Delegatura Rządu na Kraj
Delegatura Rządu na Kraj – tajny naczelny organ władzy administracyjnej w okupowanej Polsce, utworzony w 1940 r., składający się z departamentów. Na jej czele stał Delegat Rządu na Kraj, podporządkowany Rządowi RP na uchodźstwie, a od 1944 wicepremier w tym rządzie. Delegatura kierowała pracą pionu cywilnego Polskiego Państwa Podziemnego. Jej zadaniami były: utrzymanie ciągłości instytucji państwowych, zapewnienie normalnego funkcjonowania państwa, przygotowanie do przyjęcia kontroli nad krajem po zakończeniu wojny, rejestracja poczynań okupantów i dokumentacja zbrodni wojennych, ochrona i ratowanie zagrożonych dóbr kultury.
15 listopada 1942 Polityczny Komitet Porozumiewawczy zaakceptował statut Delegatury, opracowany przez Delegata Rządu na Kraj Jana Piekałkiewicza.
Struktura organizacyjna
W strukturze Polskiego Państwa Podziemnego działały trzy Delegatury Rządu:
- Delegatura Rządu na ziemie włączone do III Rzeszy (siedziba Poznań)
- Delegatura Rządu na ziemie włączone do ZSRR (siedziba Wilno)
- Delegatura Rządu na Generalne Gubernatorstwo (siedziba Warszawa, de facto była to główna Delegatura Rządu, do 1943 przejęła obowiązki pozostałych dwóch)
a także wydzielone jednostki, jak Komórka „Zachód”.
Biuro Delegata Rządu na Kraj składało się z następujących jednostek organizacyjnych:
- Biuro Prezydialne – kompetencje Biura odpowiadały kompetencjom przedwojennego Prezydium Rady Ministrów. Składało się z:
- Gabinet Delegata Rządu
- Wydział Kontroli Biura („Izba”, nawiązujący do Najwyższej Izby Kontroli)
- Komitet Koordynacji Ustawodawczej
- Wydział Gospodarki Narodowej
- Wydział Organizacji Administracji
- Wydział Walki Cywilnej (miał de facto status odrębnego departamentu, zobacz Kierownictwo Walki Cywilnej)
- Wydział Kontroli
- Gabinet Delegata Rządu
- Departament Spraw Wewnętrznych (kierownik: Leopold Rutkowski) – należał do najaktywniejszych w działalności bieżącej (wywiad polityczny, kierowanie aparatem terenowym, polityka, przygotowania do obsady władz, opracowanie aktów legislacyjnych do wydania po wyzwoleniu)
- Wydział Bezpieczeństwa – czuwanie nad bezpieczeństwem Delegatury
- Główny Inspektorat Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa – konspiracyjna policja, miała zapewnić Delegaturze objęcie władzy administracyjnej i policyjnej w terenie; w jej skład wchodziło wielu członków Granatowej Policji
- Biuro Wschodnie – zajmowało się stosunkiem władz do Litwinów, Białorusinów i Ukraińców, częściowo konkurowało z Biurem Narodowościowym. Jej organem była Rada Narodowościowa
- Departament Prasy i Informacji (także Departament Informacji i Dokumentacji, kierownik Stanisław Kauzik) – wydawanie szeregu pism, biuletynów, ulotek, afiszów, książek; przygotowywanie sprawozdań dla Londynu, prace przyszłościowe (akty prawne)
- Departament Oświaty i Kultury (kierownik Czesław Wycech)
- Departament Pracy i Opieki Społecznej (kierownik Jan Stanisław Jankowski, później Stefan Mateja) – prowadził czynną działalność (dystrybucję subwencji, zasiłków itp.), jego budżet stanowił blisko 30% wydatków DR. Pomagano m.in. rodzinom ofiar terroru okupantów, przedstawicielom świata nauki i kultury. Równocześnie prowadzono prace planistyczne co do polityki społecznej w okresie powojennym
- Departament Rolnictwa (kierownik Witold Maringe, później Zygmunt Załęski) – analiza sytuacji bieżącej i prace przyszłościowe (dyskutowano o reformie rolnej), a także organizacja aparatu aprowizacyjnego
- Departament Skarbu (kierownik Roman Rybarski, później Czesław Klarner) – przygotowanie bieżącej dokumentacji kraju pod rządami okupanta (pod kątem polityki finansowej), prowadzono działania przyszłościowe (przygotowywanie aktów prawnych na okres powojenny)
- Departament Przemysłu i Handlu (kierownik Bolesław Rutkowski) – praktyczne przygotowywanie się do przejęcia i uruchomienia najważniejszych obiektów przemysłowych w okresie powstania; przygotowywanie aktów prawnych na okres powojenny
- Departament Poczt i Telegrafów – przygotowywanie się na okres powstania i powojenny
- Departament Komunikacji (kierownik: inż. Stanisław Łaguna)
- Departament Robót Publicznych i Odbudowy – przygotowywanie aktów prawnych na okres powojenny
- Komitet Ekonomiczny
- Krajowa Rada Odbudowy
- Departament Sprawiedliwości (kierownik: Leon Nowodworski, później Feliks Zadrowski) – prowadził głównie prace przyszłościowe, przygotowywano pakiet ustaw mających przywrócić polskie sądownictwo, kontynuowano kodyfikację i unifikację polskiego prawa. Opracował Kodeks Moralności Obywatelskiej, który wraz z przepisami Kodeksu Karnego z 1932 r. stanowił podstawę odpowiedzialności przed organami podziemnego wymiaru sprawiedliwości
- Sekcja (później Departament) Spraw Zagranicznych (kier. Roman Knoll)
- Biuro Narodowościowe
- Komitet Koordynacji Ustawodawczej
- Centralna Komisja Badania i Rejestrowania Zbrodni Okupanta w Polsce
- Komitet Administracyjny
- Komitet Polityczny
- Komórka pomocy dla jeńców angielskich
- Departament Obrony Narodowej (lub Departament Spraw Wojskowych)
Delegatura miała również strukturę terenową. Dzieliła się na (na ziemiach włączonych do III Rzeszy):
- Okręgowa Delegatura Rządu Ciechanów
- Okręgowa Delegatura Rządu Łódź; część północno-zachodnia (powiaty: kutnowski, łęczycki, łódzki, sieradzki i wieluński)[1]
- Okręgowa Delegatura Rządu Pomorze (Toruń)
- Okręgowa Delegatura Rządu Poznań
- Okręgowa Delegatura Rządu Śląsk
W Generalnym Gubernatorstwie funkcjonowały:
- Okręgowa Delegatura Rządu Kielce
- Okręgowa Delegatura Rządu Kraków
- Okręgowa Delegatura Rządu Lublin
- Okręgowa Delegatura Rządu Łódź; część południowo-wschodnia (powiaty: skierniewicki, rawski, radomszczański, piotrkowski, łowicki, brzeziński – częściowo)[1]
- Okręgowa Delegatura Rządu Warszawa-miasto
- Okręgowa Delegatura Rządu Warszawa-województwo
Na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej działały:
- Okręgowa Delegatura Rządu Białystok
- Okręgowa Delegatura Rządu Lwów
- Okręgowa Delegatura Rządu Nowogródek
- Okręgowa Delegatura Rządu Polesie
- Okręgowa Delegatura Rządu Wilno
- Okręgowa Delegatura Rządu Wołyń
W marcu 1943 działacz Rady Pomocy Żydom „Żegota” Witold Bieńkowski ps. „Wencki” powołał Referat Żydowski Delegatury Rządu na Kraj.
Delegatura Rządu na Kraj została poważnie zagrożona w 1944 współpracą wywiadowczą NKWD i gestapo. 17 kwietnia 1944 specjalna grupa bojowa przy Sztabie Głównym Armii Ludowej, dowodzona przez ppłk. Jerzego Fonkowicza przeprowadziła we współpracy operacyjnej z gestapo akcję zdobycia archiwum Delegatury Rządu na Kraj przy ul. Poznańskiej 12 w Warszawie. W jej wyniku rozbiciu uległa newralgiczna sieć konspiracji Armii Krajowej, a AL uzyskała dane o przedwojennych agentach policji w szeregach ruchu komunistycznego[2].
Po powstaniu warszawskim państwo podziemne uległo rozpadowi. Zastępca Delegata na Kraj Adam Bień pisał: „Delegatura jako całość jest rozbita (...)Klęska powstania w pełni prawie zlikwidowała pracę wszystkich departamentów Delegatury”[3].
Organem prasowym Delegatury był miesięcznik Rzeczpospolita Polska.
Historia Polski |
Ten artykuł jest częścią cyklu: |
Przypisy
- ↑ a b Jerzy Jędrzejewski, Łódzka Okręgowa Delegatura Rządu RP w latach 1942–1945; głównie na bazie nieopublikowanego maszynopisu wspomnień łódzkiego Delegata – Piotra Rychlika.
- ↑ Janusz Marszalec Zdobycie Archiwum Delegatury Rządu przez AL i gestapo Biuletyn IPN nr 3-4 2006, s. 27–34, wersja elektroniczna.
- ↑ Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1990, s. 106, ISBN 83-85066-09-8, OCLC 834533924 .
Bibliografia
- Waldemar Grabowski, Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003, wyd. Instytut Pamięci Narodowej, ISBN 83-89078-23-6.
- Waldemar Grabowski, Z dziejów Delegatury Rządu na Kraj
- Stanisław Salmonowicz, Polskie Państwo Podziemne, Warszawa 1994, wyd. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s. 78–90
- Katalog egzekucji i strat wojennych 1939-1945 według meldunków Delegatury Rządu RP na Kraj. Archiwum Akt Nowych