Pałac Friedrichstein

Pałac Friedrichstein
Schloss Friedrichstein
Ilustracja
„Friedrichstein” nad Pregołą w XIX w.
według Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen…[a]
Państwo

 Rosja

Miejscowość

Kamenka

Styl architektoniczny

barok

Architekt

Jean de Bodt,
Jean de Collas

Rozpoczęcie budowy

1709

Ukończenie budowy

1714

Zniszczono

1945

Pierwszy właściciel

Otto Magnus von Dönhoff

Kolejni właściciele

ród Dönhoff

Położenie na mapie obwodu królewieckiego
Mapa konturowa obwodu królewieckiego, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Pałac Friedrichstein”
Położenie na mapie Rosji
Mapa konturowa Rosji, blisko lewej krawiędzi u góry znajduje się punkt z opisem „Pałac Friedrichstein”
Ziemia54°38′48″N 20°43′46″E/54,646667 20,729444
Multimedia w Wikimedia Commons

Pałac Friedrichstein (niem. Schloss Friedrichstein) – spalony w 1945 roku barokowy pałac nad Pregołą w Prusach Wschodnich, 20 km na wschód od Królewca (obecnie Kamenka, ros. Каменка, obwód królewiecki, rejon gurjewski), jeden z pałaców, które zaprojektował Jean de Bodt (1670–1745) dla arystokratycznej rodziny Dönhoffów.

Położenie

Wiejski krajobraz Prus Wschodnich (1890–1900)

Pałac wybudowano nad rzeką Pregoła, w jej dolnym biegu, niedaleko ujścia do Bałtyku. Jej dorzecze zajmuje dużą część rejonu geograficznego (dominuje dorzecze Niemna). Charakterystyczną cechą krajobrazu są liczne jeziora, w przeważającej liczbie małe (wiele spośród nich to starorzecza i jeziora polodowcowe). Obszar jest położony na Nizinie Wschodnioeuropejskiej, w strefie klimatów umiarkowanych. Dominują tu lasy mieszane, w nich głównie dęby, świerki, sosny, brzozy, lipy. Około 15% powierzchni regionu zajmują lasy o charakterze zbliżonym do pierwotnego, z charakterystyczną dla nich fauną (lisy, kuny, sarny, dziki i in.). W wodach morskich i śródlądowych żyją m.in. leszcze, sandacze, stynki, węgorze, kilki, łososie[b].

Tło historyczne

Złożoną historię miejsca, w którym istniał Pałac Friedrichstein, ilustruje m.in. zestawienie nazw pobliskiego miasta: niem. Königsberg, ros. Кёнигсберг, pol. Królewiec, ros. Королевец, ros. Калининград, pol. Kaliningrad.

Herb wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego

Osiedle założyli Krzyżacy w roku 1255, na miejscu pruskiej osady Tuwangste. Zamek królewiecki stał się w 1312 roku rezydencją wielkiego marszałka zakonu. W 1300 roku zamkowe osiedle wokół młyna podniesiono do rangi miasta (Nova Civitas). W 1454 roku 56 miast i stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo Krzyżakom. Kazimierz IV Jagiellończyk utworzył województwo królewieckie i włączył je do Polski. Podczas wojny trzynastoletniej Królewiec stał się siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego. Od II pokoju toruńskiego, miasto było stolicą Prus Zakonnych, zależnych od Korony Królestwa Polskiego(1466–1525). Po sekularyzacji zakonu i hołdzie pruskim (1525) stało się stolicą Prus Książęcych (lenno króla polskiego). W kolejnych latach Prusy Książęce przeszły pod panowanie elektorów brandenburskich (w 1657 roku uniezależniły się od I Rzeczypospolitej).

W 1701 roku Fryderyk I koronował się w Królewcu na króla Prus, a ziemie stały się częścią nowego Królestwa Prus. Po światowej wojnie siedmioletniej Elżbieta Romanowa wcieliła Królewiec do Rosji (1757), jednak Piotr III – jej następca, sprzyjający Fryderykowi II – już w marcu 1762 roku rozkazał Rosjanom opuścić miasto. Po śmierci Piotra III w zamachu stanu (lipiec 1762) władzę objęła jego żona, Katarzyna II Wielka. Prowadziła politykę, w wyniku której doszło m.in. do rozbiorów Polski między Rosję, Prusy i Austrię. Po III rozbiorze (1795) obszar zaboru pruskiego stanowił ponad połowę terytorium Królestwa Prus, a Polacy – blisko połowę jego ludności. Prusy Wschodnie (niem. Ostpreußen) były częścią tego Królestwa, a następnie – zjednoczonego w 1870/71 roku Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej i III Rzeszy).

Po zakończeniu II wojny światowej, w czasie konferencji poczdamskiej (1945) północną część Prus Wschodnich z Królewcem przyznano ZSRR, konkretnie RFSRR. Zdecydowano o przesiedleniu Niemców w nowe granice Niemiec. Po rozpadzie ZSRR obwód królewiecki stał się rosyjską eksklawą w Europie Środkowej.

Historia pałacu Friedrichstein

XVI–XVII wiek

Teren przyszłego pałacu wykupił w XVI wieku graf Bar, który zamierzał prowadzić tam gospodarstwo rolne. Wybudował dom mieszkalny, stodołę i murowany spichlerz[2] (gospodarstwa „Barten”), jednak miał trudności finansowe i posiadłość – Barten oraz 120 ha ziemi i cztery wsie – przejął w XVII wieku Friedrich von Waldburg[c]. To on wybudował w tym miejscu pierwszy zamek i od jego imienia pochodzi nazwa przyszłego pałacu – „Friedrichstein” („kamień Fridricha”)[2]. Po śmierci właściciela zamku (1625) majątkiem zajmowała się wdowa, Maria von Waldburg. Zmarła w 1642 roku, przekazując dziedzictwo Hansowi Albrechtowi von Waldenburg. Dziedzic posiadłości stwierdził, że jej sytuacja gospodarcza nie jest dobra. Był zmuszony sprzedać dużą część majątku[4].

Herb rodu Denhoffów

W 1666 roku zamek „Friedrichstein” wszedł w posiadanie arystokratycznej rodziny Dönhoffów[d], którzy starali się uczynić z niego „rodzinne gniazdo”[2][4] (pozostał w ich rękach przez niemal trzy stulecia, do zniszczenia w roku 1945). Nabywcą – za cenę 29 tys. pruskich talarów[e] – był brandenbursko-pruski arystokrata i wojskowy (niem. Generalleutnant), Friedrich von Dönhoff (1639–1696)[4], syn Magnusa Ernsta von Dönhoff[5][f]. „Budowniczym pałacu «Friedrichstein»” jest nazywany najstarszy z synów Friedricha, Otto Magnus von Dönhoff (1665–1717), również generał porucznik (niem. Generalleutnant) i dyplomata[6], honorowany na dworze Fryderyka I i Zofii Charlotty Hanowerskiej (otrzymał m.in. Order Orła Czarnego)[4].

XVIII/XIX wiek

Otto Magnus Graf von Dönhoff zajął się rodzinną posiadłością, gdy popadł w niełaskę w czasach panowania nieoficjalnego triumwiratu, utworzonego wówczas w Królestwie Prus, zwanego „Drei-Grafen-Kabinett”[g].

W zimie 1709 roku pałac został niemal doszczętnie zniszczony wskutek silnego pożaru. Mówiono o winie „ognistych duchów”, w które wierzyli mieszkańcy Prus Wschodnich, jednak przypuszcza się, że jego powodem było podpalenie przez sąsiadów, którzy odczuwali wrogość do wyniosłej arystokracji[2].

Projekt odbudowy pałacu w duchu francuskiego klasycyzmu[2] oraz plany jego otoczenia wykonał Jean de Bodt, m.in. projektant pałacu rodu Dohnów (pałac w Gładyszach, 1701–1704) i następca Johanna Neringa w czasie budowy berlińskiego Zeughausu (1706). Kierownikiem budowy był Jean de Collas (1678–1753)[4][8], który pełnił tę funkcję również w Gładyszach[4][9]. Do robót budowlanych Otto Magnus von Dönhoff zatrudnił 100 żołnierzy pułku, którym dowodził, rozlokowanych w posiadłości[h][4].

Pałac, odbudowany w latach 1709–1714, a następnie rozbudowywany, mieścił ponad 110 komnat[2], wśród nich „salę jońską” (zob. porządek joński) oraz mansardę, dobudowaną w roku 1750 w odrębnym stylu rokoko. Był uznawany za jeden z najpiękniejszych zamków w Prusach[4]. Jego fasada miała prawie 100 metrów długości[4]. Stał na wzniesieniu, dzięki czemu uzyskano wrażenie lekkości, mimo wielkich rozmiarów. Pomieszczenia dla gości oraz pracowników i pomieszczenia gospodarcze zlokalizowano niżej, co komentuje się, jako zaakcentowanie znaczenia hierarchii społecznej dla właściciela posiadłości[2]. Centralny budynek był dwukondygnacyjny (z wysoką piwnicą i mansardowym dachem). Od strony dziedzińca znajdował się portyk z kolumnami jońskimi, a od strony ogrodu podobna loggia. Fronton zdobiły ozdobne egzotyczne drzewa, rosnące w dębowych beczkach z masywnymi obręczami.

Zapewniono rozległy widok z okien obu dłuższych ścian; od strony ogrodu – na wydłużony staw (prawdopodobnie starorzecze Pregoły)[i][4]. Obok pałacu, otoczonego rozległymi lasami liściastymi, zorganizowano park w stylu francuskim. Naturalne parki krajobrazowe urozmaicono sztucznymi wodospadami, jaskiniami itp.[4]

Otto Magnus von Dönhoff ożenił się w 1701 roku z Wilhelminą Amalią, córką hrabiego Aleksandra zu Dohna-Schlobitten. Małżonkowie mieli pięciu synów i pięć córek. Ich spadkobiercą został najstarszy z synów – Friedrich II[j], a następnie posiadłość przechodziła w ręce kolejnych członków rodu[4][k].

XX wiek i współczesność

Jednym z właścicieli Friedrichstein był August Karl von Dönhoff (1845–1920), poseł na sejm Prus i Rzeszy. Jego drugą żoną była Maria von Lepel Gräfin Dönhoff (1869–1940), dama dworu królowej Prus i cesarzowej niemieckiej, Augusty Wiktorii, żony Wilhelma II.

August Karl von Dönhoff był kolekcjonerem. W pałacowym muzeum zgromadził liczne cenne instrumenty muzyczne, broń dekoracyjną, dywany i in.

2
Fronton pałacu w 1927 roku

August Karl i Maria von Dönhoff mieli ośmioro dzieci[11], które – jako młodzi ludzie – zajęły różne pozycje wobec nazizmu, problemów II wojny światowej i jej skutków, tj. postanowienia poczdamskiej konferencji wielkiej trójki. Córka, Marion Dönhoff (1909–2002), w czasie wojny miała kontakty z uczestnikami „Kręgu z Krzyżowej” (była przesłuchiwana przez Gestapo po zamachu na Hitlera i operacji Walkiria)[l].

W styczniu 1945 roku, tuż przed nadejściem Armii Czerwonej, Marion Dönhoff wyjechała konno na zachód[m]. Pokonała w ten sposób 1000 kilometrów do Westfalii. W Niemczech rozpoczęła nowe życie dziennikarza «Die Zeit» i działacza społecznego, walczącego o pojednanie Niemiec z państwami Europy Wschodniej[2][13].

Żołnierze radzieccy podpalili pałac. Dokładali szczególnych starań, aby zniszczyć „faszystowskie Wenery i jelenie” (posągi i płaskorzeźby były rozsadzane dynamitem). Jest prawdopodobne, że w tym czasie został zniszczony również cenny pomnik Immanuela Kanta (Christian Daniel Rauch)[n], który w roku 1944 Marion Dönhoff (za zgodą władz Królewca) przetransportowała do swojej posiadłości Friedrichstein, aby uchronić go przed spodziewanymi bombardowaniami miasta[2][o].

Mury spalonego pałacu były zniszczone w małym stopniu, jednak nie przystąpiono do odbudowy i nie sprzeciwiano się dewastacji wnętrz. Sprzyjała jej informacja, że jest to „faszystowskie legowisko” – „Dacza Göringa”[p].

Ruiny były stopniowo rozbierane. Gdy w 1989 roku Marion Dönhoff odwiedziła nieustannie wspominane i kochane[q] miejsce swojego urodzenia, znalazła tylko ślady fundamentów (zachowały się niektóre zabudowania gospodarcze)[2].

Uwagi

  1. ↑ Źródło ilustracji: Alexander Duncker, wielotomowe opracowanie pt. Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text von 1857 bis 1883 in seinem Verlag erschien (pol. Wiejskie dwory, pałace i rezydencje szlachty pruskiej, wraz z rodziną królewską, rezydencjami letnimi, ogrodami przypałacowymi, artystycznie wykonane, z kolorowymi ilustracjami i tekstem w okresie od 1857 do 1883.
  2. ↑ Otoczenie pałacu Friedrichstein serdecznie wspominała Marion Dönhoff (zarządzająca pałacem jako ostatnia), pisząc m.in.[1]:

    …każdy, kto kiedyś miał tu swój dom, tęskni za krajobrazem, za rozległymi łąkami i polami pod ogromnym niebem Wschodu, za samotnią lasów, przejrzystą tonią jezior, kluczami dzikich gęsi i żurawi wiosną i jesienią, za wieczornym przelotem bekasów i porannymi podchodami przez skrzącą kroplami rosy trawę. Kto kiedykolwiek na grzbiecie konia galopował po jesiennych ścierniskach, omijając slalomem rozstawione mendle snopów zbóż, ten nigdy nie nazwie innej krainy swoją ojczyzną, jak tylko Prusy Wschodnie.

    .
  3. ↑ Friedrich von Waldburg – członek arystokratycznego rodu Waldenburg (zob. herb
    ), którego istnienie jest udokumentowane od początku XII wieku (np. Kuno lub Cuno von Waldburg, 1108–1131/32; Górna Szwabia, Waldenburg w powiecie Ravensburg)[3]
  4. ↑ Ród Dönhoffów, pochodzący z Westfalii, jest znany od XIII w. Należący do niego rycerz Hermanus osiedlił się Inflantach w XIV w. W Prusach Wschodnich osiedlił się w 1620 roku Magnus Ernst von Dönhoff[5], a według innych źródeł – Ernest Magnus Denhoff[4] (należał do polskiej linii rodu, której członkowie korzystali ze spolszczonego nazwiska Denhoff) – ojciec nabywcy zamku Friedrichstein i okolicznych ziem[5].
  5. ↑ Marion Dönhoff podkreślała, że[1]:
    • na taki zakup mogły sobie pozwolić tylko osoby zajmujące wysokie stanowiska państwowe – stałe dochody z tego źródła były znacznie większe niż z uprawy roli, np. w latach 1692–1695 dochody Friedricha Dönhoffa z posiadłości Friedrichstein (4 tys. ha) były dwukrotnie mniejsze niż wpływy z racji zajmowania stanowiska starosty i gubernatora twierdzy Memel
    • na terenie ówczesnych Prus znaczenie pojęcia „narodowość” nie przypominało współczesnego, o czym świadczy np. przebieg kariery Magnusa Ernesta – wkrótce po otrzymaniu tytułu hrabiego Rzeszy od cesarza Ferdynanda II otrzymał od króla Polski stanowiska wojewody Pernau i starosty Dorpat i Oberpalen.
  6. ↑ Córka Friedricha, Eleonora von Dönhoff, wyszła za mąż za właściciela posiadłości Kwitajny (Albrecht von Barfuß), co sprawiło, że w przyszłości one również weszły one w posiadanie Dönhoffów[5].
  7. ↑ „Drei-Grafen-Kabinett”, tzw. „gabinet trzech hrabiów”, nazywano w Prusach również „drei großen Wehs”, czyli „trzy wielkie biedy”, „trzy wielkie nieszczęścia” (zob. Johann Kasimir Kolbe von Wartenberg)[7].
  8. ↑ Podobnie postąpił Albrecht Konrad Finck von Finckenstein[4].
  9. ↑ Cechy architektury krajobrazu są widoczne np. na zdjęciu lotniczym z roku 1941 oraz zachowanych planach[4].
  10. ↑ Friedrich II. von Dönhoff był dzieckiem w roku śmierci ojca. Do 1733 roku opiekę nad spadkobiercą sprawował Friedrich Bogusław von Dönhoff z Wulfsdorf.
  11. ↑ W AP w Olsztynie znajduje się archiwum Dönhoffów, liczące 450 jednostek, które obejmuje lata 1685–1945[10].
  12. ↑ Dwaj bracia Marion Dönhoff zostali członkami NSDAP.
  13. ↑ Swoje wspomnienia z Prus Wschodnich i siedmiotygodniową wędrówkę opisała później m.in. w książce pt. Namen, die keiner mehr nennt (wyd. polskie: Nazwy, których nikt już nie wymienia[12].
  14. ↑ Zob. kategoria „Monument to Immanuel Kant (Kaliningrad)” w Wikimedia Commons.
  15. ↑ W latach 90. Marion Dönhoff aktywnie bezskutecznie poszukiwała zaginionej rzeźby. Zainicjowała i sfinansowała stworzenie duplikatu. Replikę wykonał Harald Haacke (według zachowanej w Królewcu miniatury). Pomnik, odlany w Berlinie, od roku 1992 stoi obok Bałtyckiego Uniwersytetu Federalnego im. Immanuela Kanta w Królewcu[2].
  16. ↑ Jest prawdopodobne, że doszło do pomyłki w czasie tłumaczenia niemieckiego napisu „Herrenhaus Friedrichstein” („Dwór Friedrichstein”). Przypuszcza się, że „Herren” przetłumaczono na „Göring”)[2].
  17. ↑ W stulecie narodzin Marion Dönhoff wydano pamiątkową srebrną monetę o wartości 10 euro z napisem „100. Geburtstag von Marion Gräfin Dönhoff”. Na jej gładkiej krawędzi umieszczono napis „LIEBEN OHNE ZU BESITZEN” (kochać nie posiadając)[2][14].

Przypisy

  1. ↑ a b Marion Gräfin Dönhoff: Uwagi o historii Prus Wschodnich. W: Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec: Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich. Dobra utracone czy ocalone?. Wyd. 3. Olsztyn: Studio Wydawnicze ARTA Mitosław Garniec, 2001, s. 18. ISBN 978-83-91-28402-5.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m Д. Якшина (red. Игорь Рудников): Красная Графиня Кёнигсберга. Марион фон Дёнхоф обожала жеребцов и журналистику > Камень Фридриха. [w:] Газета «Новые Колёса Игоря Рудникова» [on-line]. rudnikov.com. [dostęp 2016-10-28]. (ros.).
  3. ↑ Martin Zürn: Waldburg, Adelsfamilie. [w:] Das Portal zu Geschichte und Kultur des Freistaats [on-line]. Bayerische Landesbibliothek Online. [dostęp 2016-10-31]. (niem.).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Peter Ritter (red.): Geschichte von Friedrichstein. [w:] ostpreussen.net [on-line]. Potrimpus Spółka Przedsiębiorców z o.o. [dostęp 2016-10-28]. (niem.).
  5. ↑ a b c d Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec: Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich. Dobra utracone czy ocalone? (plany, mapy, indeksy). Wyd. 3 (poszerzone i uzupełnione). Olsztyn: Studio Wydawnicze ARTA Mitosław Garniec, 2001, s. 9, 17, 21, 32, 79–80, 186–187. ISBN 978-83-91-28402-5. (recenzja Ewy Korpysz w Ochrona Zabytków 54/2 (213), s. 227–230, 2001).
  6. ↑ Christian August Ludwig Klaproth, Immanuel Karl Wilhelm Cosmar: Der Königlich-Preußische und Churfürstlich-Brandenburgische Wirkliche Geheime Staats-Rath an Seinem zweyhundertjährigen Stiftungstage. Des fünften Januar 1805. Berlin: 1805, s. 392/574.
  7. ↑ 1710: Regierungskriminalität und Korruption auf dem Höhepunkt. [w:] Preussen. Chronik eines Deutches states [on-line]. Rundfunk Berlin-Brandenburg. [dostęp 2016-11-01]. (niem.).
  8. ↑ Pałac Drogosze. [w:] Domki letniskowe Mazury – informator z bazą noclegów [on-line]. [dostęp 2017-04-16].
  9. ↑ Marcin Kardasz (red.): Drogosze. [w:] Słobity (Schlobitten) – Portal Historyczny [on-line]. slobity.com. [dostęp 2016-10-28].
  10. ↑ Marta Adamska (Archiwum Państwowe w Olsztynie). Stan badań nad historią rodziny Stolberg-Wernigerode z Dönhoffstädt oraz dotyczące jej archiwalia w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie. „Archiwa – Kancelarie – Zbiory”, s. 193–200, 2012. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. ISSN 1895-9075. 
  11. ↑ zarządzane przez: Timo Antero Westerlund: Marion Hedda Ilse von Dönhoff. [w:] 30 stycznia 2015 [on-line]. geni.com. [dostęp 2016-10-24].
  12. ↑ Marion hrabina Donhoff: Nazwy, których nikt już nie wymienia (oryg.: Namen, die keiner mehr nennt). [w:] Informacje o książce w Księgarni Gandalf [on-line]. Pellegrina. [dostęp 2016-11-01].
  13. ↑ Marion Gräfin Dönhoff – 105. Geburtstag. [w:] Historische Kalenderblätter [on-line]. Kulturzentrum Ostpreußen in Ellingen/Bay. [dostęp 2016-10-23]. (niem.).
  14. ↑ Christian Höpfner (medalier): Informationen zur Münze. [w:] Neueste Münzen im Katalog [on-line]. [dostęp 2016-10-29]. (niem.).