St Albans

St Albans
Ilustracja
Panorama centrum St Albans
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: MEDIOCRIA FIRMA (Bezpieczeństwo w przeciętności)
Państwo

 Wielka Brytania

Kraj

 Anglia

Region

East of England

Hrabstwo

Hertfordshire

Dystrykt

St Albans

Burmistrz

Mohammad Iqbal Zia [1]

Powierzchnia

161,18 (dystrykt) km²

Populacja (2001)
• liczba ludności
• gęstość


64 038[2]
(miasto i dystrykt) 815 os./km²

Nr kierunkowy

+44-1727

Kod pocztowy

AL1, AL2, AL3, AL4

Położenie na mapie Hertfordshire
Mapa konturowa Hertfordshire, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „St Albans”
Położenie na mapie Wielkiej Brytanii
Mapa konturowa Wielkiej Brytanii, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „St Albans”
Położenie na mapie Anglii
Mapa konturowa Anglii, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „St Albans”
Ziemia51°45′08″N 0°20′19″W/51,752222 -0,338611
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Ratusz w St Albans

St Albans (czasem jako Saint Albans, łac. Villa Albani[3] lub Villa Sancti Albani[4], pol. hist. Albano[potrzebny przypis]) – miasto w Wielkiej Brytanii, w Anglii, w południowej części hrabstwa Hertfordshire.

Położone jest w dolinie rzeki Ver (dorzecze Tamizy), ok. 32 km na północny zachód od Londynu. Zamieszkuje je ponad 64 tys. osób[2] (ponad 131 tys. wraz z przedmieściami). Razem z Harpenden i pobliskimi wsiami tworzy niemetropolitalny dystrykt St Albans.

W czasie panowania rzymskiego miasto, znane jako Verulamium, było największym po Londynie (Londinium) ośrodkiem, a od ok. 60 r. – stolicą (municipium) rzymskiej Brytanii[5][6].

W mieście rozwinął się przemysł poligraficzny oraz elektrotechniczny[7].

Nazwa

Fragment murów rzymskiego Verulamium

W okresie rzymskim miasto znane było jako Verulamium; nazwa ta pochodziła od osady zwanej Verlamion – głównego ośrodka plemienia Catuvellauni. Po opuszczeniu miasta przez Rzymian, funkcjonowało ono pod jedną z dwóch saksońskich nazw: Verlamchester lub Watlingchester (Wæclingacæster)[8]. Obecna nazwa – St Albans – nawiązuje do św. Albana, pierwszego angielskiego chrześcijańskiego męczennika[9], ściętego ok. 324 r. przez Rzymian.

Administracja

Miasto St Albans jest częścią Miasta i Dystryktu St Albans.

Okręgi wyborcze

Miasto i dystrykt dzieli się na 20 okręgów wyborczych:[10]

  • Ashley
  • Batchwood
  • Clarence
  • Colney Heath
  • Cunningham
  • Harpenden East
  • Harpenden North
  • Harpenden South
  • Harpenden West
  • London Colney
  • Marshalswick North
  • Marshalswick South
  • Park Street
  • Redbourn
  • Sandridge
  • Sopwell
  • St Peters
  • St Stephen
  • Verulam
  • Wheathampstead

Rada miasta i dystryktu

58 członków Rady Miasta i Dystryktu wybieranych jest w wyborach powszechnych. Rada wybiera spośród swoich członków Przewodniczącego Rady (ang. Mayor). Aktualną przewodniczącą St Albans jest Annie Brewster[1].

Demografia

Według Domesday Book („Księgi Sądu Ostatecznego”) miasto liczyło ok. 500 mieszkańców w roku 1086.

Populacja miasta St Albans (ang. Borough of St Albans) w latach 1801–1971:[11]

1801–1971

Populacja St Albans w latach 1801–1971
Rok Liczba ludności Przyrost (%)
1801 3038 —
1811 3653 20,2
1821 4472 22,4
1831 4772 6,7
1841 6497 36,1a
1851 7000 7,7
1861 7675 9,6
1871 8298 8,1
1881 10 931 31,7b
1891 12 898 18,0
1901 16 019 24,2
1911 18 133 13,2
1921 25 593 41,1c
1931 28 624 11,8
1939 42 450 48,3d
1951 44 0983 3,9
1961 50 293 14,0e
1971 52 174 3,7

a) W roku 1835 poszerzono granice miasta.
b) W roku 1841 poszerzono granice miasta.
c) W roku 1913 poszerzono granice miasta.
d) W roku 1933 zredukowano granice miasta.
e) W roku 1955 zmieniono granice miasta.

1961–2001

Populacja Miasta i Dystryktu St Albans w latach 1961–2001

Populacja Miasta i Dystryktu St Albans (ang. City and District of St Albans)[12]. W roku 1974 zmieniono podział administracyjny. Dane dla lat 1961 i 1971 odnoszą się do obszaru nowego Miasta i Dystryktu St Albans[12].

Rok Liczba ludności Przyrost (%)
1961 107 458 —
1971 121 359 12,9
1981 125 124 3,1
1991 126 202 0,9
2001 121 359 2,2

Lokalne media

W St Albans działają lokalne rozgłośnie radiowe: „Radio Verulam”[13] i „Herts Mercury 96.6”[14] oraz ukazują się dwa tygodniki: „St Albans & Harpenden Review”[15][16] oraz „Herts Advertiser”[17].

Historia

Verlamion

Pierwsze znane osadnictwo w rejonie St Albans to osada z epoki żelaza datowana na koniec I wieku p.n.e. i początkiem I wieku n.e. Badania wykonane w latach 30. XX wieku wykazały, iż osada usytuowana była w dzisiejszym lesie Prae Wood (na północny zachód od Bluehouse Hill Road, przy Hampstead Road)[18]. Późniejsze ekspertyzy wykazały, że osadnictwo rozciągało się w dolinie rzeki Ver, w miejscu gdzie powstało późniejsze miasto rzymskie[19].

Osada nosiła nazwę Verlamion, co prawdopodobnie oznaczało „nad stawem” ze względu na istniejący w okolicy dzisiejszego lasu Prae Wood staw. Na lokalnych monetach z okresu przedrzymskiego pojawia się nazwa Verlamio[20].

Verlamion, obok Camulodunum (dzisiejsze miasto Colchester), był największym ośrodkiem Brytanii i głównym ośrodkiem plemienia Catuvellauni[20].

Verulamium

Fragment murów rzymskich w Verulamium

Po podbiciu Brytanii przez Rzymian w roku 43 n.e. miejscowość (znana wówczas jako Verulamium) stała się największym ośrodkiem rzymskim w Brytanii obok Londinium. Szacowana liczba mieszkańców w okresie rzymskim wynosi 15 tysięcy osób[21]. Miasto uległo zniszczeniu podczas rewolty Boudiki w latach 60-61 n.e. Po odbudowaniu miało wiele wspaniałych domów, a w roku 275 zostało otoczone kamiennymi murami miejskimi[22].

Mozaika rzymska w Verulamium
Ruiny teatru rzymskiego

Po odejściu armii rzymskiej w 410, miasto powoli zaczęło podupadać. Materiał budowlany ze zniszczonych budynków rzymskich wykorzystano do rozbudowy m.in. targu miejskiego i opactwa. Istniejąca do dziś wieża opactwa została wzniesiona (według tradycji) niedaleko miejsca egzekucji św. Albana (około roku 250, ale przyjmowane są też daty 209, 254, lub – data uznana za oficjalną – 304) z surowców pochodzących z Verulamium. Św. Alban jest najstarszym znanym brytyjskim męczennikiem chrześcijańskim i w związku z jego kultem trwała późniejsza rozbudowa miasta[23].

St Albans

Katedra w St Albans
  • W V wieku powstał w mieście pierwszy klasztor benedyktyński[24]. Kolejne opactwo powstało w roku 793 z inicjatywy Offy, króla Mercji. Osadnictwo rozrastało się wokół innego klasztoru benedyktyńskiego, założonego w latach 900-950 przez opata Ulsinusa (znanego także jako Wulsin). W 1077 Paul z Caen rozpoczął budowę opactwa, używając w tym celu materiału budowlanego z ruin rzymskiego miasta Verulamium[25].
  • Jak podaje XIII-wieczny benedyktyński kronikarz Matthew Paris, opat Ulsinus (Wulsin) ufundował trzy kościoły w roku 948, ze względu na rosnącą liczbę pielgrzymów, przybywających oddać cześć św. Albanowi. Były to: kościół pw. św. Stefana, kościół pw. św. Piotra i kościół pw. św. Michała; zostały one zbudowane w równej odległości od opactwa. Opat Ulsinus w 948 założył także szkołę (St Albans School – mieszczącą się do dziś w bramie głównej opactwa)[26].
  • Począwszy od X wieku w centrum miasta odbywa się targ.
  • Z inicjatywy XIV opata Paula de Caen w roku 1077 rozpoczęto budowę kościoła przy opactwie (dzisiejsza katedra), która zakończyła się w roku 1089. Kościół miał ponad 105-metrową wieżę (350 stóp) i siedem apsyd[27].
  • Geoffrey de Gorham w roku 1140 założył klasztor żeński nieopodal miasta – Sopwell Priory[28].
  • W roku 1154 opat St Albans został oficjalnie uznany głównym opatem Anglii.
  • W roku 1190 John de Cella (znany także jako John of Wallingford) rozpoczął rozbudowę opactwa, którą ponawiano w latach 1257–1320, lecz z przyczyn finansowych nigdy nie ukończono zgodnie z planem.
  • W roku 1213 w opactwie w St Albans powstał pierwszy szkic Magna Carta[29].
  • W roku 1290 przez centrum miasta przeszedł orszak pogrzebowy Eleonory kastylijskiej, a na placu targowym przy wieży zegarowej umieszczono jeden z dwunastu krzyży Eleonory wart 100 funtów. Krzyż został zniszczony i usunięty w roku 1701[30].
  • 22 maja 1455 St Albans było miejscem pierwszego starcia w wojnie Dwóch Róż[31].
  • II bitwa pod St Albans miała miejsce 12 lutego 1461[32][31] i była najkrwawszą bitwą owej wojny – zginęło ok. 6000 osób.[33]
  • W roku 1553 miasto otrzymało od króla prawo (Royal Charter) na prowadzenie targu miejskiego[34].
  • Rozwój infrastruktury w XVIII i XIX wieku (m.in. utworzenie dróg, budowa linii kolejowej łączącej St Albans z Londynem w 1868) pomogła miastu w rozwoju handlu[22].
  • W 1877 zostały potwierdzone prawa miejskie St Albans, a kościół pw. św. Albana uzyskał status katedry[35].

Kultura i rozrywka

Fragment ołtarza w katedrze pw. św. Albana

St Albans nie posiada kina; ostatnie, znane pod nazwą Odeon, zostało zamknięte w 1995 roku i sprzedane w roku 2008. Obecnie James Hannaway przy wsparciu mieszkańców (ponad milion funtów dotacji) zamierza odnowić kino w stylu art déco[36]. Nowe kino będzie nosiło nazwę The Odyssey na cześć filmu Stanleya Kubricka (związanego z miastem reżysera)[37]. Filmy wyświetlane są w St Albans Arena oraz pobliskich miejscowościach (Welwyn Garden City, Berkhamsted, Garston i Hatfield).

Przedstawienia teatralne można oglądać w Maltings Art Theatre, Trestle Arts Base, Alban Arena, Abbey Theatre, Sandpit Theatre, Watford Palace Theatre, Radlett Centre[38].

W mieście znajduje się kilka muzeów: Verulamium Museum (w parku Verulamium), Museum of St Albans (Hatfield Road), Clock Tower (wieża zegarowa w centrum miasta), Sopwell Nunnery (ruiny dworku zbudowanego w miejscu średniowiecznego klasztoru)[39] oraz ruiny teatru rzymskiego (przy St Michael’s Street)[40].

Koncerty organowe organizowane są w The St Albans Organ Theatre, gdzie znajduje się także muzeum organów (tzw. organów kinowych – ang. theatre organ, niem. Kinoorgel)[41].

Główne atrakcje turystyczne

ul. św. Michała
Kościół pw. św. Michała.
 Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytki St Albans.

Park Verulamium (park jest pod opieką konserwatorską, zajmuje obszar dawnego rzymskiego miasta Verulamium):

  • Ruiny teatru rzymskiego;
  • Mozaikowa posadzka rzymskiego domu z zachowanym hypocaustum[40].
  • Fragment kamiennego muru rzymskiego.
  • Verulamium Museum – prezentacja rzymskiej przeszłości miasta, m.in. rekonstrukcje wnętrz rzymskich domów i mozaiki[40].
  • Główna brama opactwa (dziś St Albans School).
Ye Olde Fighting Cocks – najstarszy pub w Wielkiej Brytanii
  • Ye Olde Fighting Cocks – najstarszy pub w Anglii[42].
  • Jezioro (ang. The Lake) – siedlisko ptactwa wodnego (m.in. czapla siwa).
  • Teatr rzymski – wybudowany ok. 140 n.e. z miejscami dla 2000 widzów, jedyny widoczny przykład w Wielkiej Brytanii[43].
  • Katedra pw. św. Albana na Holywell Hill.
  • Wieża zegarowa z początku XV wieku[40] – jedna z niewielu w Anglii średniowieczna wieża z zegarem[40]., w czasie wojen napoleońskich używana jako część systemu wczesnego ostrzegania za pomocą luster (najbliższa wieża znajdowała się w Yarmouth, ok. 8 km od St Albans)[40].
  • Sopwell – ruiny XVI-wiecznego dworku wybudowanego w miejscu średniowiecznego klasztoru żeńskiego. Według legendy w klasztorze przebywała Anna Boleyn zanim poślubiła Henryka VIII[44].
  • W środy i w soboty odbywa się (od X wieku) najstarszy targ w Anglii (centrum miasta, ulice: St Peter's oraz Market Place).
  • Miasto przecinają liczne szlaki rowerowe, łączące pobliskie miejscowości (np. „Albans Way” do Hatfield – dawna linia kolejowa przekształcona w szlak rowerowy).
  • Przez miasto i w jego okolicach przebiegają szlaki piesze (m.in. „The River Ver”, „The Moors”, „Verulamium, „The Common”)[45][46][47][48][49].

Transport

Kolej

Stacja kolejowa St Albans City. Widok z peronu 1.
Stara stacja kolejowa przy nieistniejącej już linii kolejowej łączącej St Albans Abbey z Hatfield.
 Z tym tematem związana jest kategoria: Stacje i przystanki kolejowe w St Albans.

W mieście znajdują się dwie czynne stacje kolejowe:

Stacja obsługiwana jest przez First Capital Connect[50]. Stacja St Albans City zapewnia połączenia z lotniskami w Luton (kierunek Bedford) i Gatwick (kierunek Brighton).

Komunikacja autobusowa

Komunikację autobusową (lokalnie i międzymiastowo) zapewnia kilka prywatnych przedsiębiorstw transportowych.

Głównymi przystankami w mieście są:

  • St Peter's Street
  • stacja kolejowa St Albans City[52].

Linie autobusowe zapewniają połączenia z lotniskami w Luton, Gatwick i Heathrow.

Tramwaje

Do 2012 zostanie przeprowadzona modernizacja Abbey Line z St Albans Abbey do Watford Junction. Pociągi zostaną zastąpione tramwajami i uruchomione zostaną dodatkowe kursy (2-3 na godzinę), co pozwoli na przewóz 450 000 pasażerów rocznie[53]. Hrabstwo Hertfordshire, po przejęciu trasy, będzie dzierżawić linię jednej z czterech startujących w przetargu firm przez 22 lata. Projekt został przesłany Ministerstwu Transportu i czeka na zaakceptowanie[54].

Planowane jest także przedłużenie przyszłej linii tramwajowej do centrum miasta oraz do Hatfield[55].

Drogi rowerowe

Wiadukt Midland Railway (otwarty w 1868) ponad Great Northern Line, zamkniętą w 1964 – obecnie drogą rowerową NCN 61

Przez St Albans przebiegają dwie krajowe drogi rowerowe (należące do systemu National Cycle Network):

Drogi rowerowe są oznakowane i ogólnodostępne są darmowe szczegółowe mapy[59].

Szkolnictwo

Szkoły średnie

Państwowe

  • Beaumont School[60]
  • Francis Bacon Maths & Computing College[61]
  • Loreto College, St Albans (rzymskokatolicka dla dziewcząt)[62]
  • Marlborough School[63]
  • Nicholas Breakspear Catholic School (rzymskokatolicka)[64]
  • Sandringham School[65]
  • St Albans Girls' School (dla dziewcząt)[66]
  • Townsend Church of England School (Kościół Anglii)[67]
  • Verulam School (dla chłopców)[68]

Niepaństwowe

  • St Albans School (dla chłopców w wieku 11-18 lat i dziewcząt w wieku 16-18 lat)[69]
  • St Albans High School for Girls (Kościół Anglii, dla dziewcząt)[70]
  • St Columba's College (katolicka dla chłopców)[71]

Szkoły wyższe

W St Albans znajduje się kampus Oaklands College[72] oraz kampus Uniwersytetu Hertfordshire[73].

Polonia

Stowarzyszenie Polaków[74].

Związki partnerskie

Związki partnerskie miasta St Albans i inne związane z nim instytucje[75]

Miasta partnerskie

Inne związki miasta

Osoby związane z miastem

  • św. Alban (?-22 czerwca ok. 324) – chrześcijański męczennik, stracony przez Rzymian
  • Francis Bacon (1561–1626), filozof, naukowiec, I wicehrabia St Albans
  • Nicholas Breakspear (ok. 1100–1159), później jako papież Hadrian IV, urodzony w Abbots Langley, uczęszczał do szkoły w St Albans
  • Cheryl Campbell (ur. 1949), aktor
  • Ryszard z Wallingford (1292–1336), opat katedry w St Albans matematyk, horolog, astronom
  • Ralph Chubb (1892–1960), litograf
  • Sarah Churchill, książna Marlborough (1660–1744), żona Johna Churchilla, pierwszego księcia Marlborough
  • Siobhán Fahey (ur. 1957), piosenkarka z zespołów Bananarama oraz Shakespears Sister, uczęszczała do Loreto College
  • Stephen Hawking (ur. 1942), fizyk, uczęszczał do St Albans School
  • Christopher Herbert (ur. 1944), IX biskup St Albans (1995–2009)
  • Benny Hill (1924–1992), komik, mieszkał w St Albans
  • Stanley Kubrick (1928–1999), filmowiec, mieszkał w Childwickbury Manor
  • Mike Newell (ur. 1942), reżyser filmowy (m.in. filmy o Harrym Potterze), mieszkał w St Albans, uczęszczał do St Albans School
  • Matthew Paris (ok. 1200–1259), benedyktyn, kronikarz
  • Robert Runcie (1921–2000), biskup St Albans 1970–1980, arcybiskup Canterbury 1980–1991
  • George Gilbert Scott (1811–1878), przebudował katedrę w St Albans (1856–1877)
  • Wulsin (Ulsinus) (X wiek), opat, założyciel (948) St Albans School, fundator kościoła pw. św. Michała, kościoła pw. św. Piotra oraz kościoła pw. św. Stefana

Zobacz też

 Zobacz też kategorię: Zabytki St Albans.

Przypisy

  1. ↑ a b New Mayor and Deputy Mayor for St Albans City and District. [w:] St Albans City & District Council [on-line]. St Albans City & District Council, 2012-05-24. [dostęp 2012-11-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-01)]. (ang.).
  2. ↑ a b Office for National Statistics, 2001 Census, Key Statistics for HCC Settlements #. Crown copyright. Table KS01 Usual resident population (numbers). [dostęp 2016-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-03)].
  3. ↑ Johann Georg Theodor Grässe: Orbis latinus oder Verzeichniss der lateinischen Benennungen der bekanntesten Städte etc., Meere, Seen, Berge und Flüsse in allen Theilen der Erde nebst einem deutsch-lateinischen Register derselben.. T. Ein Supplement zu jedem lateinischen und geographischen Wörterbuche.. Dresden: G. Schönfeld's Buchhandlung (C. A.Werner), 1861, s. 209. [dostęp 2010-01-10].
  4. ↑ Domesday Book
  5. ↑ Jane McIntosh: Handbook of Life in Prehistoric Europe. Oxford University Press US, 2009, s. 158. ISBN 0-19-538476-8.
  6. ↑ Guy de la Bédoyère: Roman towns in Britain. Rowman & Littlefield, 1992, s. 31, seria: English heritage. ISBN 978-0-7134-6893-9.
  7. ↑ St Albans, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-08-09].
  8. ↑ Grant Allen: Science in Arcady. BiblioBazaar, 2007, s. 215. ISBN 978-1-4346-4943-0.
  9. ↑ Enjoy! St Albans. What to see and do.. St Albans: St Albans City & District Council, 2009, s. 8-9.
  10. ↑ Your Councillors. St Albans City & District Council. [dostęp 2010-06-28].
  11. ↑ Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 210, 257. ISBN 978-185936-190-0.
  12. ↑ a b Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 299. ISBN 978-185936-190-0.
  13. ↑ Radio Verulam. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  14. ↑ Herts Mercury 96.6. [dostęp 2016-09-25]. (ang.).
  15. ↑ St Albans & Harpenden Review, Newsquest Media Group [dostęp 2010-03-27] (ang.).
  16. ↑ „St Albans & Harpenden Review”, s. 4, 2010-03-24. Newsquest Media Group. (ang.). 
  17. ↑ Herts Advertiser. Archant Regional Limited. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  18. ↑ Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 7. ISBN 978-1-85936-190-0.
  19. ↑ Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 7-8. ISBN 978-1-85936-190-0.
  20. ↑ a b Mark Freeman: St Albans. A history. Lancaster: Carnegie Publishing Ltd, 2008, s. 8. ISBN 978-1-85936-190-0.
  21. ↑ Paul Johnson: Historia Anglików. Gdańsk: Marabut, 1995, s. 30. ISBN 83-85893-16-4.
  22. ↑ a b Enjoy! St Albans. Visitor Guide. "History". St Albans: 2009, s. 6-7.
  23. ↑ Story of St Alban. The Cathedral and Abbey Church of Saint Alban. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  24. ↑ Cathedral & Abbey Church of Saint Alban. „Churches of St Albans”, s. ulotka informacyjna, 2009. St Albans City & district Council. (ang.). 
  25. ↑ Past and present. St Albans: The Cathedral and Abbey Church of Saint Alban, 2009.
  26. ↑ St Albans School. [dostęp 2010-03-28]. (ang.).
  27. ↑ Medieval Architecture. [w:] The Cathedral and Abbey Church of Saint Alban [on-line]. The Cathedral and Abbey Church of Saint Alban, 2010. [dostęp 2010-03-28]. (ang.).
  28. ↑ Sopwell Nunnery Green Space, St Albans City & District Council, 4 grudnia 2009 [dostęp 2010-01-09] [zarchiwizowane z adresu 2009-07-16] (ang.).
  29. ↑ Oaklands College students to create original artwork celebrating forthcoming St Albans Magna Carta festival. [w:] St Albans & City District Council [on-line]. St Albans & City District Council, 2010-02-19. [dostęp 2010-03-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-16)]. (ang.).
  30. ↑ Clock Tower, St Albans Museums [dostęp 2010-03-28] [zarchiwizowane z adresu 2010-07-26] (ang.).
  31. ↑ a b Michael Hicks: The Wars of the Roses 1455-1485. T. 54: The Wars of the Roses 1455-1485. Osprey Publishing, 2003, s. 34-35, seria: Essential histories. ISBN 1-84176-491-4.
  32. ↑ Ronald H. Fritze, William Baxter Robison: Historical dictionary of late medieval England, 1272-1485. Greenwood Publishing Group, 2002, s. 484. ISBN 0-313-29124-1.
  33. ↑ Ronald H. Fritze, William Baxter Robison: Historical dictionary of late medieval England, 1272-1485. Greenwood Publishing Group, 2002, s. 485. ISBN 0-313-29124-1.
  34. ↑ Markets and shopping, St Albans & Harpenden Review [dostęp 2010-03-28] (ang.).
  35. ↑ Enjoy! St Albans. St Albans: St Albans City & District Council, 2009, s. 7.
  36. ↑ Film. All About St Albans. [dostęp 2010-03-28].
  37. ↑ The Odyssey Cinema in St Albans. allaboutstalbans.com, All About St Albans. [dostęp 2010-10-02]. (ang.).
  38. ↑ Theatre. All About St Albans. [dostęp 2009-09-09].
  39. ↑ Sopwell Nunnery Green Space. [w:] St Albans City & District Council [on-line]. 2009-12-04. [dostęp 2010-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-07-16)]. (ang.).
  40. ↑ a b c d e f St Albans Museums. [dostęp 2009-11-30].
  41. ↑ St Albans Organ Theatre [dostęp 2010-01-08] (ang.).
  42. ↑ Oldest Inn in Britain. [dostęp 2009-09-09].
  43. ↑ The Roman Theatre of Verulamium. [dostęp 2009-11-30].
  44. ↑ Informacje z tablicy informacyjnej znajdującej się na stanowisku.
  45. ↑ Hertfordshire County Council: Walks & More. St Albans: 2009.
  46. ↑ The River Ver. „Abbey Flyer”. St Albans City & District Council. (ang.). 
  47. ↑ The Common. „Abbey Flyer”. St Albans City & District Council. (ang.). 
  48. ↑ Verulamium. „Abbey Flyer”. St Albans City & District Council. (ang.). 
  49. ↑ The Moors. „Abbey Flyer”. St Albans City & District Council. (ang.). 
  50. ↑ National Rail Enquiries. NRE. [dostęp 2009-09-09].
  51. ↑ St Albans Abbey. London Midlands. [dostęp 2009-09-09].
  52. ↑ Timetables – Area 3: Harpenden, St Albans and Borehamwood, Intalink [dostęp 2009-09-09] [zarchiwizowane z adresu 2009-06-02] (ang.).
  53. ↑ On track for better transport. „Horizons”, s. 18, Zima 2010. Hertfordshire County Council. (ang.). 
  54. ↑ Tram link "could be here by 2012". „St Albans & Harpenden Review”, s. 9, 2010-11-10. 
  55. ↑ St Albans Abbey tram-train announced, Railway Gazette International, 30 października 2009 [dostęp 2010-01-08] [zarchiwizowane z adresu 2010-01-04] (ang.).
  56. ↑ Route 6, Sustrans [dostęp 2010-06-05] [zarchiwizowane z adresu 2010-06-15] (ang.).
  57. ↑ a b Route 61, Sustrans [dostęp 2010-06-05] [zarchiwizowane z adresu 2010-06-15] (ang.).
  58. ↑ Hertfordshire, Sustrans [dostęp 2010-06-05] [zarchiwizowane z adresu 2010-07-19] (ang.).
  59. ↑ Cycling. [w:] Oficjalna strona St Albans City & District Council [on-line]. St Albans City & District Council, 2010-07-28. [dostęp 2010-08-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-31)]. (ang.).
  60. ↑ Beaumont School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  61. ↑ Francis Bacon Maths & Computing College [dostęp 2010-03-27] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-20] (ang.).
  62. ↑ Loreto College. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  63. ↑ arlborough School [dostęp 2010-03-27] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-07] (ang.).
  64. ↑ Nicholas Breakspear Catholic School [dostęp 2010-03-27] (ang.).
  65. ↑ Sandringham School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  66. ↑ St Albans Girls' School [dostęp 2010-03-27] (ang.).
  67. ↑ Townsend Church of England School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  68. ↑ Verulam School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  69. ↑ St Albans School. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  70. ↑ St Albans High School for Girls [dostęp 2010-03-27] (ang.).
  71. ↑ St Columba's College. [dostęp 2010-03-27]. (ang.).
  72. ↑ About the college, Oaklands College [dostęp 2011-02-01] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-23] (ang.).
  73. ↑ St Albans Campus Learning Resources Centre, University of Hertfordshire [dostęp 2010-03-27] [zarchiwizowane z adresu 2010-01-29] (ang.).
  74. ↑ Baza organizacji i instytucji polskich i polonijnych za granicą. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2018-08-12].
  75. ↑ Town twinning, St Albans City & District County Council, 27 sierpnia 2009 [dostęp 2010-03-27] [zarchiwizowane z adresu 2010-02-17] (ang.).

Linki zewnętrzne

Miasta ze statusem city w Anglii

Anglia