Łuk triumfalny
Łuk triumfalny (łac. fornix, arcus, arcus triumphalis) – budowla w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy, stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego. Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, później budowle tego typu wznoszono w innych krajach i epokach historycznych.
Historia
Geneza
W miastach rzymskich były to budowle reprezentacyjne, będące wynalazkiem italskim, wcześniej nieznane cywilizacji helleńskiej. Geneza ich łączy się z religijnym obrzędem triumfu, gdy zwycięski wódz i jego wojsko wkraczając do miasta po złożeniu ofiar, rytualnie przekraczali jego uświęconą granicę – pomoerium. Służyła temu umyślnie wzniesiona brama, po której przejściu dalszy przemarsz przybierał charakter pochodu triumfalnego. U Rzymian początki tych budowli odnosi się do II wieku p.n.e.[1] (poprzedzały je ozdobne bramy budowane przez Etrusków[2]), a pod koniec okresu republiki główne forum Rzymu (Forum Romanum) zabudowane było wieloma łukami. Najstarszym był łuk Fabiusza wzniesiony dla upamiętnienia zwycięstwa nad celtyckimi Allobrogami w 121 p.n.e. Z 29 p.n.e. pochodził łuk Augusta dedykowany Oktawianowi po zwycięstwie pod Akcjum, kolejnym był łuk Tyberiusza z 19 n.e. i od epoki Augusta budowle te stają się popularne również w rzymskich miastach prowincjonalnych, m.in. w Galii[3][1].
Architektura
Zwykle łuki triumfalne budowano jako konstrukcje stałe i niektóre z nich przetrwały stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi jednorazowo dla uczczenia ważnego wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk.
Przykłady łuków triumfalnych
Starożytne
- Łuk Augusta – niezachowany
- Łuk Tyberiusza (15 lub 16) – niezachowany
- Łuk Klaudiusza – niezachowany
- Łuk Tytusa z 81 n.e.
- Łuk Hadriana – niezachowany
- Łuk Septymiusza Sewera z 203 r.
- Łuk Konstantyna Wielkiego z 312–315 r.
Na obszarze imperium rzymskiego w
- Fano (Fanum) – łuk triumfalny Oktawiana Augusta z I wieku p.n.e. – nad Via Flaminia pomiędzy Rzymem a Rimini
- Rimini (Ariminum) – łuk triumfalny Augusta kończący Via Flaminia, z I wieku p.n.e. (właśc. brama miejska)
- Susa (Segusium) – łuk Augusta z pocz. I w. p.n.e.
- Aosta (Augusta Salassorum) – łuk triumfalny Augusta z I w. p.n.e.
- Ankona (Acona) – łuk triumfalny Trajana z II wieku n.e.
- Arosa – łuk triumfalny św. Arosy z VIII wieku?[potrzebny przypis]
- Benewent (Beneventum) – łuk triumfalny Trajana z II wieku
- Carsulae – łuk Trajana na Via Flaminia
- Werona – łuk Gawiuszów na Via Postumia z I wieku n.e.
- Orange – łuk Tyberiusza z I w.
- Saint-Rémy-de-Provence – łuk w ruinach Glanum
- Reims – łuk triumfalny Wrota Marsa z III lub IV wieku
- Alcántara – łuk Trajana na moście z czasów Juliusza Cezara. Na nim tablice Karola V i Izabeli II
- Bera koło Tarraco – łuk Lucjusza Licyniusza Sury (konsul i legat cesarski) – I wiek p.n.e.
- Ateny – łuk triumfalny Hadriana
- Saloniki – łuk triumfalny Galeriusza
- Trypolis – obecnie Libia, łuk Marka Aureliusza z II w.
- Timgad (Timkad, Thamugadi) – łuk Trajana III w.
- Tibissa – łuk triumfalny Karakalli III w.
- łuk Septymiusza Sewera w Leptis Magna w Trypolitanii z 203 r., wzniesiony przez Septymiusza Sewera w jego rodzinnym mieście
- Latakia (Al-Lazikijja) – obecna Syria, łuk triumfalny Septymiusza Sewera.
- Bosra – obecna Syria I w.
- Palmira – obecna Syria III w.
Nowożytne
| Zdjęcie | Państwo | Miasto | Nazwa | Data powstania | Upamiętnienie |
|---|---|---|---|---|---|
 |
Francja | Paryż | Arc du Carrousel | 1806 | dyplomatyczne zwycięstwa Napoleona, m.in. bitwę pod Austerlitz, poddanie Ulm, pokój w Preszburgu i traktaty tylżyckie[4] |
 |
Francja | Paryż | Łuk Triumfalny (Arc de Triomphe) | 1837 | walczących i poległych za Francję w czasie wojen rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich |
 |
Gambia | Bandżul | Arch 22 | 1996 | Gambijski zamach stanu w 1994 roku[5] |
 |
Hiszpania | Grenada | Puerta de las Granadas | 1536[6] | ślub Karola V Habsburga z Izabelą Portugalską |
 |
Hiszpania | Madryt | Puerta de Toledo | 1827 | |
 |
Hiszpania | Barcelona | Łuk Triumfalny w Barcelonie (Arc de Triomf) | 1888 | Powstał na Wystawę Światową 1888[7] |
 |
Korea Północna | Pjongjang | Łuk triumfalny w Pjongjangu | 1982 | Postawiony został na cześć Kim Ir Sena za jego wkład w wyzwolenie Korei z rąk Japończyków (zgodnie z oficjalną historią KRLD)[8] |
| Laos | Wientian | Patuxai | 1957–1968 | ||
 |
Malta | Żebbuġ | Łuk De Rohana | 1798 | Nadanie praw miejskich miastu (Città Rohan) przez Emmanuel de Rohan-Polduc, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (dekretem z 21 czerwca 1777)[9] |
 |
Malta | Żabbar | Brama Hompescha | 1801 | Nadanie praw miejskich miastu (Città Hompesch) przez Ferdinand von Hompesch zu Bolheim, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (14 września 1797)[10] |
 |
Malta | Santa Venera | Łuk Wignacourta | 1615 (przebudowana w 2015) | |
 |
Niemcy | Berlin | Brama Brandenburska | 1791 | upamiętnienie Fryderyka II Wielkiego |
 |
Niemcy | Monachium | Siegestor | 1843–1850 | |
 |
Niemcy | Poczdam | Triumphtor | 1850-51 | |
 |
Niemcy | Moguncja | Dativius Victor | III w. n.e. (odbudowany w 1978–1981) | Ku czci Jowisza |
 |
Polska | Ślesin | Łuk Napoleona | 1811[11][12] lub 1812[13] | ku czci Napoleona Bonapartego[11] |
 |
Polska | Jabłonna | Łuk triumfalny w Jabłonnie | 1837[14] | upamiętnienie księcia Józefa Poniatowskiego[15] |
 |
Rosja | Petersburg | Brama Narwska | 1834 | Ku czci rosyjskich pułków gwardii i ich udziału w wojnach z napoleońską Francją |
| Rumunia | Bukareszt | Arcul de Triumf | 1936 | Poświęcony jest wszystkim żołnierzom walczącym w barwach Rumunii | |
 |
Ukraina | Kamieniec Podolski | Łuk Triumfalny króla Stanisława Augusta | 1781 | Łuk ku czci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego |
 |
Ukraina | Nowogród Siewierski | Łuk Katarzyny Wielkiej (Тріумфальна брама в Новгороді-Сіверському) | 1786 | Na cześć Katarzyny II |
 |
Ukraina | Lwów | Pomnik Chwały | 1921-1939 | Na część polskich obrońców miasta Lwowa i Małopolski Wschodniej |
 |
Węgry | Vác | Łuk triumfalny w Vác (Váci diadalív) | 1764 | łuk z okazji przyjazdu cesarzowej Marii Teresy |
 |
Włochy | Neapol | Łuk w Castel Nuovo (Arco trionfale del Castel Nuovo) | 1446-1458[16] | Upamiętnienie triumfalnego wejścia króla Ferdynanda I do Neapolu w 1443 |
 |
Włochy | Mediolan | Arco della Pace | 1815 | Pokój w Europie po Kongresie wiedeńskim |
Ponadto w formie łuków triumfalnych w XVI-XIX wieku wznoszono bramy miejskie (np. w Gdańsku, Zamościu, Weronie, Antwerpii, Paryżu – Porte Saint-Denis w XVII wieku i Porte Saint-Martin).
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b Pierre Grimal: Miasta rzymskie. Warszawa: PWN, 1970, s. 106.
- ↑ Margaret Ann Zaho, Imago Triumphalis. The Function and Significance of Triumphal Imagery for Renaissance Italian Rulers, New York: P. Lang, 2004, s. 18, ISBN 0-8204-6235-7, OCLC 50745172.
- ↑ Jean-Claude Fredouille: Słownik cywilizacji rzymskiej. Katowice: „Książnica”, 1996, s. 162.
- ↑ Arc du Carrousel w Paryżu. Paryż.pl. [dostęp 2019-11-26]. (pol.).
- ↑ Arch 22, Banjul. Access Gambia. [dostęp 2019-11-26]. (ang.).
- ↑ The Alhambra and Generalife: Pomegranates Gate. Cicerone Granada. [dostęp 2019-11-26]. (ang.).
- ↑ Lluis Bosch Pascual: Modernisme and the 1888 Universal Exposition of Barcelona. [w:] Historical Lab 1 Bruxelles-Brussels, 22 October 2005-12-19 [on-line]. Reseau Art Noveau Network, 22.10.2005. s. 6. [dostęp 2019-12-01]. (ang.).
- ↑ Guide to Pyongyang, The People’s Korea [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2008-09-27].
- ↑ Zammit 1992 ↓, s. 469-470.
- ↑ Zammit 1992 ↓, s. 513–514.
- ↑ a b Kwiatek 2006 ↓, s. 461.
- ↑ Łęcki 1996 ↓, s. 403.
- ↑ Maluśkiewicz 1980 ↓, s. 94.
- ↑ Pałac w Jabłonnie XVIII-wieczny zespół pałacowo-parkowy. Polska Akademia Nauk, Dom zjazdów i konferencji w Jabłonnie. [dostęp 2019-12-01]. (pol.).
- ↑ Piotr Łopatkiewicz: Łuk triumfalny w Jabłonnej. Napoleon.org. [dostęp 2019-12-01]. (pol.).
- ↑ Alina Payne: Dalmatia and the Mediterranean: Portable Archaeology and the Poetics of Influence. Leiden, Boston: Brill, 2014, s. 433. ISBN 978-90-04-26386-4.
Bibliografia
- Vincent Zammit: Il-Gran Mastri – Ġabra ta' Tagħrif dwar l-Istorja ta' Malta fi Żmienhom – It-Tieni Volum 1680–1798. Valletta: Valletta Publishing & Promotion Co. Ltd., 1992. (malt.).
- Jerzy Kwiatek: Polska – Urokliwy świat małych miasteczek. Wyd. 3. Warszawa: Sport i Turystyka MUZA SA, 2006, s. 461, 464. ISBN 83-7319-993-4.
- Włodzimierz Łęcki: Wielkopolska. Warszawa: Sport i Turystyka, 1996, s. 403. ISBN 83-7079-589-7.
- Piotr Maluśkiewicz: Województwo konińskie. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 94-95.