Ludwik Krzywicki

Ludwik Krzywicki
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

21 sierpnia 1859
Płock, Królestwo Polskie

Data i miejsce śmierci

10 czerwca 1941
Warszawa, Polska pod okupacją III Rzeszy

Zawód, zajęcie

socjolog, ekonomista, polityk

Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

Ludwik Joachim Franciszek Krzywicki, ps. „K. R. Żywicki”, „J. F. Wolski” (ur. 21 sierpnia 1859 w Płocku, zm. 10 czerwca 1941 w Warszawie) – polski myśliciel marksistowski, socjolog i ekonomista, pedagog, działacz społeczny, polityk. Prekursor i jeden z twórców polskiej socjologii.

Ludwik Krzywicki (1882)

Życiorys

Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej osiadłej w Płocku i pieczętującej się herbem Kierdeja. Wychowywany był w patriotycznej atmosferze domu swego dziadka. Ukończył rządowe Płockie Gimnazjum Gubernialne (obecnie Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku – „Małachowianka”), tam kolegami jego byli późniejsi działacze partii Proletariat: Aleksander Dębski i Edmund Płoski. Wspólnie rozczytywali się wówczas w literaturze pozytywistycznej. Próbując swoich sił pisarskich, Krzywicki zadebiutował w 1876 r. na łamach nielegalnego pisemka szkolnego „Jutrzenka”. W 1878 r. Krzywicki, po otrzymaniu matury, wstąpił na Cesarski Uniwersytet Warszawski, by studiować matematykę.

Ogromny wpływ na młodego studenta wywarła w 1880 r. lektura Kapitału Karola Marksa. Odtąd stał się gorącym zwolennikiem i propagatorem zawartych tam idei. W końcu 1882 r. uformowała się na uniwersytecie grupa młodzieży socjalistycznej „krusińszczyków”, do której obok przywódcy Stanisława Krusińskiego oraz zdolnego publicysty Bronisława Białobłockiego, należał również Krzywicki. Im zawdzięczamy pierwszy polski przekład 1 tomu Kapitału Marksa, oni też podjęli legalną publicystykę socjalistyczną na łamach dotychczasowego organu pozytywistów, „Przeglądu Tygodniowego”. Krzywicki zadebiutował w dziedzinie piśmiennictwa politycznego artykułem Jeszcze o program[1], atakując program pracy organicznej przedstawiony przez Bolesława Prusa.

Represje po buncie młodzieży w 1883 r. przeciw poczynaniom szkolnego kuratora Aleksandra L. Apuchtina zakończyły działalność „krusińszczyków”. Krzywicki wyjechał wtedy nielegalnie do Krakowa. Jego szlak emigracyjny wiódł później przez Lipsk, Berno, Zurych, Paryż, Lwów.

W Lipsku uczęszczał na wykłady Wilhelma Wundta, studiował ekonomię pod kierunkiem Wilhelma Roschera, ale najwięcej czasu poświęcał sprawie wydania Kapitału, która była też tematem jego korespondencji z Fryderykiem Engelsem. Po rewizji w jego mieszkaniu wyjechał w 1884 r. do Szwajcarii. Tu nawiązał kontakty z polską i niemiecką emigracją socjalistyczną, poznał Szymona Dicksteina, Marię Jankowską-Mendelson, Stanisława Mendelsona, Witolda Piekarskiego, Wilhelma Liebknechta, Eduarda Bernsteina, Karla Kautsky’ego. Po raz pierwszy też w tak szerokim zakresie zapoznał się z literaturą socjalistyczną, a wiele prac Marksa i Engelsa przetłumaczył na język polski. Jako jego tłumaczenie wydana została tylko praca Engelsa: Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, pt. Początki cywilizacji. Rozpoczął również współpracę z polskimi emigracyjnymi pismami socjalistycznymi: „Walką klas” w Genewie i „Przedświtem” w Paryżu.

Przez blisko półroczny okres pobytu w Zurychu przysłuchiwał się uniwersyteckim wykładom Richarda Avenariusa. Od 1885 r. w Paryżu objął Krzywicki redakcję „Przedświtu”. W nim i w „Walce Klas” umieścił blisko 30 różnych artykułów, zaliczanych powszechnie do szczytowych osiągnięć polskiej myśli socjalistycznej ówczesnej doby. Studiował także w École d'Anthropologie de Paris. Do Lwowa przybył na jesieni 1885 roku, gdzie obok publicystyki podjął wykłady w tajnych kółkach młodzieży socjalistycznej. Tam zawarł związek małżeński z poznaną w Zurychu rosyjską studentką medycyny Rachelą Ludwiką z Feldbergów (1863–1924), a także poświęcał ten czas pracy naukowej z zakresu etnologii, archeologii i antropologii. Żona urodziła mu syna Jerzego (ur. 1897), późniejszego prawnika, męża feministki Ireny Krzywickiej i ojca Andrzeja, fizyka i matematyka[2].

Po dwuletnim pobycie w Płocku Krzywicki w 1888 r. zamieszkał w Warszawie. Od chwili powstania Związku Robotników Polskich stał się obok Juliana Marchlewskiego aktywnym jego działaczem i czołowym teoretykiem. Po aresztowaniach niektórych członków ZRP wyjechał do Berlina, w 1893 r. odwiedził Stany Zjednoczone, później często wyjeżdżał na krótko z Warszawy do bibliotek w Berlinie, Petersburgu i Londynie. W latach 1902–1905 współtworzył społeczno-polityczno-kulturalny tygodnik „Ogniwo”. Był również jednym z jego redaktorów[3]. W latach 1909–1913 był działaczem Towarzystwa Kultury Polskiej[4]. Do 1916 r. współpracował z PPS-Lewicą. Jako teoretyk marksistowski wykształcił kilka pokoleń młodzieży socjalistycznej poprzez wykłady (od 1888 r. wykładał na tajnym Uniwersytecie Latającym w Warszawie). Dwukrotnie więziony był w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej: w latach 1899–1900 (za „organizowanie bezpłatnych czytelni”) oraz w 1905 r. za udział w rewolucji[5].

W latach 1905–1918 był członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych, od 28 XII 1905 do 26 VI 1907 także członkiem Zarządu TKN[6]. Był wykładowcą Wydziału Przyrodniczego TKN na którym prowadził zajęcia z przedmiotów: 1) Socjologia (czynniki rozwoju społecznego), 2) Rozwój nauki o społeczeństwie, 3) Historia małżeństwa i rodziny, 4) Teorie ekonomiczne, 5) Kultura polska w XVIII i XIX w., 6) Wstęp do historii polskiej, 7) Polska przedhistoryczna[6]. Wykładał także historię kultury i ekonomię Polski na Wydziale Humanistycznym TKN (1906-1918)[6]. W latach 1914–1916 pełnił funkcję prezesa Polskiego Związku Nauczycielskiego. Był współzałożycielem Towarzystwa Uniwersytetu Ludowego[7].

Był pracownikiem Rady Departamentu Spraw Wewnętrznych Tymczasowej Rady Stanu[8].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. wykładał socjologię na Wolnej Wszechnicy Polskiej[9] a potem pracował w kilku placówkach naukowo-badawczych i uczelniach. Kierował katedrą historii ustrojów społecznych Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutem Gospodarstwa Społecznego. W 1938 r. Instytut Gospodarstwa Społecznego wydał jubileuszową księgę pamiątkową na jego cześć. Za swe osiągnięcia na polu nauki powołany został w skład Polskiej Akademii Umiejętności. Jednogłośnie wybrano go też na przewodniczącego nowo powstającego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. W latach 30. zajął wybitną pozycję jako socjolog i uczony. Jego dorobek jest ogromny, zarówno pod względem liczby dzieł, jak i tematyki. Wydał m.in. fundamentalną pracę Społeczeństwo pierwotne, jego rozmiary i wzrost (1937). Spisał także trzytomowe wspomnienia, ogłoszone drukiem już pośmiertnie.

Za swoją działalność Ludwik Krzywicki został uhonorowany m.in. nagrodą im. Natansona, Kasy im. Mianowskiego oraz w 1934 r. nagrodą naukową m. st. Warszawy za całokształt działalności[10]. W 1940 roku Uniwersytet w Kownie przyznał mu doktorat honoris causa, chcąc w ten sposób wyrazić uznanie za prowadzone przez Krzywickiego niemal od początku wieku badania nad litewskimi grodziskami. Wiele jego prac poświęconych temu tematowi zostało przetłumaczonych na język litewski.

Do śmierci mieszkał w Kolonii Staszica, przy ul. Langiewicza 25[11]. Zmarł na atak serca w Warszawie. Został pochowany na stołecznym cmentarzu ewangelicko-augsburskim (rz. 50 m. 4)[12][13].

Poglądy i dorobek naukowy

Krzywicki zajmował się przede wszystkim teorią rozwoju społecznego, analizą mechanizmów zmiany społecznej i badaniami formacji społeczno-ekonomicznych wspólnoty pierwotnej i kapitalizmu. Do oryginalniejszych osiągnięć Krzywickiego należą jego koncepcja społeczeństw terytorialnych, tzn. takich, w których istnieje własność prywatna, i teoria idei społecznych. Zajmował się analizą najniższych form więzi społecznej (koncepcja podziału ustrojów społecznych na rodowe i terytorialne, czyli klasowe), zagadnieniem rodowodu, mechanizmów rozpowszechniania i oddziaływania idei społecznych, a także analizą rozwoju rolnictwa amerykańskiego i europejskiego oraz spółdzielczością.

Krzywicki należy do pierwszego pokolenia polskich uczniów Marksa i nauce jego pozostał wierny do końca życia. Na jego recepcję marksizmu duży wpływ wywarła ogólna kultura filozoficzna końca XIX w., ona sprawiła, że w jego dorobku widoczne są koneksje z pozytywizmem, ewolucjonizmem i empiriokrytycyzmem. Niechętny problematyce ontologicznej (nieznane były wówczas pozostające w rękopisie do lat 20. XX w. filozoficzne sensu stricto rozprawy Marksa), w marksizmie dostrzegał głównie teorię i metodę badań społecznych. Akcentował jednak ważną rolę filozofii w tworzeniu całościowej wizji świata. Fundamentalnymi tezami jego światopoglądu były: monizm, ewolucjonizm, scjentyzm i determinizm.

Szczególne znaczenie przywiązywał Krzywicki do problemów materializmu historycznego[14]. Rozwój był dlań procesem powolnym, stopniowym, ciągłym i żywiołowym, chociaż wczesną publicystykę Krzywickiego cechowała postawa rewolucyjna. Siły wytwórcze nazywał wiecznym rewolucjonistą w dziejach i one jako czynnik pierwotny określały nadbudowę prawno-ideologiczną społeczeństwa. Co nie bez znaczenia, Krzywicki czerpał wiedzę na temat praw rozwoju społecznego z Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej Marksa. Zgodnie z Krzywickiego interpretacją zawartej tam wykładni materializmu historycznego źródłem wszelkich przemian społecznych jest powolne przekształcanie się stosunków rzeczowych, będących podstawą więzi społecznej w społeczeństwie terytorialnym. Te stosunki rzeczowe, czy inaczej, spoidła przedmiotowe to zarówno narzędzia, jak i podział pracy[15]. Owe stosunki rzeczowe stanowią podłoże, które zmienia się pod wpływem wprowadzania udoskonaleń metod i narzędzi produkcji używanych przez człowieka, czyli sił wytwórczych. Rozwój sił wytwórczych dokonuje się żywiołowo, bez planu – nie przyświeca mu żadna idea, żaden cel społeczny. Napędzają go osobiste interesy i osobiste dążenia ludzi. Jednak do pojawienia się ludzkich więzi, ludzkich stosunków, oprócz powyższego, materialnego czynnika, potrzebny jest jeszcze drugi czynnik – ideowy. Pojawienie się „rozczłonkowanej mowy”, pozwalającej na sformułowanie istniejących stosunków w formie etyki prawa i celów społecznych, ma wedle Krzywickiego współokreślać rozwój, ewolucję więzi społecznej[16]. Zatem Krzywicki rozumiał rozwój więzi społecznej dwutorowo: jako obustronne sprzęgnięcie czynnika materialnego i ideowego, które umożliwiają osiąganie przez społeczeństwo coraz większej złożoności i uzyskanie coraz większej niezależności od martwej przyrody. Całkowite zapanowanie nad tą ostatnią umożliwić ma wzrost wiedzy i stopień jej rozpowszechnienia, które mają iść w parze z walką o ustrój socjalistyczny.

Ponieważ centralną rolę w rozwoju stosunków społecznych odgrywały zgodnie z doktryną Krzywickiego, siły wytwórcze, powstaje pytanie o rolę idei, czy świadomości ludzi i możliwości oddziaływania na mechanicznie zachodzące zmiany. Otóż, według Krzywickiego, kierunek zmiany więzi społecznej wyznaczają stosunki rzeczowe, ale jej przebieg, dynamikę i kształt dookreśla m.in. podłoże historyczne. Na podłoże historyczne składają się przede wszystkim właściwości psychiczne ludzi oraz czynnik antropologiczny[17].

Przyjmując marksistowski podział na formacje społeczno-ekonomiczne, najwięcej uwagi poświęcał Krzywicki epoce wspólnoty pierwotnej. Źródłem do jej badań była dla Krzywickiego literatura etnograficzna, dotycząca istniejących na kuli ziemskiej społeczeństw przedpiśmiennych. W badaniu wspólnot pierwotnych Ludwik Krzywicki stał na stanowisku zbliżonym do stanowiska Engelsa, tj. iż to ewolucja rodziny, a nie społeczne siły wytwórcze, stanowi o rozwoju wspólnoty pierwotnej. A więc w ustrojach rodowych, w przeciwieństwie do ustrojów terytorialnych, to reprodukcja samego życia była dźwignią rozwoju i kształtowała więzi pomiędzy ludźmi.

Twórczym i cenionym do dzisiaj wkładem Ludwika Krzywickiego do marksizmu jest jego analiza roli idei w rozwoju społecznym, rozpatrywana w trzech grupach tematycznych: rodowód idei, wędrówka idei w czasie i przestrzeni oraz podłoże historyczne.

Upamiętnienie

W Płocku, w rodzinnym mieście Ludwika Krzywickiego, znajduje się jego pomnik[18] – dzieło Stanisława Lisowskiego z 1966 r., zaś na jego domu przy ulicy Bielskiej 14 wmurowano tablicę pamiątkową. W mieście jest ponadto ulica uczonego (na osiedlu Międzytorze)[19].

W 1951 roku jego imieniem nazwano ulicę w Warszawie[20][21] (dawna ulica Sucha, w pobliżu której mieszkał)[11], podobnie jak w szeregu innych miast[22][23][24].

Wydania prac

Przypisy

  1. ↑ Ludwik Krzywicki, Jeszcze o program, „Przegląd Tygodniowy”, 15 IV 1883, nr 15.
  2. ↑ Irena Krzywicka: Wyznania gorszycielki. Warszawa: Czytelnik, 2002, s. 136–141. ISBN 83-07-02881-7.
  3. ↑ Ludwik Krzywicki: Takimi będą drogi wasze. Łódź: Redakcja pisma „Nowy Obywatel”, Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom”, 2013, s. 10. ISBN 978-83-64496-20-2.
  4. ↑ Kultura Polska: organ Towarzystwa Kultury Polskiej: miesięcznik. 1909 nr 4 (1 IV), Warszawa 1909, s.
  5. ↑ Stefan Król: Cytadela warszawska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1978, s. 214.
  6. ↑ a b c Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN: sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych, 1906-1916, opracowali Ryszard Błędowski, Stanisław Orłowski, Henryk Mościcki, Warszawa 1917, Podkarpacka BC – wersja elektroniczna
  7. ↑ A. Bołdyrew, M. Sikorska, Krzywicki Ludwik (1859–1941), [w:] Działaczki i działacze oświatowi w Królestwie Polskim u progu niepodległości. Słownik biograficzny, red. A. Bołdyrew, A. Wałęga, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2023, t. 1: A-K, s. 451-454, ISBN 978-83-8331-334-4 [dostęp 2024-11-14].
  8. ↑ Włodzimierz Suleja, Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998, s. 221.
  9. ↑ Wolna Wszechnica Polska. W: Szkoły wyższe Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: 1930, s. 312.
  10. ↑ Nagrody konkursowe m. st. Warszawy w r. 1934. „Świat Zasłużonych”. Nr 2, s. 8, 1934. Warszawa. [dostęp 2020-12-08]. 
  11. ↑ a b Adam Piechowski: Losy spółdzielni mieszkaniowych w Warszawie w latach okupacji niemieckiej. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy, 1992, s. 115. ISBN 83-209-0837-X.
  12. ↑ Cmentarz Ewangelicko-Augsburski: RACHELA LUDWIKA KRZYWICKA, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2020-12-08].
  13. ↑ Grób Ludwika Krzywickiego. Gazeta.pl Fotoforum. [dostęp 2017-01-06].
  14. ↑ Zasady materializmu historycznego służą analizie społeczeństw klasowych m.in. tych funkcjonujących w ramach kapitalistycznego sposobu produkcji. Nie będą jednak obowiązywać w przyszłym socjalistycznym społeczeństwie, gdyż w ustroju socjalistycznym rozwój sił produkcyjnych traci swój charakter żywiołowy, który czyni obecne zmiany „koniecznymi”. W socjalizmie rozwój ma stać się świadomym i celowym aktem woli społecznej. Zob. O. Lange, Ludwik Krzywicki jako teoretyk materializmu historycznego, Warszawa 1947.
  15. ↑ O. Lange, op. cit., s. 25.
  16. ↑ L. Krzywicki, Socjologia, w: L. Krzywicki, Wybór Pism, Biblioteka Socjologiczna, Warszawa 1978.
  17. ↑ Zob. O. Lange, op. cit., s. 14.
  18. ↑ Pomnik Ludwika Krzywickiego w Płocku w OpenStreetMap
  19. ↑ ul. Ludwika Krzywickiego, Płock w OpenStreetMap
  20. ↑ ul. Ludwika Krzywickiego, Warszawa w OpenStreetMap
  21. ↑ Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 339. ISBN 83-86619-97X.
  22. ↑ ul. Ludwika Krzywickiego, Kraków w OpenStreetMap
  23. ↑ ul. Ludwika Krzywickiego, Łódź w OpenStreetMap
  24. ↑ ul. Ludwika Krzywickiego, Wrocław w OpenStreetMap

Wybrana bibliografia

Linki zewnętrzne