Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie

Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu

Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie 31 stycznia 2007
Poprzednie nazwy	ukrywany przez Związek Sowiecki
Państwo	Ukraina
Obwód	charkowski
Miejscowość	Charków
Typ cmentarza	wojskowy
Wyznanie	ekumeniczny
Stan cmentarza	uszkodzony przez cztery rosyjskie rakiety 23 marca 2022
Powierzchnia cmentarza	2,31 ha
Liczba pochówków	4 302 Polaków i 2 746 obywateli radzieckich różnych narodowości
Liczba grobów	75 grobów masowych
Data otwarcia	17 czerwca 2000[1]
Data ostatniego pochówku	12 maja 1940
Zarządca	Miasto Charków
Architekt	Zdzisław Pidek
Położenie na mapie obwodu charkowskiego Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu
Położenie na mapie Ukrainy Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu
50°04′50″N 36°15′46″E/50,080556 36,262778
Multimedia w Wikimedia Commons

Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu^[2] (ukr. Цвинтар жертв тоталітаризму, trb. Cwyntar żertw totalitaryzmu) – cmentarz wojskowy w Charkowie, w rejonie kijowskim, na Piatichatkach w miejscu spoczynku części ofiar zbrodni katyńskiej wzniesiony w latach 1999–2000 według projektu Zdzisława Pidka^[3][4] i Andrzeja Sołygi^[3][4] oraz Wiesława i Jacka Synakiewiczów^[4], zbudowany ze środków Państwa Polskiego; głównie funduszy rządowych, przekazanych na konto Rady OPWiM^[5], a także społecznych, zebranych przez Rodziny Katyńskie i Polską Fundację Katyńską^[6].

Cmentarz powstał z inicjatywy Federacji Rodzin Katyńskich^[7], jako pierwszy z czterech założonych w latach 2000–2012 miejsc pochówku ofiar zbrodni katyńskiej, przy czym pozostałe trzy – w odróżnienia od niego – nazywają się oficjalnie polskimi cmentarzami wojennymi i mieszczą się w Katyniu (4 421 osób, inauguracja 27 lipca 2000), Miednoje (6 300 osób, inauguracja 2 września 2000) i Kijowie-Bykowni (3 435 osób, inauguracja 21 września 2012). Na swój cmentarz czekają jeszcze nieodnalezieni „katyńczycy” z tzw. Białoruskiej Listy Katyńskiej (3 870 osób).

Na cmentarzu spoczywa 4 302^[8] oficerów Wojska Polskiego i polskich cywili zamordowanych w 1940 przez NKWD, a także 2 746 radzieckich Litwinów, Niemców, Ukraińców, Rosjan i Żydów zamordowanych przez NKWD w latach 1937–1938 w ramach tzw. wielkiej czystki. Polscy jeńcy wojenni pochowani w tym miejscu byli przewożeni transportem kolejowym^[9] od 5 kwietnia do 12 maja 1940 z obozu jenieckiego w Starobielsku^[10] do Obwodowego Zarządu NKWD w Charkowie i rozstrzeliwani pojedynczo w piwnicy tegoż gmachu.

Historia

30 lipca 1991 – Federacji Rodzin Katyńskich – złożyła na ręce przewodniczącego Rady OPWiM pismo ze stanowiskiem w sprawie konieczności powstania cmentarzy wojennych i upamiętnienia ofiar Zbrodni Katyńskiej^[6]. W tym czasie, po rozpadzie Związku Sowieckiego, 24 sierpnia 1991 proklamowała niepodległość Ukraina. Skomplikowana sytuacja polityczna z jednej strony ułatwiała i przyspieszała, z drugiej zahamował działania katyńskie^[6]. W rezultacie polskich starań w kwietniu i czerwcu 1992 zostały podpisane z władzami obwodów smoleńskiego i twerskiego w Federacji Rosyjskiej, a w połowie lipca – także charkowskiego na Ukrainie, umowy intencyjne w sprawie wspólnych działań zmierzających do urządzenia polskich cmentarzy w Katyniu, Miednoje i Charkowie^[6].

21 marca 1994 w Warszawie podpisana została między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Ukrainy umowa o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych^[11], stwarzająca podstawy formalne do przeprowadzenia ekshumacji i budowy cmentarza^[6].

Decyzją nr 271 z 24 marca 1999 Komitet Wykonawczy Charkowskiej Rady Miejskiej wydzielił 4248 m² gruntu w VI Kwartale Parku Leśnego Radzie OPWiM oraz udzielił zezwolenia na projektowanie i zbudowanie cmentarza ofiar totalitaryzmu^[6]. 31 marca 1999 Budimex S.A. rozpoczął roboty budowlane, a ponadto w 1999 rozstrzygnięto przetarg na elementy rzeźbiarskie, w wyniku którego ich wykonanie, dostawę i montaż Rada OPWiM zleciła konsorcjum Budimex S.A. – Metalodlew S.A.^[6].

W inauguracji Cmentarza Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie, która odbyła się 17 czerwca 2000^[12], udział wzięli m.in. premierzy Polski – Jerzy Buzek oraz Ukrainy – Wiktor Juszczenko, a także delegacja rządowa z ministrem Obrony Narodowej Bronisławem Komorowskim, ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego Michałem K. Ujazdowskim, delegacja Sejmu RP z wicemarszałkiem Stanisławem Zającem, Senatu RP z wicemarszałkiem Andrzejem Chronowskim, przedstawiciele Prezydenta RP – sekretarz stanu Mark Siwiec i Witold Śmidowski, biskup polowy Wojska Polskiego gen. dyw. Sławoj L. Głódz, duchowni różnych wyznań, wyżsi dowódcy wojskowi, polska i ukraińska kompania honorowa, orkiestra WP, przedstawiciele Federacji Rodzin Katyńskich^[13], a przede wszystkim najbliżsi żyjący członkowie rodzin zamordowanych.

Zbrodnia katyńska była wymierzona nie tylko w ludzi, ale także w prawdę. Aż do 1990 władze ZSRS zaprzeczały swej odpowiedzialności za mord na obywatelach polskich i kłamliwie obarczały nią Niemców^[14]. W latach 1951–1952 została powołana Komisja Kongresu Stanów Zjednoczonych (tzw. Komisji Maddena)^[14], która zajmowała się sowieckim mordem na obywatelach polskich z wiosny 1940. Zainteresowanie się Stanów Zjednoczonych tym tematem dowodzi, że jest on ważny nie tylko dla Polski i Polaków. Stanowi część pamięci świata, a zarazem przestrogę dla całej ludzkości^[14].

Rok 2000 zamknął zasadniczo 60-letni okres dziejów Sprawy Katyńskiej, zamknął nie do końca, bo wciąż „czekają” na odkrycie ich miejsc pochówku Polacy, zamordowani wiosną 1940 w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi^[6].

W 2003 ukazała się książka „Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego”^[6] pod redakcją naukową Jędrzeja Tucholskiego i Wandy Krystyny Roman^[15], zawierająca listę pochowanych tam ofiar zbrodni katyńskiej wraz z krótkimi biogramami (łącznie 3 812 nazwisk). Jest to wspólne dzieło Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Niezależnego Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej, Wojskowego Instytutu Historycznego, Centralnego Archiwum Wojskowego, Muzeum Katyńskiego, Centralnego Archiwum MSW, Wyższej Szkoły Policyjnej w Szczytnie, Federacji Rodzin Katyńskich i Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939”^[16].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Cmentarze katyńskie.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Żołnierze Wojska Polskiego zamordowani w Charkowie.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Pochowani na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu na Piatichatkach w Charkowie.

Układ

Cmentarz założony jest na planie kwadratu. Wejście flankują pylony z wyobrażeniami polskiego orła wojskowego i godła Ukrainy^[6]. Po lewej stronie umieszczono symbole czterech religii wyznawanych przez zamordowanych, czyli katolicyzmu, prawosławia, judaizmu i islamu^[6]. Większość powierzchni cmentarza zajmują rozrzucone masowe groby oznaczone zgodnie z koncepcją projektantów kurhanami o nieregularnych obrysach wyłożonymi czarną drobną kostką bazaltową^[6], która uświadamia liczbę osób, spoczywających w każdej z mogił. Kurhany zwieńczone są żeliwnymi krzyżami łacińskimi na masowych grobach polskich i prawosławnymi na mogiłach ukraińskich.

Obszar cmentarza obiega pętla „Czarnej Drogi”, zaś jego oś wyznacza centralna aleja, spajająca dwie ściany ołtarzowe: polską z krzyżem łacińskim i ukraińską z krzyżem prawosławnym. Po obu stronach alei w jej części polskiej wyłożone są na ziemi żeliwne tabliczki epitafijne^[17][18] poświęcone „katyńczykom”. Biegną one wzdłuż całego tego odcinka alei w dziesięciu rzędach do ściany ołtarzowej i ułożone są w porządku alfabetycznym, z literą A w pierwszym, najbardziej zewnętrznym rzędzie po lewej stronie, gdy stać przodem do polskiej płyty ołtarzowej. Każda tabliczka, w miarę dostępności danych, ma wypisane w reliefie wypukłym stopień, imię, nazwisko, datę i miejsce urodzenia, zawód i jednostkę przydziałową w czasie mobilizacji lub aresztowania, rok śmierci „katyńczyka”.

Polska ściana ołtarzowa jest dwuczęściowa. Na jej płaszczyźnie pojawiają się raz jeszcze, tym razem w reliefie wklęsłym, nazwiskami wszystkich charkowskich ofiar zbrodni katyńskiej. Oba skrzydła ściany spaja centralny krzyż. Pod nim, poniżej poziomu terenu wisi dzwon, tak że jego dźwięk jest stłumiony i wydobywa się z głębi, symbolizując mi.in. prawdę niemożliwą do ukrycia nawet pod ziemią. Na powierzchni dzwonu wyryto tekst najstarszego polskiego hymnu, „Bogurodzicy” i nazwę miasta „Charków”^[18]. Koncepcja z krzyżem i nisko położonym dzwonem powraca na polskich cmentarzach wojennych w Katyniu i Miednoje. Na cokołach u wejścia do tej części alei wmurowano Order Virtuti Militari i Krzyż Kampanii Wrześniowej^[6]. Po drugiej stronie aleję zamyka prawosławny krzyż i ściana ołtarzowa z nazwiskami 2746 zamordowanych obywateli sowieckich różnej narodowości, mieszkających w Ukraińskiej SRR.

Ekshumacje

Budowę cmentarzy poprzedzały ekshumacje prowadzone w latach 90. XX wieku. W wyniku ustaleń zapadłych jesienią 1990 na szczeblu międzypaństwowym (po wizycie ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego w Moskwie) Prokuratura Generalna RP uzyskała w rosyjskim śledztwie status prokuratury posiłkowej^[19]. Oznaczało to, że polscy prokuratorzy i eksperci będą mogli uczestniczyć w zaplanowanych na lato 1991 pracach ekshumacyjnych. Taka formuła polskiego udziału w rosyjskim śledztwie pociągała jednak za sobą konieczność podporządkowania się narzuconym przez gospodarzy ograniczeniom co do czasu trwania i zakresu prac poszukiwawczo-ekshumacyjnych, zarówno jeśli chodzi o objęty nimi teren, jak i prowadzone czynności^[19]. Z tego powodu badania terenowe prowadzone w 1991 w Charkowie i Miednoje (w Katyniu wówczas ekshumacji nie przeprowadzono) miały limitowany zasięg, choć i tak polska ekipa, przy milczącej akceptacji rosyjskich prokuratorów wojskowych, przejęła w nich inicjatywę i merytoryczne kierownictwo, wykraczając niekiedy poza ustalone wcześniej ramy. Z polskiego punktu widzenia najważniejszym celem prac było potwierdzenie, że we wskazanych przez władze rosyjskie miejscach rzeczywiście spoczywają szczątki polskich jeńców^[19]. Pierwszym zawodowym archeologiem w Charkowie-Piatichatkach był w 1991 prof. Andrzej Nadolski z Łodzi^[20]. Podobnie było w Kijowie-Bykowni, Miednoje oraz Katyniu (gdzie były to drugie ekshumacje, pierwsze, niemieckie w 1943). W Piatichatkach odbywały się one:

• od 25 lipca do 7 sierpnia 1991, pod kierunkiem ówczesnego zastępcy prokuratora generalnego Stefana Śnieżki^[21];
• od 3 czerwca do 22 września 1995, pod kierunkiem archeologa i historyka, prof. Andrzeja Koli^[19];
• od 27 maja do 14 września 1996, również pod kierunkiem prof. Andrzeja Koli^[17].

W 1991 władze rosyjskie przeznaczyły na ekshumację w Piatichatkach zaledwie dwa tygodnie^[19]. Polska ekipa wysłana na miejsce, zdobywała nowe doświadczenia w tej bezprecedensowej akcji badawczej^[22]. Poszukiwania prowadzono na wskazanym przez charkowski zarząd KGB terenie o powierzchni 1,3 ha, ogrodzonym metalową siatką. Był on porośnięty kilkudziesięcioletnim lasem liściastym z gęstym poszyciem leszczynowym, które należało wykarczować. Dużym utrudnieniem w prowadzeniu i dokumentowaniu prac badawczych był brak dokładnych map terenu. Jedyną wskazówkę co do położenia grobów mogło stanowić jego ukształtowanie, zwłaszcza wszelkiego rodzaju zagłębienia i rozpadliny. Przyjęto metodę „rozproszonych wykopów sondażowych”, co oznacza, że dokonywano ich w sposób dość przypadkowy^[22]. Za pomocą wojskowej maszyny do kopania transzei oraz ręcznie wykonano łącznie 49 wykopów sondażowych o głębokości 100–120 cm. Jak się później miało okazać, były one zbyt płytkie i w kilku wypadkach nie pozwoliły na odkrycie położonych głębiej grobów^[22]. Mimo tych trudności i – być może – popełnionych błędów poszukiwania przeprowadzone w 1991 zostały uwieńczone sukcesem^[22], gdyż odnaleziono cztery groby masowe, w których spoczywały szczątki polskich oficerów ze Starobielska^[22]. Dowodziły tego znalezione w nich przedmioty, m.in. guziki wojskowe, fragmenty mundurów (np. naramienniki), odznaczenia i odznaki, wreszcie identyfikatory wojskowe (tzw. nieśmiertelniki) oraz dokumenty i zapiski, na których widniały nazwiska osób znanych ze źródeł archiwalnych, jako jeńcy Starobielska^[22]. Łącznie więc z grobów zidentyfikowanych w 1991 jako „polskie”, ekipa Stefana Śnieżki ekshumowała szczątki 167 osób^[22] (zostały następnie pochowane w grobie nr 5), a stan zachowania zwłok nie pozwalał na indywidualną identyfikację zmarłych. Ponadto został przebadany dół znaleziony w pobliżu, w którym funkcjonariusze NKWD - zgodnie ze swoją taktyką, ukryli w 1940 rzeczy osobiste odebrane ofiarom przed mordem^[17].

O ile w 1991 ekshumacje w Charkowie podporządkowane były toczącemu się śledztwu i główny nacisk kładziono na zastosowanie metod sądowo-lekarskich oraz kryminalistycznych, to w latach 1994 - 1996 teren cmentarzyska systematycznie przebadano metodami archeologicznymi^[22]. Pozwoliło to zrekonstruować topografię urządzonego przez NKWD cmentarza ofiar egzekucji i zlokalizować wszystkie znajdujące się tam masowe groby^[22]. Podczas prac ekipy prof. Andrzeja Kola z lat 1995 i 1996 odkryto 75 grobów masowych^[22] (łącznie z czterema odnalezionymi w 1991), przy czym w 15 z nich spoczywały zwłoki Polaków. Ekshumowano z nich szczątki 2145 osób, z których 347 udało się zidentyfikować dzięki znalezionym przy nich przedmiotom i dokumentom^[17]. Integralność zwłok okazała się być mocno naruszona m.in. wskutek 130 destrukcyjnych odwiertów przeprowadzonych w latach 70. i 80. XX wieku przez Związek Radziecki w ramach kolejnej próby zacierania śladów.

W 1996 prace polskiej ekipy obejmowały również przebadanie i ekshumację 60 masowych grobów, sowieckich ofiar egzekucji z okresu wielkiej czystki^[22]. Dokładna ich liczba nie jest znana, jednak na podstawie rozmiarów mogił, dokonano oszacowania liczby pochowanych, określając ją na 2241^[22].

Po zakończeniu w 1996 pełnych badań terenowych miało się okazać, że żadne z drzew nie rosło na grobie masowym. Oznacza to, że prawdopodobnie zostały posadzone przez NKWD wkrótce po zakończeniu egzekucji Polaków, w 1940 lub 1941, gdy zarysy grobów były wyraźnie widoczne^[19].

W ekshumacjach brali udział m.in. bliscy krewni ofiar zbrodni, mianowicie archeolożka Maria Blombergowa, córka zamordowanego w Charkowie rotmistrza Jana Kossowskiego, w 1995 i 1996 doktor medycyny Ewa Gruner-Żarnoch^[23], córka zamordowanego w Charkowie lekkoatlety i doktora nauk medycznych, porucznika Juliana Grunera, w 1991 (towarzysząc ekipie) duchowny Zdzisław Peszkowski^[24], krewny zamordowanego w Katyniu porucznika sanitarnego Romana Peszkowskiego oraz przy ekshumacjach z 1991 Jędrzej Tucholski^[25], syn zamordowanego w Katyniu doktora chemii, porucznika rezerwy Tadeusza Tucholskiego.

Czynności podejmowane podczas ekshumacji z 1991 dokumentował reżyser Józefa Gębskiego i warszawska Wytwórnia Filmowa Wojska Polskiego „Czołówka”^[26]. Efektem pobytu Gębskiego jest ukończony jeszcze w tym samym roku film pt. „Nie zabijaj”, poświęcony tematyce zdobywania informacji o zbrodni katyńskiej w tym okresie^[27].

Zniszczenia wskutek rosyjskiej agresji na Ukrainę

W trakcie rosyjskiej agresji na Ukrainę – jak podała Polska Agencja Prasowa i Polskie Radio (na podstawie materiału wykonanego przez fotoreportera PAP Andrzeja Lange^[28]) - 23 marca 2022^[29] na teren cmentarza spadły rosyjskie rakiety. Jedna trafiła w betonowe ogrodzenie, dwie w teren samego cmentarza, a w postument jednego z krzyży wbił się korpus pocisku kasetowego, którego odłamki zniszczyły m.in. cmentarne tabliczki^[30].

Galeria

• 
  Brama główna cmentarza.
• 
  Napis przed wejściem na cmentarz.
• 
  Ołtarz główny. Po bokach nazwiska polskich żołnierzy.
• 
  Tabliczki epitafijne na literę W, stan sprzed rosyjskiej agresji.
• 
  Nazwiska polskich żołnierzy na płycie ołtarza.
• 
  Obelisk przed cmentarzem, styczeń 2007.
• 
  Flagi Polski i Ukrainy na cmentarzu, styczeń 2007.
• 
  Tablica pamiątkowa na cmentarzu, styczeń 2007.
• 
  Ołtarz główny z dzwonem, styczeń 2007.
• 
  Dzwon usytuowany na środku dolnej części ołtarza głównego, styczeń 2007.
• 
  Imiona i nazwiska polskich żołnierzy na ołtarzu głównym, styczeń 2007.
• 
  Aleja główna, styczeń 2007.
• 
  Ołtarz główny z bliska, styczeń 2007.
• 
  Las okalający cmentarz, styczeń 2007.
• 
• 
• 
• 
• 
  Order Virtuti Militari na cokole, styczeń 2007.

Zobacz też

• Zbrodnia katyńska
• obozy NKWD dla jeńców polskich
• Ofiary zbrodni katyńskiej – zamordowani w Charkowie

Przypisy

Bibliografia

• Jędrzej Tucholski (redaktor): Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. katyn.miejscapamieci.gov.pl. [dostęp 2024-06-14]. ISBN 83-916663-5-2. (pol.)., Warszawa 2003.

Linki zewnętrzne

• Relacja z ekshumacji w Charkowie, Katyniu i Miednoje: Józef Gębski, Studio Filmowe Kronika: Nie Zabijaj (1991) - [Katyń, Miednoje, Charków]. www.youtube.com, 1991. [dostęp 2024-06-14]. (pol. • ang.).
• Wirtualne odwiedziny na wszystkich czterech cmentarzach, w Katyniu, Miednoje, Charkowie i Kijowie-Bykowni: Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego i MKiDN: Cmentarze katyńskie. katynpromemoria.pl. [dostęp 2024-06-14]. (pol. • ang. • ros.).