Języki czadyjskie

Zasięg języków czadyjskich

Języki czadyjskie – rodzina języków afroazjatyckich, do której należy m.in. zachodnioafrykański język hausa[1][2]. Do rodziny czadyjskiej zalicza się oprócz hausa ponad 150 języków[3] używanych w północnej Nigerii, w północnym Kamerunie i w Republice Czadu na południe i południowy wschód od jeziora Czad[4].

Cechy charakterystyczne

Cechą charakterystyczną języków rodziny czadyjskiej jest ich tonalność[4], obserwowana m.in. w hausa[2]. Rodzaje i liczba tonów są jednak zróżnicowane w zależności od języka[5].

Większość języków tej rodziny charakteryzuje się też występowaniem – oprócz spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych – także spółgłosek glottalizowanych. W wielu językach czadyjskich zwarcie krtaniowe pełni funkcję rozróżniania fonemów, uważa się jednak, że jest to cecha wtórna i nie można jej rekonstruować w prajęzyku protoczadyjskim.

W znanych językach czadyjskich liczba samogłosek waha się od dwóch[4] (język mandara[5]) do dziewięciu (tangale). Harmonia wokaliczna jest rzadka.

Szyk wyrazów w zależności od języka i epoki realizuje model VSO lub SVO[4].

Pochodzenie

Języki czadyjskie są rodziną językową, pochodzą więc od wspólnego prajęzyka – języka protoczadyjskiego. Za ich praojczyznę uznaje się zwykle tereny wokół jeziora Czad. Istnieje jednak kilka rozbieżnych teorii dotyczących chronologii wyodrębniania się języka prodoczadyjskiego i poszczególnych języków rodziny z języka protoafroazjatyckiego – wspólnego przodka języków afroazjatyckich, do których należą czadyjskie. Joseph Greenberg postuluje na przykład, że języki te wykształciły się najpóźniej w VIII tysiącleciu p.n.e. Odmienną chronologię przedstawia natomiast Herrmann Jungraithmayr, argumentując, że badania paleoklimatyczne wskazują na pogorszenie się warunków życia człowieka na północ od jeziora Czad dopiero na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e. Jungrathmayr tam właśnie umiejscawia praojczyznę ludów czadyjskich i każe im wędrować stamtąd na wschód i południe.

Zróżnicowanie języków czadyjskich i kontakty językowe

W porównaniu z innymi podrodzinami języków afroazjatyckich języki czadyjskie wykazują się dużą różnorodnością. Podczas gdy niektóre języki z rodziny kuszyckiej czy semickiej są do siebie tak podobne, że uznaje się często za dialekty, niektóre języki czadyjskie są często ledwo rozpoznawalne jako takie. Wynika to z uwarunkowań geograficzno-etnograficznych regionu Środkowego Sudanu, gdzie języki te koegzystowały przez tysiąclecia z niespokrewnionymi z nimi językami nilo-saharyjskimi i nigero-kongijskimi. Tereny te, położone w obszarze dorzeczy Nigru, Benue i Szari-Logon oraz w okolicach jeziora Czad, odznaczały się w głębokiej starożytności dużo wilgotniejszym klimatem niż obecnie. Tworzyło to sprzyjające warunki do osiedlania się tam różnorodnych grup etnicznych. Dodatkowo sawannowe równiny sprzyjały wędrówkom ludów, tak z zachodu na wschód, jak i ze wschodu na zachód. Przyczyniło się do naznaczenia języków czadyjskich silnym wpływem sąsiednich rodzin językowych.

W obrębie samej rodziny afroazjatyckiej języki czadyjskie mają najwięcej cech wspólnych z rodziną kuszycką i rodziną berberyjską.

Klasyfikacja wewnętrzna

Ze względu na fakt, że języki czadyjskie są – z wyjątkiem hausa – stosunkowo słabo poznane, istnieje kilka różnych teorii na temat ich wewnętrznej klasyfikacji.

Według najnowszej klasyfikacji Paula Newmana z 1990 roku istnieją cztery główne gałęzie rodziny języków czadyjskich:

Powyższe gałęzie dzielą się według tej klasyfikacji na podgałęzie, grupy i języki. Dokładniejszą klasyfikację przedstawiono w artykułach dotyczących tych jednostek.

Do wcześniejszych klasyfikacji zaliczają się m.in. hipotezy Herrmanna Jungrathmayra i Josepha Greenberga:

Herrmann Jungraithmayr wydzielił tylko trzy podrodziny:

  • zachodnią (z językiem hausa)
  • centralną (z językiem musgu)
  • wschodnią

Joseph Greenberg wyodrębnił natomiast aż dziewięć podrodzin:

  • hausa-gwandara
  • kotoko
  • bata-margi
  • hina-gisiga
  • gidar
  • mandara
  • musgu
  • bana-masa
  • somraj-mubi

Ponieważ języki czadyjskie są ogółem słabo poznane, a w większości nawet nieopisane, żadna z klasyfikacji – łącznie z klasyfikacją P. Newmana – nie może być uznana za ostateczną.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Zbigniew Gołąb, Adam Heinz, Kazimierz Polański: Słownik terminologii jezykoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 226-227.
  2. ↑ a b Hausa language, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2017-12-16] (ang.).
  3. ↑ czadyjskie języki, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-12-16].
  4. ↑ a b c d Chadic languages, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2017-12-16] (ang.).
  5. ↑ a b Chadic Languages. languagesgulper.com. [dostęp 2017-12-16]. (ang.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne