Mur de Berlin

Lo mur de Berlin (en alemand Berliner Mauer)^[1], « mur de la vergonha » pels Alemands de l'oèst e « mur de proteccion antifascista » segon la propaganda èstalemanda, foguèt bastit en plan Berlin a partir de la nuèch del 12 al 13 d'agost de 1961 per la Republica Democratica Alemanda (RDA)^[2], qu'ensagèt atal d'acabar amb l'exòdi creissent dels abitants cap a la Alemanha de l'Oèst (RFA)^[3],[4]. Lo mur separava fisicament la vila en Berlin Èst e Berlin Oèst pendent mai de vint e uèit ans, e constituiguèt lo simbòl mai marcant d'Euròpa divisada per la Cortina de fèrre. Mai qu'un simple mur s'agís d'un dispositiu militar complèxe comportant dos murs de 3,6 mètres de naut^[5] amb camin de ronda, 302 miradors e dispositius d'alarma, 14 000 gardias, 600 cans e de fials de fèrre crancut. Prèp de 160 estrajants de la RDA perdèron la vida en ensajant de lo passar, los gardas frontièra èst alemands e soldats sovietics esitavan pas a tirar suls fugitius.

L'aflaquiment de l'Union sovietica, la perestroika menada per Mikhaïl Gorbachov e la determinacion dels Alemands de l'Èst, qu'organizavan de grandas manifestacions, provoquèron, lo 9 de novembre de 1989, la casuda del « mur de la vergonha », provocant l'admiracion incredula del « Mond liure » e dubrissent la dralha a la reünificacion alemanda. Gaireben tot destruit, lo Mur daissa encara dins l'organizacion urbana de la capitala alemanda de cretas totjorn presentas. Lo mur de Berlin, simbòl del clivatge ideologic e politic de la guèrra Freja, inspirèt fòrça libres e filmes. Ara, fòrça musèus li son consacrats.

Istòria

Abans la construccion del Mur (1945-1961)

Aprèp sa capitulacion lo 8 de mai de 1945, Alemanha foguèt divisada en tres, puèi quatre zònas d'ocupacion jos las administracions sovietica, americana, britanica e francesa, aplicant l'acòrdi sortit de la conferéncia de Yalta. Berlin, la capitala del Tresen Reich, d'en primièr tota ocupada per l'Armada Roja deguèt tanben èsser partejada en quatre sectors repartits entre los aliats. Los Sovietics daissèron alara als Occidentals los districtes oèst de la vila que se trobèron alara totalament enclavats dins lor zòna d'ocupacion, lo sector demorat jol contraròtle sovietic representant 409 km², siá 45,6 % de la superfícia de la vila^[6]. La posicion e l'importància de Berlin ne faguèt un enjòc major de la Guèrra Freja.

Eveniments en Alemanha

La cooperacion entre las quatre poténcias ocupantas d'Alemanha s'acabèt en 1948 quand l’Union sovietica arestèt sa participacion al Conselh de contraròtle aliat e del comandament Interaliat lo 19 de març de 1948^[7]. Los Sovietics de contunh geinavan las comunicacions dels Occidentals amb Berlin Oèst, plan segur per los obligar a abandonar l'anciana capitala del Reich. Del 24 de junh de 1948 al 12 de mai de 1949, Stalin instaurèt lo blocus de Berlin. Totes los transits terrèstres e fluvials entre Berlin Oèst e l'Alemanha Orientala son copadas. Aquel eveniment constituís la primièra crisi majora entre l'Union sovietica e los Occidentals. Mercé a un gigantesc pont aerian organizat pels Estats Units d'America, Berlin Oèst subrevisquèt al blocus^[8].

En 1949 se creèt de la Republica federala d'Alemanha (RFA) dins la trizona constituïda per las zònas francesa, britanica e americana, seguida de prèp per aquela de la Republica democratica alemanda (RDA) dins la zòna jos ocupacion sovietica^[9]. La creacion dels dos Estats assolida la division politica de Berlin. Se comencèt alara de las doas broas a securizar e a barrat la frontièra entre ambedós païses. De doanièrs e de soldats distribuïts sus la frontièra patrolhavan entre RDA e RFA ; de solidas clausuras foguèron mai tard bastida del costat de la RDA.

Legalament, Berlin gardèt l'estatut de vila demilitarizada (abséncia de soldats alemands) partejada en quatre sectors, e independenta dels dos Estats de la RFA e RDA. En realitat, la portada practica d'aquela independéncia es fòrça limitada. En efècte, l'estatut de Berlin Oèst sembla a aquela d'un Land, amb de representants sens drech de vòte al Bundestag, alara que Berlin Èst venguèt, en violacion de son estatut, capitala de la RDA. La vila demorava pasmens lo sol luòc onte los Alemands de l'Èst e de l'Oèst pòdon transitar.

Lo 27 de novembre de 1958, l'URSS faguèt un nòu còp de fòrça pendent « l'ultimatum de Khrushchov » prepausant lo despart de las tropas occidentalas dins los sièis meses per far de Berlin una « vila liura » demilitarizada. Los aliats occidentals refusèron^[10].

Causas de la construccion del mur de Berlin

Dempuèi sa creacion en 1949, la RDA vesiá una èrsa creissenta d'emigracion cap a RFA, subretot a Berlin. La frontièra urbana èra dificilament contrarotlabla, al contrari de las zònas ruralas ja fòrça vigiladas. Entre 2,6 e 3,6 milions d'Alemands fugiguèron la RDA per Berlin entre 1949 e 1961, privant lo país d’una man d'òbra indispensabla al moment de sa reconstruccion e monstrant a la fàcia del monde lor flaca adesion al regim comunista^[11],[12]. Emigrar pausava pas de dificultat majora perque, fins a agost de 1961, sufisiá de prene lo mètro o lo camin de fèrre berlinés per passar d'Èst cap a Oèst^[13], çò que faguèron quotidianament de Berlineses per anar trabalhar. Los Alemands nomenavan aquela migracion de la RDA comunista a la RFA capitalista: « votar amb sos pès ». Pendent las doas primièras setmanas d'agost de 1961, rics en rumors, mai de 47 000 ciutadans èst alemands passèron en Alemagne de l'Oèst via Berlin. E mai, Berlin Oèst aguèt tanben un ròtle de pòrta cap a l'Oèst per de fòrça Chècs e Poloneses. Coma l'emigracion concernissiá subretot los joves actius, pausava un problèma economic major e menaçava quitament l'existéncia de la RDA.

Encara, prèp de 500 000 Berlineses sont de trabalhadors frontalièrs, trabalhant a Berlin Oèst mas abitant a Berlin Èst o dins sa banlèga que lo còst de la vida e de l'immobilièr èra mai favorable. Lo 4 d'agost de 1961, un decret obliguèt los trabalhadors frontalièrs a se registrar atal e a pagar lors loguièrs en Deutsche Mark (moneda de la RFA). Quitament abans la construccion del Mur, la polícia de la RDA vigilava fòrça als punts d'accès a Berlin Oèst aqueles que designava coma « contrabandièrs » o « desertors de la Republica ».

Coma totes los païses comunistas, a la RDA s'impausèt una economia planificada per Moscòu. Lo plan setenal (1959-1965) se revelèt un escac dempuèi lo començament. La produccion industriala aumentava mens aviat que previst. En efècte, los investiments èran pas sufisents. La collectivizacion de las tèrras agricòlas provoquèt una bassa de la produccion e una escasença alimentària. Los salaris aumentavan mai aviat que previst a causa d'una manca de man d'òbra provocada en partida per las fugidas a l'Oèst. Un important trafec de devisas e de merças, al prejudici de l'economia èstalemanda, passava par Berlin. La RDA se trapèt en 1961 prèp de la casuda economica e sociala^[14].

L'autor William Blum avança coma causa de la construccion del Mur en mai de la captacion de la man d'òbra qualificada de la RDA per l'Oèst, lo terrorisme occidental que se seriá passat en RDA^[15].

La construccion del mur de Berlin

Lo programa de construccion del Mur demorèt un secret d'Estat del govèrn èst alemand. Comencèt dins la nuèch del 12 al 13 agost de 1961 per la pausa de trelises e de fial de fèrre crancuts a l'entorn de Berlin Oèst^[16].

Son edificacion se faguèt per de maçons, jos la proteccion e vigiléncia de policièrs e de soldats – en contradiccion amb las afirmacions del president del Conselh d'Estat de la RDA, Walter Ulbricht qu'aviá declarat lo 15 de junh de 1961^[17] : «Se compreni plan la vòstra question, i a de gents en Alemanha de l'Oèst que desiran que mobilizem los obrièrs del bastiment de la capitala de la RDA per enartar un mur, aquò es? Ai pas coneissença d'un tal projècte; perque los maçons de la capitala sont subretot ocupats a construire de lòtjaments e i consacran tota lor fòrça de trabalh. Degun a l'intencion de construire un mur^[18] !»

Ulbricht foguèt atal lo primièr a emplegar lo mòt « Mur », dos meses abans que siá enartat.

Se los Aligats son conscients d'un plan de « mesuras drasticas » visant al varrolhatge de Berlin Oèst, foguèron pasmens suspreses pel calendièr e son amplor. Coma lors dreches d'accès a Berlin Oèst èran respectats, decidiguèron de intervenir pas militarament. Lo BND (Servicis secrets de la RFA) aviá el tanben recebut al començament de julhet d'informacions semblablas. Aprèp l'encontre entre Ulbricht e Nikita Khrushchov a la cima dels païses membres dzel Pacte de Varsòvia (3 a 5 d'agost 1961), lo BND nòte dins son rapòrt setmanièr del 9 d'agost : «Las informacions disponiblas mòstran que lo regim de Pankow^[19] s'esfòrça per obtenir l'acòrdi de Moscòu per la dintrada en vigor de mesuras rigorosas de blocatge; subretot la tancada de la frontièra de Berlin, amb interrupcion del trafec del mètros e de trams entre Berlin Èst e Berlin Oèst. (...) Demòra a veire s'Ulbricht es capable de far acceptar de telas exigéncias per Moscóu, e fins a onte.»

La declaracion publica de la cima del Pacte de Varsòvia preposèt de «contrariar a la frontièra amb Berlin Oèst las manòbras nosibles als païses del camp socialista e d'assegurar a l'entorn de Berlin Oèst una vigilància fisabla e un contraròtle eficaç.»

L'11 d'agost de 1961, la Cambra du pòble (Volkskammer), lo parlament de la RDA, aprovèt la concertacion amb Moscòu e donèt los plans poders al conselh dels ministres per n'assegurar la realizacion. Aquel darrièr adoptèt lo 12 d'agost un decret denonciant la politica d'agression imperialista dels Occidentals contra el. Un contrarptle fòrça estricte de las frontièras separant Berlin Oèst e Berlin Èst foguèt instaurat^[20]. Decidiguèt de l'emplec de las fòrças armadas per ocupar la frontièra amb Berlin Oèst e i enartar un barratge.

Lo dissabte 12 d'agost de 1961, lo BND recebèt l'informacion qu'«una conferéncia se faguèt a Berlin Èst al centre de la decision del Partit comunista èst alemand (SED) en preséncia de nauts responsables del partit. Se podèt aprendre que (...) la situacion d'emigracion creissenta de fugitius fa necessari la tancadura del sector d'ocupacion sovietic e de Berlin Oèst dins los jorns venents — sens mai de precisions — e non dins doas setmanas coma èra previst d'en primièr.»

Dins la nuèch del 12 al 13 d'agost de 196}, 14 500 membres de las fòrças armadas bloquèron las carrièras e vias ferradas anant a Berlin Oèst. De tropas sovieticas èran prèstas al combat e se massèron als pòsts frontalièrs dels Aliats. Totes los mejans de transpòrt entre ambedoas partidas de la vila copadas. En setembre de 1961, dels mètros e dels S-Bahn (malum dels trens de banlèga) de Berlin Oèst contunhèron a circular jos Berlin Èst sens s'i arrestar, las estacions del sector oriental (que se nomenaràn alara las « estacions fantaumas ») essent barradas.

Erich Honecker, secretari del comitat central del SED per las questions de securitat, aguèt la responsabilitat politica de la planificacion e de la realizacion de la construccion del Mur pel partit, que presentava coma un « mur de proteccion antifascista »^[21]. Los païses membres del Pacte de Varsòvia publiquèron, lo meteis jorn, una declaracion de sosten a la tancadura de la frontièra entre los dos Berlin^[22]. Fins a setembre de 1961, la frontièra demorava « trespassable » e d'entre las fòrças de vigilància, 85 òmes passèron a l'Oèst — imitats per 400 civils, que 216 capitèron.

La construccion del Mur a l'entorn dels tres sectors de l'Oèst consistiá d'n primièr en un ridèl de fials de fèrre crancuts. Las caladass de las caarièras entre las doas mitat de la vila foguèron capvitadas^[23]. Dins las semanas venentas, foguèt completat per un mur de beton e de bricas, e fòrça dispositius de securitat. Aquel mur separava fisicament la ciutat e enrodava completament la partida oèst de Berlin que venguèt una enclava al mitan dels païses de l'Èst.

Las reaccions a l'Oèst

Lo cancelièr federal Adenauer demandèt lo meteis jorn lo calma de la populacion de l'Oèst e la rason, evocant sens precisar mai las reaccions qu'anava prene amb los Aliats. Esperèt dos setmanas aprèp la construcction del Mur abans de s'anar a Berlin Oèst. Sol lo cònsol de Berlin Oest Willy Brandt faguèt una protestacion energica – mas imposerosa – contra l'emparedada de Berlin e sa copura definitiva en dos. Sa declaracion es franca: «Jos l'agach de la comunautat mondiala dels pòbles, Berlin acusa los separadors de la vila, qu'oprimisson Berlin Èst e menaçan Berlin Oèst, de crima contra lo drech internacional e contra l'umanitat (...)^[24]». Lo 16 d'agost de 1961, una manifestacion de 300 000 personas amb Willy Brandt protestèron davant lo Rathaus Schöneberg, sèti del govèrn de Berlin Oèst.

Los Länder de la RFA fondèron lo meteis an a Salzgitter un centre de documentacion judiciari sus las violacions dels dreches de l'òme perpetradas per la RDA, per marcar simbolicament l'oposicion a aquel regim.

La reaccion dels Aligats foguèt tardièra: calguèt esperar vint oras abans que las colomnas militaras se presentan a la frontièra. Lo 15 d'agost de 1961, los comandants dels sectors occidentals de Berlin adressèron a lor omològ sovietic una nòta de protèsta contra l'edificacion del Mur^[25]. De rumors de contunh circulavan, segon que Moscòu auriá assegurat los Aliats de passar pas sus lors dreches a Berlin Oèst. Lo blocus de Berlin pels faches mostrèt als Aliats que l'estatut de la vila èra de contunh menaçat. La construccion del Mur representava tanben una confirmacion materiala del statu quo: l'Union sovietica abandonava son exigéncia d'un Berlin Oèst « liure » desertat per las tropas aliadas, al contrari de çò qu'èra formulat en 1958 dins l'ultimatum de Khrochtchov.

Las reaccions internacionalas sont ambigüas. Lo 13 d'agost, Dean Rusk, secretari d'Estat american, condemnèt la restriccion de la libertat de desplaçament dels Berlineses^[26]. Los Aliats consideravan que l'URSS èra a l'initiativa de la construccion del Mur entre sa zona d'ocupacion e aquela dels aliats coma l'indicava las nòtas de protesta enviadas al govèrn sovietic pels ambassaidors american e francés^[27]. Pasmens, Kennedy qualifiquèt la construccion del Mur de « solucion pauc eleganta, mas mil còp preferabla a la guèrra ». Lo primièr ministre britanic MacMillan i vegèt « ges d'illegal ». En efècte, la mesura tocava d'en primièr los Alemands de l'Èst sens capvirar l'equilibri geopolitic de l'Alemanha. Aprèp una letra que Willy Brandt li envièt lo 16 d'agost^[28], Kennedy mostrèt un sosten simbolic^[29],[30] a la vila liura de Berlin Oèst n'i enviant una unitat suplementària de 1 500 soldats.

Lo 27 d'octobre, se passèt una confrontacion visible e dirècta entre tropas americanas e sovieticas a Checkpoint Charlie. Los gàrdias frontalièrs de RDA exigiguèron de contrarotlar de membres de las fòrcas aliadas occidentalas volent s'anar e sector sovietic. Çò qu'èra contrari al drech de liure circulacion, qu'avián totes los membres de las fòrças d'ocupacion. Pendent tres jorns^[31], dètz cars americans e dètz cars sovietics se postèron fàcia a fàcia prèp del Checkpoint Charlie. Los blindats se retirèron fin finala. La liura circulacion pel pòst Checkpoint Charlie foguèt restablida.

Un país, dos Estats

Los abitans de Berlin Oèst ja podavan pas mai dintrar liurament en RDA dempuèi lo 1^èr de junh de 1952. L'encerclament venguèt mai eficaç per la reduccion dels punts de passatge: 69 punts de passatge suls 81 existents foguèron barrats dempuèi lo 13 d'agost. La pòrta de Brandeborg se barrèt lo 14 d'agost e quatre mai lo 23. Fin de 1961, demorava pas que 7 punts de passatges entre l'Èst e l'Oèst de Berlin. La Potsdamer Platz foguèt copada en dos. Lo centre istoric de la vila venguèt prauc a pauc un grand vuèit sus la mapa, compausat del No man’s land entre los Murs de separacion a l’Èst e d’èrm à l’Oèst^[32]. Las consequencias economicas e socialas sont imediatas: 63 000 Berlineses de l'Èst perdèron lor emplec a l'Oèst, e 10 000 de l'Oèst perdèron lor emplec a Berlin Èst^[33].

Le mur de Berlin venguèt lo simbòl de la Guèrra Freja e de la separacion del monde en dos camps. Lo 26 de junh de 1963, John Kennedy prononcièt a Berlin un discors istoric. Declarèt « Ich bin ein Berliner » (« Soi un Berlinés »), marcant la solidaritat del Mond liure pels Berlineses^[34]. E mai, la construccion del Mur donèt un imatge fòrça negatiu del blòc de l'Èst e provèt de biais simbolic son escac economic. «Lo blòc sovietic sembla alara a una vasta prison que los dirigents son obligats d’enfermar de ciutadans qu'an pas qu'una idèa: fugir! Lo Mur es una avoacion d’escac e una umiliacion per tota l’Euròpa orientala.»^[35]. Le Mur damatja l'imatge del mond comunista.

Lo 17 de decembre de 1963, aprèp de longas negociacions, lo primièr acòrdi sul règlament de las visitas de Berlineses de l'Oèst als parents de l'Èst de la vila foguèt signat. Permetèt a 1,2 milion de Berlineses de visitar lors lors dins la partida orientala de la vila mas sonque del 19 de decembre de 1963 al 5 de genièr de 1964. D´autras seguèron en 1964, 1965 e 1966^[36]. Aprèp l'acòrdi de 1971, lo nombre de punts de passatge foguèt portat a dètz. A partir del començament dels ans 1970, la politica de Willy Brandt e Erich Honecker de raprochament entre RDA e RFA (Ostpolitik) faguèt la frontièra entre ambedós estats un pauc mai permeabla. La RDA simplifiquèt las autorizacions de viatge fòra de la RDA, subretot pels « improductius » coma los retirats, e autorizèt las visitas de corta durada d'Alemands de l'Oèst dins las regions frontalièras. En prètz d'una mai granda libertat de circulacion, la RDA exigiguèt la reconeissença de son estatut d'Estat sobeiran e l'extradiccion de sos ciutadans avent fugit cap a Alemanha Occidentala. Aquela exigéncias anavan contra la lei fondamentala de RFA que las neguèt doncas categoricament. Per fòrça d’Alemands, lo Mur èra, de fach, un esquinçament e una umiliacion; una consequéncia es que renasquèt l'idèa de reünificacion ^[37].

Las doas partida de la vila coneguèron d'evolucions diferentas. A Berlin Èst, capitala de la RDA, se construiguèt de bastiments prestigioses a l'entorn de l'Alexanderplatz e de la Marx-Engels-Platz. Lo centre (Mitte) de Berlin qu'ès del costat Èst perdèt son animacion. En efècte, lo manteniment dels bastiments se fa pas subretot los magnifics bastiments situats sus l'illa dels musèus, coma l'important musèu de Pergame^[38]. Seguent lo desvelopament d'una economia socialista, lo regim inaugurèt en 1967, dins la zona industriala d'Oberschöneweide, lo primièr combinat industrial de la RDA, lo Kombinat VEB Kabelwerke Oberspree (KWO) dins la fabricacion de cables. En 1970, comencèt la construccion d'imòbles de 11 a 25 estatges dins la Leipzigerstrasse que damatja l'espaci urban^[39]. La propaganda de la RDA designa lo Mur e las defensas frontalièras amb la RFA coma un « mur de proteccion antifascista » aparant la RDA contra l'« emigracion, lo netejatge, l'espionatge, lo sabotatge, la contrabanda e l'agression venent de l'Oèst ». En realitat, los sistèmas de defensa de la RDA èran tornat subretot contra los seus ciutadans.

Berlin Oèst lèu venguèt una mòstra de l’Occident. La reforma monetària acabèt fin amb l'escasença e la reconstruccion es fòrça mai aviada qu’a l’Èst. Potsdamer Platz demorava un luòc de sovenir. Un planòl panoramic permet de mirar en dessús del Mur. Atirèt los visitors pendent los ans 1970 e 1980^[40]. Pasmens la particion fragiliza l'economia del sector oèst: los industrials deguèron exportar lor produccion fòra de la RDA e per evitar l'espionatge industrial, las industrias de punta s'implantavan pauc a Berlin Oèst^[41]. La partida oèst se singularizèt a partir de 1967 pel movement estudiant, la vila es tradicionalament universitària. La vida culturala i es fòrça desvelopada.

Lo 12 de junh de 1987, per las fèstas dels 750 ans de la vila, lo president american Ronald Reagan prononcièt devans la pòrta de Brandeborg un discors demorat celèbre jol nom de Tear down this wall!. Es un desfís lançat a Gorbatchev, qu'es apelat mai d'un còp dins lo discors^[42].

La casuda del Mur

En 1989, cambièt la situacion geopolitica. Los Sovietics anoncièron lor retrach d'Afganistan sens victòria. A la prima, Ongria dubriguèt son « ridèl de fèrre ». En agost, Tadeusz Mazowiecki, membre de Solidarność, venguèt Primièr ministre de Polonha. Qualques observators pensavan qu'una contagion de libertat anava tanben aténher los Alemands^[43]Es lo cas del general Vernon Walters, ambassaidor dels Estats Units d'America en RFA de 1989 a 1991. Conta los souvenirs sul periòde ^[44]. A la fin de l'estiu, de centenas e de milièrs d'alemands de l'Èst comencèron a quitar le país amb pretèxte de vacanças en Ongria, que las frontièras èran dubèrtas. En tres setmaneas, 25 000 ciutodans de la RDA jonguèron la RFA via Ongria e Àustria. A Praga, a Varsòvia, de detzenas de miliers d'alemands de l'Èst faguèron lo sètge de l'ambaissada de RFA^[45]. 20 000 manifestants desfilèron dins las carrièras de Leipzig lo 3 d'octobre de 1989. Mikhaïl Gorbatchev, vengut a Berlin Èst celebrar la quaranten anniversari de la naissença de la RDA, indiquèt a sos dirigents que lo recors a la repression armada èra a exclure^[46]. Malgrat una tentative de reprisa en man per de renovators del Partit comunista, las manifestacions contunhèron: un milion de manifestants a Berlin Èst lo 4 de novembre, de centenas de miliers dins las autras vilas de la RDA^[47].

Cinc jorns mai tard, una conferéncia de premsa de Günter Schabowski, secretari del Comitat central en carga dels mediás en RDA, membre del burèl politic del SED, èra retransmisa en dirècte a la television. A 18h57, vèrs la fin de la conferéncia, Schabowski legissiá d'un biais destacat una decision del conselh dels ministres sus una novèla reglamentacion dels viatges, qu'en relitat èra pas encora definitivament aprovada, o, segon d'autras fonts, deuriá pas èsser comunicada a la premsa qu'a partir de 4h l'endeman matin:

Presents sus l'estrda a costa de Schabowski: los membres del comitat central del SED: Helga Labs, Gerhard Beil et Manfred Banaschak.
Schabowski legís un projècte de decision del conselh dels ministres que foguèt plaçat devans el: «Los viatges privats cap a l'estrangièr pòdon èsser autorizats sens presentacion de justificatius — motiu del viatge o ligam de familha. Las autorizacions seràn desliuradas sens retard. Una circulara dins aquel cap será lèu difusada. Los departaments de la polícia populara responsables dels visás e de l'enregistrament del domicili son mandatats per acordar sens delai d'autorizacions permanentas de viatge, sens que las condicions actualament en vigor ajan d'èsser exigidas. Los viatge tanben a durada permanenta pòdon se far a tot pòst frontièra amb la RFA.»

Question d'un jornalista: «Quand aquò dintra en vigor ?»

Schabowski, fulhetant sas nòtas: «Per çò sabi — immediatament.»^[48]

Aprèp las anoncias de las radiòs e televisions de la RFA e de Berlin Oèst, titolats: « Lo Mur es dubèrt! », de miliers de Berlineses de l'Èst se presentèron als punts de passatge e exigent lo passatge^[49]. A aquel moment, ni las tropas frontalièras, nimai lps fonccionaris del ministèri encargat de la Sercuritat d'Estat responsables del contraròtle dels visás seriá pas estat informats. Sens òrdre concrèt nimai consinha mas jos la pression de la molonada, lo punt de passatge de la Bornholmer Straße dubriguèt pauc aprèp 23 h, seguèt d'autres a Berlin e a la frontièra amb la RFA. Un fum de monde assistissiá en dirècte a la television aquela nuèch del 9 de novembre e comencèron a caminar. Es atal que lo mur « tombèt » dins la nuèch del dijòus 9 al divendres 10 de novembre de 1989, aprèp mai de 28 ans d'existéncia. Aquel eveniment foguèt nomenat dins l'istòria d'Alemanha die Wende (« lo tornant »).

Mas la vertadièra ronçada se faguèt l'endeman matin, de colomnas de ressortissents èstallemands e de veituras s'anèron cap a Berlin Oèst. Los ciutadans de la RDA foguèron aculhits amb braces dubèrts per la populacion de Berlin Oèst. Un concèrt de còrnas ressonava dins Berlin e los inconeguts embracèron. Dins l'euforia d'aquela nuèch, fòrça Oèstberlineses escalèron lo Mur e se massèron prèp de la pòrta de Brandeborg accessibla enfin a totes. Una impressionanta èrsa umana classejava la Guèrra Freja. Aprenent la novèla de la dubertura del Mur, lo Bundestag interrompèt sa sesilha a Bonn e los deputats encantèron espontanèament l'imne nacional.

Present a Berlin, lo violoncelista virtuòse Mstislav Rostropovich, que seriá estat obligat de s'exiliar a l'Oèst venguèt encoratjar los demolissaires (Mauerspechte), en français « pic verds del mur ») en jogant del violoncèl al pé del Mur l'11 de novembre. Aquel eveniment venguèt un dels simbòls de la casuda del blòc de l'Èst.

Cronologia de la casuda del mur

• 7 d'octobre: lo govèrn èstalemand celebrava lo 40ⁿ anniversari de la RDA sus fons de manifestacions. A Berlin Èst, los manifestants lancèron un apèl à l'òste d'onor de la commemoracion, lo dirigent de l'Union sovietica Mikhaïl Gorbachov: « Gorbi, Gorbi, hilf uns » (« Gorbi, Gorbi, ajuda nos »). A Potsdam e à Karl-Marx-Stadt (ara Chemnitz), las fòrças de l'ordre intervenguèron amb violéncia contra las manifestacions.
• 16 d'octobre: la television èstalemanda evoquèt pel primièr còp las manifestacions.
• 18 d'octobre: lo cap d'Estat èstalemand, Erich Honecker demissionèt « per rason de santat ». Egon Krenz li succediguèt e prononcièt pel primièr còp le tèrme de Wende, cambi.
• 21 d'octobre: las manifestacions toquèron l'ensems del país. La polícia intervenguèt amb fòrça violéncia.
• 24 d'octobre: lo parlament confirmèt la posicion d'Egon Krenz coma cap de l'Estat. Sulcòp de manifestants exprimiguèron pertot lor oposicion a Krenz e als ancians partits politics, lo CDU cretian democrata, lo DBD dels païsans, lo DPD liberal, que reinavan als costats del SED.
• 27 d'octobre: los 2 000 prisonièrs condemnas per aver ensajat de quitar lo país foguèron liberats.
• 29 d'octobre: la polícia s'excusèt per son intervencion brutala. La television de la RDA prometèt de difusar tre ara d'informacions corrèctas.
• 31 d'octobre: Margot Honecker, l'esposa de l'ancian cap d'Estat, demissionèt de son pòst de ministra de l'Ensenhament.
• 4 de novembre: per ora, 300 personas fugissiá la RDA via Ongria e Checoslovaquia. En RDA, un milion de personas descendèron per la carrièra, que la mitat a Berlin Èst.
• 6 de novembre: celebracion del 72ⁿ anniversari de la Revolucion Russa. Los artistas apelèron la populacion a manifestar en massa.
• 8 de novembre: lo cap del partit SED demissionèt collectivament. Neues Forum, una coalicion dels movements de resisténcia, foguèt reconegut coma nòu partit politic.
• 9 de novembre: Günter Schabowski, membre del Politburo reputat reformator, anoncièt pendent una conferéncia de premsa que totes los ciutadans de la RDA podavan quitar lo país. Fòrça Berlineses seguián aquela declaracion a la television e se roncèron sulcòp cap als pòsts de frontièras. Trespassats, los gardias frontièras faguèron duberturas pel mur de Berlin.

Reaccions a la casuda del mur de Berlin

Lo partatge d'Euròpa en dos blòcs èra vengut un fach establit. Atal, la dubertura del Mur e la casuda dels regims comunistas d'Euròpa centrala que seguèt espantèron lo monde occidental. Pauc d'especialistas avián comprés los movements de fons que laminavan los regims communistas^[50]. Sonque calques observators pensavan qu'una contagion de la libertat, aprèp los cambis en Polonha e en Ongria, anava ganhar tanben los Alemands^[51].

La desagragacion del regime èstalemand es tal que, fòrça lèu pel cancelièr Helmut Kohl, la sola solucion que s'impausava, èra la reünificacion, es a dire l'absorpcion de la RDA per la RFA. Lo 28 de novembre, presentèt un planh en dètz punts per reünificar las doas Alemanhas. Laguiós de stopar l'èrsa migratòria de la RDA cap a la RFA, de daissar pas lo temps als venceires de 1945 de demandar de condicions tròp estrictas, volguèt menar l'afar mai aviat possible^[52]. La patz que jamai aviá estat signada dempuèi la fin de la Segonde Guèrra Mondiale se faguèt lo 12 de 1990 a Moscòu. Lo tractat de Moscóu rendèt a l'Alemanha sa plana sobeiranetat^[53]. La casuda del mur de Berlin s'acabèt, gaireben un an mai tard, a la reünificacion alemanda. Lo 3 d'octobre es ara la fèsta nacionala alemanda (Tag der Deutschen Einheit, « jorn de l'unitat alemanda »).

La segonda consequéncia de la dubertura del Mur es la desagregacion de l’empèri sovietic. A Praga, la Revolucion de Velós (17 e 18 de novembre de 1989) acabèt al comunisme. Al meteis temps, en Bulgaria, l’estalinian Todor Jivkov deu acceptar son remplaçament per un comunista mai dubèrt, Petar Mladenov. En Romania, Nicolae Ceaucescu es eliminat mai violentament pendent la revolucion de 1989. En Union sovietica, los Païses baltics proclamèron lor independéncia en març e mai de 1990, provocant atal los primièrs talh qu'anavan estrementir l'unitat quitament fins a l'existéncia del mai vaste Estat del monde qu'èra alara l'URSS, que despareguèt a son torn 18 meses mai tard lo 26 de decembre de 1991.

Consequéncias a mai long tèrme

Aprèp de la casuda del mur de Berlin, de païses de per abans comunistas d'Euròpa de l'èst aderiguèron à l'Union Europèa: Polonha, Chequia, Eslovaquia, Ongria, Lituània, Letònia e Estònia en 2004, Romania e Bulgaria en 2007.

Descripcion de las installacions lo long de la frontièra

Construccion de las installacions frontalièras

Lo Mur, long de 155 quilomètres (que 43,1 km intraberlin) venián per completar los 1 393 quilomètres de la longa frontièra RFA-RDA e, dins una mendre mesura, de las frontièras Oèst dels païses del Pacte de Varsòvia, donant una realitat al famós ridèl de fèrre.
Lo traçat del mur correspondiá pas totjorn amb aquel de la frontièra politica entre los dos sectors, e dins fòrça luòcs, las autoritats èstalemandas deguèron abandonar du terren per d'efectuar un « replec estrategic » vèrs de zònas mai aisidas a vigilar. Copava 193 carrièras magèras e adjacentas^[54].
Coma lo rèsta de la frontièra de las doas Alemanhas, lo mur de Berlin èra equipat d'un sistèma fòrça complet de fials de fèrre crancuts, de valats, de piègers per tank, de camins de ronda e miradors. Al començament dels ans 1980, la frontièra mobilizava prèp de mila cans de gardia. Lo sistèma se perfeccionava cada an. Subretot, los ostals del sector Èst prèp del Mur (la limita entre los dos Berlin passavan a vegadas al pe de las faciadas dels immòbles situats en sector oriental) èran de contunh voidadas dels seus abitants puèi paredadas. Lo procediment s'acabèt lo 28 de genièr de 1985, amb la demolicion de la Glèisa de la Reconciliacion dins la Bernauer Straße. Una traucada clara coma lo jorn divisava alara un Berlin autrecòps densa e escura.

Dins l'estat final, que dins fòrça luòcs s'acbèt al la fin dels ans 1980, las installacions frontalièras consistissián en:

• un mur de beton de plan enrè naut de dos o tres mètres;
• una alarma de deteccion de contacte al sol;
• una barrièra de contacte de palastra metallica, mai nauta qu'un òme, tenduda de fial de fèrre crancut e de fials de deteccion per contacte;
• fin a la dubertura de la frontièra en 1989, i aviá en mai sus de partidas de dralhas pels cans, de valats de defensa contra los veïculs, e des defensas anticarris de ralhs soudats en crotz;
• un camin de ronda (esclairat de nuèch) per l'accès als pòsts de gàrdia e la circulacion de las colomnas militaras;
• de miradors (302 en 1989), equipats de projectors de recerca ;
• de dralhas de contraròtla (KS) o « dralhas de la mòrt », totjorn rasclada de fresc, per detectar las traças;
• de barrièras de palastra en mai (en partida) despassant la nautor d'un òme e per que se podava veire pas que de biais;
• lo mur o la paret frontièra pròpriament dich, cap a Berlin Oèst, en blòts (en partida en beton rotlat, per balhat pas cap de presa per l'escalada), de 3,60 mètres de naut ;
• par dabant, encara qualques mètres de territòri jos l'autoritat de la RDA.

La largor totala d'aquelas installacions dependiá de la densitat dels ostals prèp de la frontièra e anava de 30 a 500 mètres sus la Potsdamer Platz.

Lo detalh de las installacions èra plaçat jol secret militar e doncas mal conegut dels ciutadans de la RDA. Los soldats destacats a la frontièra devián gardar lo silenci. Coma degun saviá pas exactament quin espion de la Stasi podava far un rapòrt sus un charradís inconsequent, totes s'obligavan pimpilhosament al silenci. Qualsevòl s'interessava de tròp prèp a las installacions frontalièras riscava pel mens d'èsser arrestat e menat al pòst de polícia. Podava acabar per una condamnacion a la prison per planificacion de temptativa d'evasion.

Las frontièras aqüaticas

La frontièra exteriora de la vila de Berlin Oèst crosava en fòrça luòcs de vias navegablas. Lo traçat de la frontièra èra materializat pel [[Senat de Berlin Oèst (govèrn berlinés) per des linhas de gavitèl blancs portant l'inscripcion Sektorengrenze (« limita de sector »).

Las fortificacions frontalièras de la RDA se trapavan totjorn sus lors broas, çò impausava de contorns a vegada importants, e que « paredava » las broas de fòrça lacs de la Havel.^[55], prèp del palais del Reichstag^[56]. Lo mai grand contorn èra sul lac Jungfern, que lo Mur se trapava fins a dos quilomètres del traça real de la frontièra. La listra frontalièra passava mejans d'ancianas pèças d'aiga e las fasiá inutilizablas pels abitants, coma sus la broa Oèst del lac de Groß-Glienicke e sus la broa Sud del lac Griebnitz.

En qualques luòs sus la Spree, i aviá de barrièras imergidas contra los nadaires.

Punts de passatge

I aviá 25 pòsts de passatge mejans lo Mur: tretze per las carrièras, quatre per via ferrada e uèit per via fluviala. Los punts de passatge èran fòrtament equipats del costat RDA. Aqueles que desiravan passar devián patir de contraròtle fòrça estrictes, multiples e successius dels doanièrs e dels servicis d'emigracion e d'imigracion; pasmens las formalitats se debanaban d'un biais corrècte. Los veïculs èran furgats d'una mena fòrça plan pimpilhosa. Las formalitats permetián pas qu'un trafec fòrça redusit.

Lo transit per mejans de transpòrts terrèstres entre l'Alemanha Orientala e Berlin Oèst pel territòri de la RDA èra tanben somés a de restriccions:

• Lo transit ferroviari impausava als trens venent de l’Oèst e circulant sus tres axes previst de s'arrestar pas en territòri èstalemand.
• Le transit rotièr se fasiá per tres « autorotas de transit », que los conductors occidentals podavan s’arrestar pas que dins d'airals de aires de repaus o d'estacions servicis Intertank repartits sus aqueles axes e que lor èran especialament reservadas (l’autostòp èra tanben formalament enebit). Aquelas èran equipadas de magasins d’Estats Intershop qu'ofrisián de produches occidentals pagables en Deutsche Mark (aqueles luòcs èran interdit teoricament pel Alemands de l’Èst).
• Los rapòrts entre ciutadans de la RDA e los viatjaires occidentals en transit èran enebits. Se deviá pas daissar dins los luòc publics quina que siá de publicacion, far la mendre dona a un ciutadan èstalemand o recebre quicòm de lor part.
• E mai, èra formalament enebit als viatjaires en transit de fotografiar los ponts, las garas, las vias ferradas, las zonas industrialas e infrastructuras militaras o paramilitaras situadas sul territòris de la RDA.

Malgrat totas aquelas precaucions, se trobèt fin finala qu'existissiá de passatges secrets jol Mur, sosterranhs cavats tanben pels servicis secrets de RDA coma per de passaires.

Del costat Oèst, se passava de pòsts de polícia e de doana mas las simples personas en general èran pas contrarotlada. Sonque pels passatges en transit los viatjaires èran contrarotlats d'un biais estatistic (demanda de la destinacion), e a vegada, contrarotlats mai estrechament, subretot s'i aviá un dobte d'un motiu de perseguida (recerca restrencha).

Lo trafec de merças cap a l'estrangièr èra somes al contraròtle doanièr, alara que cap a la RFA, se fasiá pas que d'enquèstas estatisticas. Los policièrs oèstalemands e de patrolhas aliadas fasián de rapòrts sus las activitats suspèctas, per evitar pel melhor una infiltracion d'espions de l'Èst.

Las fòrças d'ocupacion aliadas avián installat pels oficials de punts de contraròtle al Checkpoint Bravo (Dreilinden) e al Checkpoint Charlie (Friedrichstrasse) mas aquò aviá ges d'influéncia sul trafec dels viatjaires e dels visitors.

A l'unificacion monetària de l'Alemanha, lo 1^èr de julhet de 1990, totes los pòsts frontalièrs foguèron abandonats: sonque qualques installacions demòran per memòria.

Victimas e tiraires

Un nombre de victimas incertan

Le nombre exacte de victimas del Mur fa controvèrsia: es pauc aisit a evaluar perque la novèlas victimas èran negadas en RDA. Segon de recercas de la collectivitat berlinesa dels trabalhadors « Collectiu del 13 d'agost », 1 135 personas i daissèron la vida. La Staatsanwaltschaft (burèl de la procuratura generala) de Berlin ne denombrèt 270 que se pòt probar un acte de violéncia de la RDA. Le Zentrale Ermittlungsgruppe für Regierungs- und Vereinigungskriminalität (Grop de recercas central sud la criminalitat del govèrn e de la reünificacion) comptèt 421 mòrts possiblament imputats a la fòrças armadas de la RDA. D'autras fonts indican 125 mòrts a Berlin^[57].

Les primièras balas mortelles foguèron tiradas per la polícia de la rota lo 24 d'agost de 1961 sus Günter Litfin^[58] (24 ans) prèp de la gara de Friedrichstraße, onze jorn aprèp la barradura de la frontièra, dins una tentativa d'evasion. Lo 17 d'agost de 1962, Peter Fechter (18 ans) perdèt tot sa sang sus la « dralha de la mòrt ». En 1966, dos enfants de 10 e 13 ans foguèron tuats per en total quaranta balas.

Chris Gueffroy es la darrièra victima del Mur lo 5 de febièr de 1989^[59].

Las estimacions donan 75 000 òmes e femnas condemnats fins a dos ans de prison coma «desertors de la republica». La pena èra en general de mai de cinc ans se lo fugitiu damatgèt las installacions frontalièras, èra armat, soldat o deteneire de secrets.

D'entre las victimas del Mur èran tanben qualques soldats. Lo cas mai conegut es sans dobte aquel del soldat Reinhold Huhn, tuat per un passaire^[60].

Lo procès dels soldats tiraires

Una seriá de procès se faguèt fins a la prima de 2004 per saber aquel que portava la responsabilitat juridica d'aver ordonat de tirar suls fugitius. D'entre los acusats èra lo president del Conselh d'Estat Erich Honecker, son successor Egon Krenz, los membres del Conselh nacional de defensa Erich Mielke, Willi Stoph, Heinz Keßler, Fritz Streletz e Hans Albrecht, lo cap del SED pel districte de Suhl e de generals. Aquel procès provoquèt controvèrsia viva en Alemanha, nombre d'acusats fasent valer que lors actes, a l'epòca, èran pas de crimes segon lo drech èstalemand. Acusavan los tribunals actuals de practicar la « justícia dels venceires »^[61].

Los tiraires executants èra recrutats subretot dins la NVA (Armada nacionala populara) o dins las tropas frontalièras. Dentre los acusats, 35 fuguèron aquitats, 44 condamnats amb respièch e mesa a l'espròva e 11 a una pena ferma: coma Albrecht, Streletz, Keßler e Baumgarten (de quatre ans e mièg a sièis ans e mièg de prison). Lo darrièr dirigent comunista de la RDA, Egon Krenz, foguèt condemnat en 1997 a sièis ans e mièg de prison per la mòrt de quatre personas lo long del mur de Berlin dins los ans 1980^[62]. En agost de 2004, lo tribunal de Berlin condemnèt dos ancians membres del Politbüro amb respièch e mesa a l'espròva. Lo darrièr procès dels tiraires del Mur s'acabèt per una condamnacion lo 9 de novembre de 2004, quinze aprèp la casuda del mur de Berlin.

Lo Mur a l'ora d'ara

Lo traçat istoric del mur de Berlin foguèt marcat al sol per un doble reng de caladas e de placas de fonda amb l’inscripcion Berliner Mauer 1961-1989. Existís un percors istoric del Mur de 29 estapas amb des illustracions e explicacions en quatre lengas suls eveniments que se debanèron^[63].

Lo musèu del Mur al Checkpoint Charlie

Memorial del mur de Berlin dins la Bernauer Straße

Dempuèi la fin dels ans 1990, i a dans la Bernauer Straße, al tèrme dels ancians districtes de Wedding e del Centre, un ensems memorial del mur de Berlin compren lo memorial del Mur, lo centre de documentacion, la capèla de la Reconciliacion, divèrses memorials commemoratius de l'ancian cimentèri de la Sophienkirchengemeinde, la fenèstra del sovenir, e de fenèstras arqueologicas...

Lo memorial presenta un fragment de 64 mètres de mur e de No Man's Land, limitats per doas immensas parets d'acièr, nautas de 6 mètres e plantada en angle drech. Los costats exteriors sont rovilhats (associacion al ridèl de fèrre. Las fàcias interioras, que forman un angle drech amb lo mur, son en acièr inoxidable polit, çò que ne f d'immenses miralhs, onte lo mur se rebat a l'infinit.

Organizacion de l'espaci urban berlinés aprèp la casuda del Mur

La casuda del Mur cambièt fòrça lo trafec de l'aglomeracion. Se circula sens problèma d'èst cap a l'oèst suls malhums metropolitans modernizats dins los ans 1990^[64]. La listra frontièra se vei encara bien per de grands espacis vuèits. La larga traucada se nomena ara la « dralha dels Murs ». Dins lo centre vila d'abans densament bastit, aquela dralha venguèt espacis d'utilitat publica amb pargues e luòcs de memòria^[65]. La novèla gara central foguèt inaugurada dins l'ancian no man's land en mai de 2006^[66].

Pasmens, lo Mur, es a dire lo clivatge entre Berlin Oèst e Berlin Èst, es totjorn present. A l'Oèst, las autoritats conservèron de marcas del passat nazi coma los rèstes de la glèisa commemorativa de l'emperaire Guilhèm (Kaiser Wilhelm). Sul Reichstag, encendiat en 1933, la vòlta de veire concebuda per Norman Foster simboliza la democracia alemanda que se vòl transparenta. A l'Èst, la RDA daissèt cap de traça del nazisme..

Las arquitectonicas de las doas partida la vila son tanben plan diferentas. Berlin Oèst compta de vastes espacis de camp perque son enclavament dins la RDA arrestèt l'expansion demografica e economica. Dins la la RDA, que Berlin èra la capitala, se desirèt far de la vila una mòstra del socialisme amb l'Alexanderplatz e la construccion de banlègas « grandiosament repetitivas ». L'estatuària socialista demòra çá que là a Berlin Èst amb Marx, Lenin, la faucilha e lo martèl.

Dempuèi la casuda del Mur, lo desvolopament economid de Berlin demòra modèste e inferior a la esperança. L'illa dels musèus, ancianament a Berlin-Èst, venguèt un naut luòc toristic mas los comèrcis se desvolopèron pas a l'entorn.^[67].

Lo Mur dins la cultura, las òbras literàrias e cinematograficas

Lo Mur al cinèma

• Deutschland Terminus Ost (Alemanha Cap de linha Èst) de 1965 e realizar pael Belga Frans Buyens es un documentari sus la construccion del mur de Berlin^[68].
• Las Annadas del mur de 1995 e realizat par Margarethe von Trotta conta l'istòria d'un parelh separat en 1961 pendent la fugida cap a Berlin-Oèst. Lo 9 de novembre de 1989, vint e sèt ans aprèp se tornan encontrar dentre los Berlineses en jòia^[69].
• Lo Tunèl de 2001 e realizat par Roland Suso Richter conta l'istòria d'un campion èstalemand que passèt a l'oèst alara que lo mur de Berlin se bastís e ensaja de far venir la sòrre. Lo film es inspirat de la vida d'Hasso Herschel^[70].
• Good Bye, Lenin! de 2003 e realizat per Wolfgang Becker, evòca la casuda del Mur e los cambis importants que se produguèron los jorns e setmanas que seguèron: jòia mas tanben pèrda de referéncias per aqueles de la RDA (los Ossis).
• La Vida dels autres (Das Leben der anderen) de 2007 e realizat par Florian Henckel von Donnersmarck conta cossi los dirigents de la RDA utilizèron dins los ans 1980, la Stasi per lor benefici personal.
• Lo Papagai Roge (Der Rote Kakadu) de 2006 e realisat per Dominik Graf, conta l'istòria dels joves Alemands de l'Èst qu'esperavan la libertat. Dins un bar, 'Lo papagai roge', entendon de ròck venent dels Estats Units d'America. Son contrarotlats mai d'uncòp per la Stasi. Lo film se debana en 1961, abans e lo jorn de la construccion del mur.
• Las Alas del désir de Wim Wenders (1987). D'àngels vivon sus Berlin e pòdon entendre çò dispn los mortals quitament las pensadas prigondas. Lo Mur appareis dins lo filme e venguèt un personatge d'eperel…

Lo Mur dins la musica

• Lo jorn de la casuda del mur de Berlin, Mstislav Rostropovich improvisèt un concèrt de violoncèl sus una cadièra,al pé del mur. Foguèt seguit per Roger Waters (ancian membre de Pink Floyd) e cantèt "The Wall" amb fòrça mai artistas que Cyndi Lauper, Scorpions, Bryan Adams, eca...
• L'album: las Aventuras de Simon e Gunther (1977), de Daniel Balavoine, mòstra dos fraires alemands, separats de fòrça al moment de la construccion del Mur, e lor tentativa de se tornat trobar.
• L'album concèpte Lou Reed Berlin utiliza lo mur de Berlin coma metafòra de las relacions del parelh al centre de l'album.
• Wind of change, la celèbra cançon del grop alemand Scorpions conegut coma un dels simbòls de la reünificacion d'Alemanha e de la fin del ridèl de fèrre.

Nòtas e referéncias

Vejatz tanben

Bibliografia

En francés

• Sandrine Woelffel & Wendelin Ettmayer, 'Berlin libérée - occupée - divisée - unifiée', ed. Hirlé, 2009
• Claude Quétel, Dictionnaire de la guerre froide (Larousse), París, 2008.
• Arthur Schlesinger (trad. jos la dir. de Roland Mehl), Les Mille Jours de Kennedy, Denoël, París, 1966.
• André Fontaine, Histoire de la guerre froide, de la guerre de Corée à la crise des alliances (1950-1963), Seuil, coll. « Points Histoire », París, 1983 ISBN 2-02-006425-3.
• Pierre Verluise, 20 ans après la chute du Mur. L'Europe recomposée, Pref. J.-D. Giuliani, Choiseul, 2009.
• Anne-Marie Le Gloannec, Un mur à Berlin, Complexe, Bruxelles, 1985 ISBN 2-87027-168-9
• Peter Schneider, L'Allemagne dans tous ses états, B. Grasset, París, 1991 ISBN 2-246-44521-3.
• Yvan Vanden Berghe (trad. 2^a ed. per Serge Govaert), Un grand malentendu ? Une histoire de la guerre froide (1917-1990), Academia, Louvain-La-Neuve, cop. 1993, ISBN 978-2-87209-201-7 2-87209-201-3}
• Daniel Vernet Le Monde, Novembre 1989 : le mur de Berlin s'effondre, Seuil, París, 1999 ISBN 2-02-038185-0.
• Bernard Brigouleix, 1961-1989 : Berlin, les années du mur, Tallandier, París, 2001 ISBN 2-235-02297-9.
• Gilles Freissinier, La Chute du mur de Berlin à la télévision française : de l'événement à l'histoire (1961-2002), L'Harmattan, París, 2006 ISBN|2-7475-9906-X.
• Philippe Demenet, J'ai vécu le mur de Berlin, Bayard Jeunesse, París, 2007 ISBN 978-2-7470-2248-4Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas..
• Alexandra Novosseloff, Franck Neisse, Des murs entre les hommes, La Documentation française, París, 2007 ISBN 978-2-11-006838-5.
• Renatus Deckert [Editor], La nuit où le mur est tombé avec Marcel Beyer, Durs Grünbein, Emine Sevgi Özdamar, Thomas Rosenlöcher, Kathrin Schmidt, Uwe Tellkamp, Inculte, 2009 trad. Marie Hermann, ISBN 978-2-916940-19-9.
• Léon Herschtritt, Die Mauer, Le Mur, Berlin 1961, Éditions La Collection, París, 2009 ISBN 978-2-9534522-0-4

En alemand

• Thomas Scholze, Falk Blask, Halt! Grenzgebiet! — Leben im Schatten der Mauer [« Stop ! Zone frontière ! La Vie dans l'ombre du Mur »], Berlin, 1992 ISBN 3861630303Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas..
• Thomas Flemming, Hagen Koch, Die Berliner Mauer - Geschichte eines politischen Bauwerks [« Le Mur de Berlin - histoire d'une construction politique »], Bebra Verlag, 2001 ISBN 3-930863-88-XError d'escript : lo modul « check isxn » existís pas..
• Hans-Herman Hertle, Konrad H. Jarausch et Christoph Kleßmann (dir.), Mauerbau und Mauerfall [« Construction et chute du Mur »], Links, Berlin, 2002 ISBN 3861532646Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas..
• Peter Feist, Die Berliner Mauer [« Le Mur de Berlin »]. 4. Auflage. Kai Homilius Verlag, Berlin, 2004 (Der historische Ort, Nr. 38)ISBN 3-931121-37-2Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas. [13].
• Joachim Mitdank, Berlin zwischen Ost und West. Erinnerungen eines Diplomaten [« Berlin entre Est et Ouest, souvenirs d'un diplomate »], Kai Homilius Verlag, Berlin, 2004 (Édition Zeitgeschichte - Band 14) ISBN 3-89706-880-XError d'escript : lo modul « check isxn » existís pas. [14].
• Axel Klausmeier, Leo Schmidt, Mauerreste - Mauerspuren [« Restes et traces du Mur »], Westkreuz-Verlag, Berlin/Bonn, 2004 ISBN 3929592509Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas..
• Renatus Deckert (Hg.) [Éditeur]: Die Nacht, in der die Mauer fiel – [25] Schriftsteller erzählen vom 9. November 1989 [« La nuit de la chute du Mur. Des auteurs [au nombre de 25 et venant de plusieurs pays] donnent leurs récits sur le 9 novembre 1989 »], Suhrkamp Taschenbuch:4073, 2009 ISBN 978-3-518-46073-3Error d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.

En anglés

• Rory MacLean, Stalin's Nose: Across the Face of Europe, HarperCollins, Londres, 1992 ISBN 0-00-215871-XError d'escript : lo modul « check isxn » existís pas.

Filmografia

• Berlin, vitrine de la guerre froide : le mur Entrvista de l'istorian Claude Quétel, que dirigiguèt la publicacion del Dictionnaire de la guerre froide (Larousse 2008).
• Le Mur de Berlin, archius televisadas de l'Institut national de l'audiovisuel
• Le mur de Berlin en 1964, tres ans aprèp son edificacion, archiu de la Télévision suisse romande
• Mur de Berlin, la guerre des espions, film documentari de Jean-Charles Deniau e Ali Laïdi, França, 2009, 80'
• Patrick Rotman, Un mur à Berlin, 1 h 45 min., France 2 éditions, 2009

Articles connèxes

Ligams extèrnes

• (fr)MurdeBerlin.fr Site d'informacion sus la casuda del mur de Berlin
• (de)Dossièr tematic sus Berlin.de, site oficiel de la vila de Berlin, e lo traçat del mur dins lo centre vila.
• Wir waren so frei… Archius en linha del periòde de 1989/1990, jos licénsia Creative Commons.
• Vista satellit d'un tròç del Mur sus WikiMapia
• (de)Experten Forum DDR Grenze (Alemanha)
• Tèxtes istorics sus l'istòria del mur de la bibliotèca numerica European NAvigator
• (fr)Chute du Mur Site d'istòria e de sciéncia politica sus l'evenement, 20 ans aprèp.
• (fr)https://web.archive.org/web/20091106104355/http://www.touteleurope.fr/fr/histoire/dates-cles/1985-1991/presentation/1989-2009-20e-anniversaire-de-la-chute-du-mur-de-berlin.html - Touteleurope.fr
• (de)« Emurats », la reconstitucion en 3D del mur de Berlin - dw-world.de
• (fr)Le Mur de Berlin, archius de la Télévision suisse romande