Burundi
| Burundi | |
| République du Burundi Republika y'Uburundi | |
 Drapèu de Burundi  Blason de Burundi | |
| Imne: Burundi bwacu | |
| Devisa: Unitat, Trabalh, Progrès | |
 | |
| Administracion | |
|---|---|
| Capitala | Gitega |
| Forma de l'Estat | Republica |
| President de Burundi | Évariste Ndayishimiye |
| Geografia | |
| Superfícia | Classat 146en |
| • Totala | 27 834 km² |
| Punt culminant | Mont Heha (ca)   |
| Demografia | |
| Populacion | Classat 85en |
| • Totala | 11099298 ab. (2016) |
| Istòria | |
| Independéncia | Belgica |
| 1962 | |
| Economia | |
| Moneda | Franc burundés BIF |
| Autras informacions | |
| Indicatiu telefonic | +257 |
| Domeni internet | .bi |
Burundi (pr. Borondi) es un pichon país d'Africa situat dins una region d'altitud dei Grands Lacs Africans. A ges de frontiera maritima e es enviroutat per Rwanda au nòrd, per Tanzania a l'èst e a l'oèst e per la Republica Democratica de Còngo a l'oèst. Sa capitala es Gitega dempuèi 2019. Sa populacion èra d'aperaquí 11,2 milions d'abitants en 2015. Eissit d'un reiaume african plaçat sota protectorat en 1903 per leis Europèus (Alemands puei Bèlgas), retrobèt son independéncia en 1962. Pasmens, dempuei aquela data, conois de trebols recurrents en causa de l'oposicion intèrna entre Hutus e Tutsis.
Lo gentilici es burundés -esa.
Geografia
Geografia fisica
Burundi es un país d'altitud situat lòng dau Grand Rift African. Son relèu principau es la cadena de montanhas dau mont Heha (2 670 m) que domina lo centre. Vèrs l'oèst, son pendís es arrestat per una zòna d'afondrament d'altitud situada entre 800 e 1 000 m qu'es ocupada, au nòrd, per lo plan d'Imbo e, au sud, per lo Lac Tanganyika. Vèrs l'èst, l'altitud demenís regularament fins a 1 500 m. Lo relèu i es irregular ambé de platèus d'altitud que dominan de regions palunosas situadas entre 200 e 1 400 m.
En causa dei precipitacions relativament importantas sus lei montanhas, l'idrografia burundesa es marcada per un nombre important de rius. Lei pus importantas son Rusizi a la frontiera ambé la Republica Democratica de Còngo, Kagera que fòrma una partida de la frontiera ambé Rwanda, Ruvubu que se gita dins Kagera en Tanzania e Malagarasi. Kagera es considerada coma la fònt pus alunchada de Nil.
Clima
Burundi a un clima eqüatoriau temperat per l'altitud important dau país. La temperatura mejana i es de 17 a 23°C e lei precipitacions annualas i passan generalament 1 000 mm. Pasmens, se fau nòtar la preséncia de zònas mens umidas dins la zòna d'afondrament occidentala (plan d'Imbo) onte lei precipitacions mejanas son puslèu compresas entre 800 e 900 mm.
Demografia
En 2015[1], la populacion de Burundi èra estimada a 11,2 milions d'abitants e lo país èra donc fòrça poblat amb una densitat mejana de 206 ab/km². Son estructura demografica èra caracteristica dei país en desvolopament amb una creissença demografica fòrta e una populacion jove. D'efèct, lo nombre d'abitants èra de solament 2,4 milions en 1950, l'esperança de vida passava gaire 50 ans (51 ans per leis òmes, 53 ans per lei fremas) e lo temps mejan èra de 17 ans. La creissença demografica èra de 3,2%.
En despiech d'una densitat demografica auta, una particularitat de la populacion burundesa èra son taus d'urbanizacion fòrça feble de 12,1%. D'efèct, lo modèl sociau principau èra totjorn aqueu dau tenement rurau e en despiech d'una urbanizacion en aumentacion (lo taus d'urbanizacion èra de 6,6% en 2010), la màger part de la populacion demorava dins de zònas ruralas. Franc de la capitala Bujumbura que son aglomeracion assostava aperaquí 800 000 abitants, lei vilas son donc pauc nombrosas e de talha pichona ò mejana. La segonda vila dau país, Muyinga, agantava ansin solament 100 000 abitants e la tresena, Ruyigi, leugierament mens de 45 000.
Au nivèu etnic, la populacion es principalament d'origina hutu (~85%) mai existís tanben una minoritat tutsi qu'es significativa (~14%). Lo rèsta es format de minoritats frontalieras pichonas ò d'estrangiers.
Lengas
Lo kirundi es la lenga principala de Burundi qu'es parlada per 97% de la populacion. A l'estatut de lenga oficiala e la constitucion de 2005 la considèra coma la « lenga nacionala ». Pasmens, eiretatge de la colonizacion, lo francés e l'anglés an tanben l'estatut de lenga oficiala. Lo premier es la lenga de l'elèit, dau govèrn, deis administracions e deis afaires. Lo segond es parlat per una pichona minoritat (que fa generalament partida de l'elèit) e per leis estrangiers. Dins certanei regions, lo swahili es utilizat dins lo sector marchand mai aquela situacion a ges de reconeissença oficiala.
Religion
Burundi es un país crestian. Lei catolics son majoritaris (62% en 2008[2]) mai lei protestants formavan una importanta minoritat (23,9%). L'islam èra la tresena religion dau país ambé 2,5% de la populacion (es sustot present dins lei vilas).
La libertat religiosa es assegurada per un acte constitucionau de 2001 e es respectada. Pasmens, lei grops religiós an l'obligacion d'èsser enregistrats auprès dau Ministèri de l'Interior.
Istòria
Lo Reiaume de Burundi
En causa de l'abséncia de documents escrichs, l'istòria burundesa es mau coneguda avans l'arribada deis Europèus. Pasmens, Burundi es un estat relativament ancian que se formèt entre la fin dau sègle XVI e lo començament dau sègle XVIII dins una region poblada dempuei lo millenari I abC. Èra una monarquia de drech divin fòrça ierarquizada. Sei sobeirans successius, dichs mwamis, aumentèron son territòri gràcias au sostèn d'una aristocracia militara (lei Baganwas). Durant la premiera mitat dau sègle XIX, Ntare Rugamba (vèrs 1800 - vèrs 1850) donèt au reiaume de limits pròches dei frontieras actualas dau país. Son successor, Mwezi Gisabo (vèrs 1850 - 1908), renforcèt lo poder reiau mai poguèt pas empachar de guèrras dinasticas qu'afebliguèron pauc a pauc lo reiaume.
Lo periòde coloniau
Lo protectorat alemand
Isolacionista, lo Reiaume de Burundi assaièt de s'opausar a la penetracion dei marchands estrangiers durant la segonda mitat dau sègle XIX. Pasmens, a la fin dau sègle, lei querèlas de succession avián fòrça afeblit lo país que poguèt pas empachar l'installacion d'un pòste militar alemand a Usumbura (a l'origina de Bujumbura) en 1899. Quatre ans pus tard, Burundi venguèt un protectorat alemand après lo Tractat de Kiganda.
Lo reiaume deguèt durbir sei frontieras ai missions catolicas e protestantas. Dins aquò, en fòra dei questions religiosas, lo poder coloniau [(Alemanha|alemand]] aguèt gaire d'influéncia sus la societat burundesa car durèt gaire. D'efèct, en 1916, de tropas colonialas bèlgas ocupèron lo protectorat e n'expulsèron lei fòrças alemandas.
Lo mandat bèlga
Après la Premiera Guèrra Mondiala, la Societat dei Nacions (SDN) donèt un mandat a Belgica per administrar lei protectorats de Rwanda e de Burundi (sota lo nom de Ruanda Ulundi). Restacat au Còngo Bèlga en 1925, patiguèt una colonizacion dura que fisèt un ròtle important ai missionaris catolics. En mai d'aquò, lei Bèlgas transformèron l'òrdre tradicionau dei societats burundesa e rwandesa e favorizèron lei Tutsis, etnia eissida de l'aristocracia guerriera de la region, au detriment dei Hutus, pòble eissit dei païsans e dei norriguiers locaus qu'èra puslèu favorizat per la Glèisa.
Fòrça afeblida per la Segonda Guèrra Mondiala, Belgica deguèt laissar mai d'autonòmia a Ruanda Ulundi après 1945. Rwanda e Burundi se separèron tornarmai durant aqueu periòde. En 1959, lo govèrn bèlga legalizèt lo multipartisme. Ais eleccions legislativas de setembre de 1961, lei Burundés chausiguèron l'Union per lo Progrès Nacionau (UPRONA) dirigit per lo prince tutsi Louis Rwagasore que foguèt assassinat un mes pus tard. Pasmens, aquò arrestèt pas lo procès de desengatjament e l'independéncia de Burundi foguèt proclamada lo 1èr de julhet de 1962.
Lo Burundi contemporanèu
Lo reversament de la monarquia
Après l'independéncia, Mwambutsa IV (1915-1966 instaurèt una monarquia constitucionala que li permetèt de gardar lo contraròtle de la politica dau país. Pasmens, en 1965, perdiguèt leis eleccions legislativas que sei resultats donavan la majoritat ai Hutus. Mwambutsa IV refusèt de reconóisser l'escrutinh, çò qu'entraïnèt una temptativa de còp d'estat organizada per d'oficiers hutus e de chaples de Tutsis. Puei, la situacion se desgradèt rapidament e lo mwazi foguèt reversat per son fiu, lo futur Ntare V, en 1966. Dins aquò, lo sobeiran novèu gardèt pas lòngtemps lo poder car foguèt reversat en novembre de la meteissa annada per son Premier Ministre — tutsi — Michel Micombero.
La Ia Republica
La Ia Republica de Burundi durèt de 1966 a 1992. Foguèt un periòde relativament caotic marcat per de conflictes recurrents entre Tutsis e Hutus. D'efèct, Michel Micombero, vengut president, instaurèt un regime autoritari de partit unic e excluguèt mai d'un Hutu de l'armada ò de l'administracion. En 1972, aquò entraïnèt una revòuta hutu que foguèt durament reprimida : de 100 000 a 300 000 Hutus foguèron executats per lo poder. Aquelei masèus decimèron l'elèit hutu e permetèron ais elèits tutsis de prendre lo contraròtle dei vilas. Pasmens, lo manteniment de rivalitats importantas entre clans tutsis continuèt d'agitar lo país.
Micombero foguèt ansin reversat per de militars tutsis en novembre de 1976 e lo luòctenent coronèu Jean-Baptiste Bagaza — egalament un Tutsi — venguèt president. Sostengut per l'UPRONA, mantenguèt la primautat tutsi sus la societat mai nommèt quauquei ministres hutus dins son govèrn. Pasmens, aquela dubertura foguèt limitada per sa volotat de demenir l'influéncia dau clergat catolica jutjat tròp favorable ai Hutus. En 1987, un novèu còp d'estat portèt lo major Pierre Buyoya au poder. Buyoya assaièt de melhorar la posicion dei Hutus au sen de la societat burundesa mai aquò empachèt pas de trebols grèus dins lo nòrd. Aperaquí 50 000 Hutus s'enfugiguèron en Rwanda e i demorèron fins a la nominacion d'un Hutu, Adrien Sibomana, coma Premier Ministre.
La IIa Republica e la guèrra civila
En 1992, una constitucion novèla foguèt adoptada marcant la fondacion de la IIa Republica. Lo multipartisme foguèt autorizat e leis eleccions de 1993 vegèt l'eleccion dau Hutu Melchior Ndadaye, cap dau Frònt per la Democracia en Burundi (Frodébu). Pasmens, tre lo mes d'octòbre, d'oficiers tutsis assassinèron Ndadaye e plusors dignitaris hutus. Aquò entraïnèt una guèrra civila saunosa (300 000 mòrts) e la fugida de 400 000 abitants vèrs Rwanda e Tanzania.
En genier de 1994, Cyprien Ntaryamira — un Hutu dau Frodébu — foguèt elegit a la presidéncia abans de morir tres mes pus tard dins l'avion dau president rwandés Juvénal Habyarimana. Après un lòng periòde de combats entre milícias tutsis e hutus, de negociacions comencèron en 1999 sota l'egida de Julius Nyerere e de Nelson Mandela. Permetèron la signatura deis Acòrds d'Arusha en 2000 e la fin de la guèrra en 2001.
Lo periòde de Pierre Nkurunziza
Après un periòde de transicion politica consecutiva a l'intrada en vigor deis acòrds de patz, Pierre Nkurunziza foguèt elegit president en 2005. Capitèt de signar la patz ambé lei darrierei guerilhas encara activas dins lo país en 2006. Negocièt tanben lo desarmament dei rebèls e l'integracion d'una partida d'entre elei ai fòrças armadas. Pasmens, son regime venguèt rapidament autoritari e sa reeleccion en 2010 foguèt tacada per de fraudas importantas.
Leis annadas 2010 a 2015 foguèron marcadas per una aumentacion dei conflictes entre lo poder e una oposicion renforçada per lo retorn dei refugiats. En 2015, la reeleccion de Pierre Nkurunziza per un tresen mandat jutjada inconstitucionala per seis adversaris[3] entraïnèt ansin de violéncias novèlas, especialament dins la capitala. Lei 13 e 14 de mai, plusors oficiers assaièron sensa succès d'organizar un còp d'estat militar. Après aquela revirada, una guerrilha (lei Fòrças Democraticas de Burundi, Fodebu) se formèt, çò que menaça d'entraïnar una novèla guèrra civila entre partisans e adversaris de Nkurunziza.
Cultura
La cultura burundesa es eissida dei tradicions localas e fa partida de l'ensems culturau de la region dei Grands Lacs. Leis influéncias vengudas dei país vesins son donc frequentas. Lei movements culturaus dei país colonizators e lei tendéncias internacionalas an tanben una influéncia certana sus la cultura dau país.
Ansin, au nivèu de l'escultura, existís un artesenat tradicionau productor d'objèctes de fusta (mascs, bloquiers, estatuas...). Influenciat per l'escultura occidentala dempuei leis ans 1990, es a l'origina d'un corrent artistic d'escultura de fusta que se destria per sei bas-relèus depintant la vida rurala de Burundi. Dins un contèxte similar, son a aparéisser un teatre e un cinèma burundés que mesclan art europèu e fònt d'inspiracion locala.
Pasmens, l'aspèct pus important de la cultura dau país son sei danças e sei musicas tradicionalas, especialament aquelei que necessitan l'usatge de tambors. D'efèct, lei tamborinaires de Burundi ocupan un ròtle important dins aquelei ceremònias e lo tambor burundés (lo karyenda) es representat sus lo drapèu nacionau. De santuaris destinats a la garda dei tambors existisson e lo grop de tamborinaires burundés dich Royal Drummers of Burundi es internacionalament reconegut.
Liames intèrnes
Bibliografia
Nòtas e referéncias
- ↑ Totei lei donadas d'aqueu paragraf datan de 2015.
- ↑ Totei lei donadas d'aqueu paragraf datan de 2008.
- ↑ La constitucion limita a dos lo nombre de mandats presidenciaus consecutius. Segon l'oposicion, Pierre Nkurunziza, ja elegit en 2005 e en 2010, podiá donc pas se tornar presentar en 2015. Segon lo president, n'aviá lo drech car sa premiera eleccion èra anteriora a l'adopcion de l'emendament a l'origina de la limitacion dau nombre de mandats.
