Armia Austro-Węgier

kaiserliche und königliche Armee
Ilustracja
Sztandar armii lądowej
Historia
Państwo

 Austro-Węgry

Sformowanie

1868

Rozformowanie

1918

Działania zbrojne
I wojna światowa
Mapa garnizonów wojskowych Monarchii Austro-Węgierskiej, 1898
Naczelny dowódca do 1916 – cesarz Franciszek Józef I
c.k piechota galicyjska i bośniacka, rok 1898
c.k. kawaleria około 1900
c.k. artyleria polowa około 1900
Koszary 45. pułku piechoty oraz batalionu Landwehry, widok z góry Aptekarki, Sanok, 1911-1912
Austro-węgierscy jeńcy wojenni w Karelii w 1915
Albatros D.III kompanii lotniczej Flik 41/J należący do asa Godwina Brumowskiego
SMS „Tegetthoff”, okręt Austro-Węgierskiej Marynarki Wojennej
Pomnik Dobrego Wojaka Szwejka w Humenném
Klamra pasa głównego – Armia Austro – Węgier

Armia Austro-Węgier (albo Armia Monarchii Austro-Węgierskiej) (niem. Gemeinsame Armee, kaiserliche und königliche Armee, k.u.k. Armee, czyli cesarska i królewska Armia; do 1867 pn. kaiserlich-königliche Armee, k.k. Armee, czyli cesarsko-królewska Armia) – wspólne wojska monarchii austro-węgierskiej. Wchodziły w skład wojsk lądowych (Landstreitkräfte).

Cesarska i królewska Armia (k.u.k. Armee) miała charakter armii ogólnopaństwowej („wspólnej” dla obu części Austro-Węgier). Obok niej istniały również formalnie niezależne: cesarsko-królewska Obrona Krajowa (k.k. Landwehr) dla Przedlitawii, królewsko-węgierska Obrona Krajowa (k.u. Honvédség) dla Zalitawii oraz Landsturm (mający charakter zbliżony do pospolitego ruszenia).

Obok lądowych sił zbrojnych istniała też cesarsko-królewska Marynarka Wojenna.

Podstawy prawne poboru

Powszechny obowiązek służby wojskowej nakładała na obywateli „Ustawa wojskowa” (Wehrgesetz), wydana w 1868 r. Określała czas trwania służby na 3 lata w linii i 7 lat w rezerwie. Dwa lata w Landwehrze służyły osoby, które odbyły wcześniej służbę w armii stałej, pozostałe osoby 12 lat. Czas służby w rezerwie uzupełniającej to 10 lat. Według nowej ustawy z 1912 roku czas służby określono w następujący sposób:

  • w armii lądowej: 2 lata w służbie czynnej, 10 lat w rezerwie uzupełniającej, 3 lata w linii i 7 lat w kawalerii i artylerii konnej;
  • w marynarce wojennej: 4 lata w linii, 5 lat w rezerwie i 3 lata w obronie morskiej;
  • w rezerwie uzupełniającej: 12 lat.

Poborem objęci byli mężczyźni między 19. a 50. rokiem życia, a w węgierskiej części do 55. roku życia.

W Austro-Węgrzech jeden żołnierz przypadał na 128 obywateli, podczas gdy we Francji - jeden na 65, a w Niemczech - jeden na 98. Zmobilizowana armia liczyła ok. 1,8 mln żołnierzy - dla porównania armia Rzeszy ok. 2,4 mln, a Rosji ok. 3,4 mln.

Poborowi kierowani byli zwykle do jednostek odległych od miejsc zamieszkania: na Bukowinę kierowano Polaków, Włochów i Niemców, do Tyrolu Ukraińców i Słowaków, do Lwowa Rumunów i Czechów[1].

Struktura organizacyjna

W chwili wybuchu I wojny światowej całe terytorium Austro-Węgier było podzielone na 16 okręgów wojskowych, w których w lipcu i sierpniu 1914 zmobilizowano dowództwa 6 armii 18 korpusów (korpusy I-XVII i jedna Grupa Armijna), 50 dywizji piechoty, 19 brygad piechoty (poza składem dywizji), 5 brygad górskich (pozadywizyjnych), 14 brygad marszowych, 5 brygad pospolitego ruszenia i 11 dywizji kawalerii. We wrześniu 1914 powołano kolejnych 26 brygad pospolitego ruszenia.

W skład każdego zmobilizowanego korpusu wchodziły zazwyczaj dwie liniowe dywizje piechoty i jedna dywizja obrony krajowej (Landwehry lub Honvedu). Artylerię korpusu stanowił dwubateryjny dywizjon artylerii ciężkiej – 150 mm haubic z 8 działami. W skład korpusu wchodziły też: batalion saperów, oddziały łączności, kolumna drutów kolczastych oraz służby.

Dywizja piechoty składała się z 2 brygad piechoty, po 2 pułki każda; artylerii dywizyjnej, złożonej z 1 pułku armat 77 mm po 5 baterii i 1 dywizjonu haubic 104 mm po 2 baterie; 1 dywizjonu rozpoznawczego (2-3 szwadrony kawalerii); oddziału łączności; oddziału sanitarnego; parku amunicyjnego; kolumny zaopatrzeniowej; piekarni oraz taborów.

Dywizja kawalerii składała się również z 2 brygad po 2 pułki. Pułk kawalerii liczył 6 szwadronów. Każda dywizja kawalerii dysponowała dywizjonem artylerii konnej i pododdziałami karabinów maszynowych.

Podstawową jednostką terytorialną podległą Ministerstwu Wojny były Okręgi Komendy Korpusu – w 1914 było ich 16.

Najniższy szczebel terytorialnej organizacji wojska stanowiło 114 wojskowych okręgów uzupełnień. Spośród nich 102 były podporządkowane pułkom piechoty armii wspólnej, a po 4 należały do: jednostek bośniacko-hercegowińskich, pułków tyrolskich strzelców cesarskich oraz marynarki wojennej.

Austriacka artyleria liczyła około 2600 dział. Wydatki na armię stanowiły stale ok. 16% budżetu państwa.

Wojska łączności

Wojska łączności, poza jednostkami wchodzącymi w skład dywizji piechoty i kawalerii oraz korpusów, składały się z batalionów telegraficznych na szczeblu armii i naczelnego dowództwa i z batalionów specjalnych. Łączność radiowa dopiero zaczynała się rozwijać; całe siły zbrojne dysponowały 11 radiostacjami.

K.u.k. Luftfahrtruppen – wojska lotnicze

Wojska lotnicze, podobnie jak wojska łączności, stawiały dopiero pierwsze kroki. Pierwsze jednostki lotnicze zaczęto tworzyć w 1909. W 1914 istniały: jeden oddział sterowców wraz z obsługą techniczną, 15 kompanii lotniczych (Fliegerkompagnie, Flik) oraz jedna kompania i 12 oddziałów balonowych. Kompanie lotnicze liczyły po 106 ludzi i dysponowały łącznie 84 samolotami, których używano przede wszystkim do celów rozpoznania.

Wywiad

Centralę służby wywiadowczej stanowiło Biuro Ewidencyjne (Evidenzbüro) Sztabu Generalnego w Wiedniu. Sam wywiad podlegał wydzielonej Grupie Wywiadu (Kundschafts-gruppe) w Biurze Ewidencyjnym.

Przy każdym dowództwie korpusu istniał Główny Ośrodek Wywiadowczy (Hauptkundschaftstelle – w skrócie HK-Stelle). Zwierzchnikiem z urzędu był szef sztabu korpusu. Na czele każdego ośrodka stał szef, którym był zazwyczaj oficer Sztabu Generalnego. W skład ośrodka wchodziło dwóch lub więcej oficerów; ponadto do współpracy przydzielano im funkcjonariuszy policji, żandarmerii, Straży Skarbowej, prokuratury oraz sędziego śledczego.

Na szczeblu powiatowym, w miarę potrzeby, szczególnie w rejonach przygranicznych, tworzone były ośrodki wywiadowcze niższego rzędu (K-Stelle).

Po wybuchu wojny utworzony został przy Naczelnym Dowództwie Armii (AOK) Oddział Informacyjny (Nachrichtenabteilung), któremu podlegały oddziały informacyjne przy dowództwach poszczególnych armii (Armeekommando) i grup operacyjnych (Armeegruppekommando). Przy niższych związkach taktycznych istniały oddziały zwiadowcze (Nachrichtendetachement).

Szkoły wojskowe

W czasie pokoju armia dysponowała 24 tysiącami oficerów, będących absolwentami trzech Wyższych Szkół Wojskowych:

Aby dostać się do Akademii, należało albo zdać maturę, albo ukończyć Szkołę Kadetów Piechoty (takich szkół było 15), Szkołę Kadetów Kawalerii w Hranicach, Szkołę Kadetów Artylerii, albo też Szkołę Kadetów Wojsk Technicznych.

Działania zbrojne

Rozwiązywanie problemów językowych

Każdy pułk miał na stałe przypisany okręg uzupełnień. Było to rozwiązanie praktyczne, ze względu na występowanie wielu narodowości. Językiem służbowym był zawsze niemiecki, poza tym obowiązywał węgierski w formacjach Honvedu oraz chorwacki w VI dystrykcie Honwedów. Regulaminy wojskowe drukowano w 3 powyższych językach, a w wersji skróconej w jeszcze kilku innych.

Oprócz tego istniał termin „język pułkowy” (Regimentsprache). Była to mieszanina różnych języków, w której prowadzono szkolenie żołnierzy, i która musiała być znana – przynajmniej częściowo – oficerom i podoficerom (każdy oficer zobowiązany był do jego poznania w ciągu 3 lat od promocji). Językiem pułkowym mógł stać się język, którym mówiło co najmniej 20% żołnierzy, przy tym musiał to być jeden z 10 oficjalnych języków monarchii. W 1910 132 jednostki były jednojęzyczne, 144 dwujęzyczne i 19 trójjęzycznych.

Stopnie wojskowe

Różne kolory materiału oraz guzików (poza generałami) są oznaczeniami różnych pułków.
Piechota Kawaleria Artyleria Strzelcy polni Patki kołnierzowe Insygnia Strzelców Górskich
Korpus szeregowych
Infanterist /
Honvéd (węg.)
(Szeregowy)
Dragoner
Husar
Uhlan
Kanonier Jäger
Gefreiter /
Őrvezető (węg.)
(Starszy szeregowy)
Gefreiter Vormeister
Főtűzer
Patrouillenführer
Járőrvezető
Korpus podoficerów
Korporal /
Tizedes (węg.) /
Desátník (cz.)
(Kapral)
Korporal Geschütz-Vormeister Unterjäger
Zugsführer /
Szakaszvezető (węg.)
(Plutonowy)
Zugsführer Zugsführer Zugsführer
Feldwebel /
Őrmester (węg.)
(Sierżant)
Wachtmeister Feuerwerker Oberjäger
Kadett-Feldwebel
(Kadett) /
Kadétőrmester (węg.)
(Hadapród)
(Sierżant-podchorąży, od 1908 Kadet)
Kadett-Wachtmeister
(Kadett)
Kadett-Feuerwerker
(Kadett)
Kadett-Oberjäger
(Kadett)
Stabsfeldwebel /
Törzsőrmester (węg.)
(Starszy sierżant – oznaki do 1914)
Stabswachtmeister Stabsfeuerwerker Stabsoberjäger
Stabsfeldwebel /
Törzsőrmester (węg.)
(Starszy sierżant – oznaki po 1914)
Stabswachtmeister Stabsfeuerwerker Stabsoberjäger
Offiziersstellvertreter (od 6 czerwca 1915) /
Tiszthelyettes (węg.)
(brak odpowiednika, dosł. zastępca oficera)
Offiziersstellvertreter Offiziersstellvertreter Offiziersstellvertreter
Kadett-Offiziersstellvertreter
Hadapród-Tiszthelyettes (węg.)
(Podchorąży)
(stopień nadawany do 1908 r.)
Kadett-Offiziersstellvertreter Kadett-Offiziersstellvertreter Kadett-Offiziersstellvertreter
Fähnrich /
Zászlós (węg.)
(Chorąży)
(od 1908 – zastąpił podchorążych)
Fähnrich Fähnrich Fähnrich
Korpus oficerów
Leutnant /
Hadnagy (węg.)
(Podporucznik)
Leutnant Leutnant Leutnant
Oberleutnant /
Főhadnagy (węg.)
(Porucznik)
Oberleutnant Oberleutnant Oberleutnant
Hauptmann /
Százados (węg.)
(Kapitan)
Rittmeister Hauptmann Hauptmann
Major /
Őrnagy (węg.)
(Major)
Major Major Major
Oberstleutnant /
Alezredes (węg.)
(Podpułkownik)
Oberstleutnant Oberstleutnant Oberstleutnant
Oberst /
Ezredes (węg.)
(Pułkownik)
Oberst Oberst Oberst
Generałowie
Generalmajor /
Vezérőrnagy (węg.)
(Generał brygady)
Feldmarschalleutnant /
Altábornagy (węg.)
(Generał dywizji)
General der Infanterie
Gyalogsági tábornok (węg.)
(Generał piechoty)
General der Kavallerie
Lovassági tábornok
(Generał kawalerii)
Feldzeugmeister /
Táborszernagy
(Generał artylerii)
Generaloberst /
Vezérezredes (węg.)
(Generał armii)
(od 1915)
Feldmarschall /
Tábornagy (węg.)
(Marszałek polny)

Niektóre mundury

Rekonstruktorzy armii austro-węgierskiej podczas pogrzebu Ottona von Habsburga
Hełm austro-węgierskiego dragona

Opinie

Praktycznie w całej monarchii żołnierzy „uważano za swoich i jako swoich traktowano”. Mieszkańcy Lwowa „nawet lubili to wojsko” – nikomu nic złego nie robiło, a ładnie grało (...), czy to wracając z koszar ulicami śródmieścia, czy w lokalach na zabawie, na ślizgawce, na wielkim Festynie, czy 17 sierpnia wieczorem podczas fakelzugu w przeddzień urodzin najmiłościwiej panującego monarchy”[2]. Wojsko przynosiło awans cywilizacyjny żołnierzy, a w przypadku garnizonów (np. Krakowa) – stawało się motorem modernizacyjnym miast i miasteczek[3].

Zobacz też

Bibliografia

Literatura polskojęzyczna

  • Tomasz Nowakowski Armia Austro-Węgierska 1908-1918, Warszawa: Feniks 1992, ISBN 83-900217-4-9.

Literatura niemieckojęzyczna

  • Heinz von Lichem: Spielhahnstoß und Edelweiß – die Friedens- und Kriegsgeschichte der Tiroler Hochgebirgstruppe „Die Kaiserschützen” von ihren Anfängen bis 1918. Stocker Verlag, Graz 1977. ISBN 3-7020-0260-X.
  • Heinz von Lichem: Der Tiroler Hochgebirgskrieg 1915–1918. Steiger Verlag, Berwang (Tirol) 1985. ISBN 3-85423-052-4.
  • Anton Graf Bossi Fedregotti: Kaiserjäger – Ruhm und Ende: nach dem Kriegstagebuch des Oberst von Cordier. Stocker Verlag, Graz 1977. ISBN 3-7020-0263-4.
  • Carl Freiherr von Bardolff: Soldat im alten Österreich – Erinnerungen aus meinem Leben. Diederichs Verlag, Jena 1938.
  • Allmeyer-Beck/Lessing: Die K.u.K. Armee 1848–1918. Bertelsmann Verlag, München 1974.
  • Oskar Brüch, Günter Dirrheimer: Schriften des Heeresgeschichtlichen Museums in Wien. Militärwissenschaftliches Institut: Band 10, Das k.u.k. Heer 1895. Stocker Verlag, Graz 1997. ISBN 3-7020-0783-0.
  • Rest-Ortner-Ilmig: Des Kaisers Rock im 1. Weltkrieg – Uniformierung und Ausrüstung der österreichisch-ungarischen Armee von 1914 bis 1918. Verlag Militaria, Wien 2002. ISBN 3-9501642-0-0.

Przypisy

  1. W. Łazuga, "Kalkulować ... Polacy na szczytach c.k. monarchii, Poznań 2013, ISBN 978-83-7785-088-6, s. 25-26
  2. K. Schleyen Lwowskie gawędy, Warszawa 1999, s. 24
  3. M. Baczkowski, Znaczenie armii austriackiej dla rozwoju cywilizacyjnego Galicji (1848-1918), Kwartalnik Historyczny R. 116, nr 2, 2009, s. 71-90

Linki zewnętrzne