Uwłaszczenie chłopów

Grigorij Miasojedow: Czytanie manifestu 19 lutego 1861 roku reformy uwłaszczeniowej Aleksandra II

Uwłaszczenie chłopów – reformy przeprowadzone głównie w XIX wieku nadające chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię, połączone ze zniesieniem obciążeń feudalnych (pańszczyzna, czynsz)[1][2][3].

Historia uwłaszczenia

Uwłaszczenie było niezbędnym warunkiem wkroczenia na drogę rozwoju kapitalistycznego, uwalniało bowiem chłopów od zależności feudalnych i pozwalało zasilić rozwijające się miasta oraz przemysł. Ponadto oznaczało modernizację i unowocześnianie samego rolnictwa.

Uwłaszczenie mogło nastąpić:

  • za odszkodowaniem (z rekompensatą finansową dla feudała),
  • bez odszkodowania (bez tejże rekompensaty).

Odszkodowanie mógł wypłacić osobiście uwłaszczony chłop lub Skarb Państwa. W tym przypadku władze często „ukrywały” sumy odszkodowawcze w podwyższonych podatkach chłopskich, przez co realnie włościanin ponosił koszty rekompensat.

W Rosji na mocy reformy uwłaszczeniowej cara Aleksandra II Romanowa z 1861 roku, 22 558 748 chłopów[4] zyskało wolność osobistą: nie mogli być już przedmiotem transakcji kupna i sprzedaży, zastawu i darowizny. Właściciele ziemscy stracili prawo do dowolnego przesiedlania i karania chłopów. Z kolei chłopi otrzymali prawo podejmowania aktywności przemysłowej i handlowej, zawierania umów, kształcenia się, zawierania związków małżeńskich, nabywania dóbr, przechodzenia do stanów mieszczańskiego i kupieckiego.

Przepisy ukazu carskiego z 1864 roku o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim zapewniały uwłaszczenie pełne i natychmiastowe za odszkodowaniem[5], objęły wszystkie grunty znajdujące się w posiadaniu chłopów, we wszystkich rodzajach dóbr (dobra szlacheckie, dobra duchowne) oraz nakładały na uwłaszczonych chłopów podatki gruntowe. Dotyczyły one przede wszystkim kmieci, zagrodników i chałupników osadzonych dotychczas na tzw. "gruntach włościańskich". Reformy nie objęły natomiast gruntów karczmarzy, młynarzy, gajowych i służby dworskiej, które były wydzielone z gruntów folwarcznych. Ukaz nie załatwiał sprawy serwitutów dworskich, pozwalając na ich likwidację w drodze dobrowolnej umowy między chłopami a dziedzicem, z wynagrodzeniem dla chłopów.

Wprowadzenie carskiego uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim, poprzedził Manifest 22 stycznia zapowiadający uwłaszczenie i zniesienie pańszczyzny. Pomimo, że uwłaszczenia chłopów polskich nie udało się wprowadzić Tymczasowemu Rządowi Narodowemu, żandarmeria powstańcza (żandarmi narodowi) surowo karała szlachtę i oficjalistów, wymuszających na chłopach odrabianie zniesionej pańszczyzny lub płacenie czynszu[6].

Procesy uwłaszczeniowe zachodziły w Europie już od XV wieku i przebiegały według trzech modeli:

  • Model angielski – polegał na stopniowej likwidacji wielkiej własności ziemskiej i podziale ziemi. Proces ten trwał w Anglii od XV do XVIII wieku.
  • Model francuski – polegał na długotrwałym procesie przechodzenia od rent naturalnej i odrobkowej do renty pieniężnej oraz likwidowaniu stosunków feudalnych w trybie rewolucji. Dekrety z lat 1789–1794 stały się podstawą prawną zniesienia panujących stosunków feudalnych, a chłopi stali się właścicielami użytkowanych gospodarstw bez wykupu.
  • Model pruski – polegał na zachowaniu wielkiej własności ziemskiej i wykupie włościan z pańszczyzny z nadaniem im ziemi na własność[7]. Była to tzw. „pruska droga do kapitalizmu”, czyli odgórne, stopniowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem w latach 1808–1872, z zapewnieniem przewagi ekonomicznej i politycznej ziemiaństwa, tak by nie zmienić rewolucyjnie podstaw gospodarki państwa. Przejawiało się to między innymi tym że ziemianin z 1 morgi ziemi folwarcznej płacił 1 grosz srebrny i 5 fenigów podatku, natomiast chłop z 1 morgi ziemi płacił 6 groszy i 7 fenigów podatku. Nawet urzędnicy pruscy stwierdzali, że są to nadmierne ciężary fiskalne nakładane na chłopów[8].

Uwłaszczenie na ziemiach polskich

 Osobny artykuł: Uwłaszczenie chłopów w Polsce.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Korobowicz i Witkowski 2016 ↓, s. 101.
  2. ↑ Borkowski 1981 ↓, s. 23.
  3. ↑ Mączak 1981 ↓, s. 447.
  4. ↑ Lincoln 1990 ↓, s. 62–65.
  5. ↑ Leszczyński 2020 ↓, s. 341.
  6. ↑ Pacek i Suliński 2013 ↓, s. 37.
  7. ↑ Berger 1964 ↓, s. 873.
  8. ↑ Borkowski 1981 ↓, s. 38.

Bibliografia

  • Stanisław Berger: Mała encyklopedia rolnicza. Wyd. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1964.
  • Jan Borkowski: Chłopi polscy w dobie kapitalizmu. Wyd. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981. ISBN 83-01-02081-4.
  • Artur Korobowicz, Wojciech Witkowski: Historia ustroju i prawa polskiego (1772-1918). Wolters Kluwer Polska: 2016. ISBN 978-83-8107-821-4.
  • Adam Leszczyński: Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Wyd. 1. Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., 2020. ISBN 978-83-280-8347-9.
  • W. Bruce Lincoln: The Great Reforms. Autocracy, Bureaucracy and the Politics of Change in Imperial Russia. Dekalb: Northern Illinois University Press, 1990. ISBN 0-87580-155-2. OCLC 21376939. (ang.).
  • Antoni Mączak: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku. O.Ż. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981.
  • Bogusław Pacek, Jan Suliński: Od Napoleona do III RP. Szkice z dziejów 200 lat żandarmerii Wojska Polskiego. Warszawa: 2013. ISBN 978-83-11-12807-1.