Wolna elekcja

Jan Matejko, Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja (1889)
Elekcja Augusta II Mocnego na obrazie Jana Piotra Norblina (ok. 1790)
Fragment obrazu Bernarda Bellotto Elekcja Stanisława Augusta przedstawiający elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 na Woli, widoczna szopa senatorska, koło rycerskie z chorągwiami województw
Plan pola elekcyjnego na Woli
Wikizeszyty audio. Artykuł czytany przez Magdę Karel

Wolna elekcja – wybór monarchy nieprzestrzegający zasad sukcesji dynastycznej. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów przybyła na pole elekcyjne w trybie pospolitego ruszenia, szlachta[1] głosowała województwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy do Senatu: wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas Polski. Senatorowie wiedli najważniejszą rolę w ustalaniu ostatecznych wyników wolnej elekcji[2].

Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsi Kamion pod Warszawą[3], rok po bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów – Zygmunta II Augusta. Później ustalono stałe miejsce, w którym odbywała się elekcja – była to wieś Wola pod Warszawą. Jednak w 1733 roku na polach wsi Kamion odbyła się jeszcze jedna elekcja, w trakcie której na króla wybrano Augusta III Sasa[3].

Monarchia polska, elekcyjna od 1572 roku, za panowania królów z dynastii Wazów nabrała charakteru monarchii dziedziczno-elekcyjnej[4].

Od zawarcia unii lubelskiej (1569) każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie[5].

Rys historyczny

Pierwsza udokumentowana elekcja na tron Polski odbyła się w roku 1386, a osobą która została wybrana na władcę ówczesnego państwa polskiego był Władysław Jagiełło. Król Zygmunt I Stary wydał dwa statuty w latach 1530 i 1538, którymi ustanowił raz na zawsze elekcję viritim. Na elekcję mógł przybyć każdy kto by chciał (unusquisque qui vellet) a elekcja ma być wolna (electio Regis libera)[6]. Ostatni król z dynastii Jagiellonów – Zygmunt II August zmarł 7 lipca 1572 roku. Otwierało to nowy okres w dziejach monarchii w Rzeczypospolitej – w Polsce nastało bezkrólewie.

Wygaśnięcie rodu Jagiellonów i związany z tym kryzys dynastyczny stał się testem trwałości państwa szlacheckiego. Obawiano się, że przedłużający się okres braku monarchy może źle wpłynąć na całą Rzeczpospolitą, a może nawet doprowadzić do jej upadku. Choć wielu możnych liczyło się z możliwością wygaśnięcia dynastii, nie istniały żadne ustalone metody postępowania w takiej sytuacji. Bezkrólewie stało się jednak rzeczywistością. W tej sytuacji szlachta podjęła próbę rozwiązania problemu bezkrólewia. Chodziło nie tylko o rozważenie kandydatów na nowego władcę, ale też o ustalenie sposobu jego wyboru, a także stworzenie takich mechanizmów, które gwarantowałyby, że nowy król nie naruszy zasad „złotej wolności”. Szlachta musiała przygotować umowę, dzięki której nie utraciłaby swoich wielkich przywilejów, a przy okazji zdołałaby zyskać pewne dodatkowe korzyści. Chodziło także o ochronę osiągnięć Rzeczypospolitej Obojga Narodów, takich jak tolerancja wyznaniowa, a także zabezpieczenie kraju na wypadek samowolnych decyzji króla czy konieczności prowadzenia wojny. W końcu jednak, pomimo lekkich sporów między szlachtą, magnatami i duchowieństwem, znaleziono porozumienie. Postanowiono, że do czasu wyboru następnego króla będą obowiązywać następujące ustalenia:

  1. Osobą sprawującą naczelną władzę będzie na czas bezkrólewia prymas Jakub Uchański (tzw. interrex),
  2. Konfederacje (kaptury) szlacheckie przejmą władzę w terenie (np. w województwach),
  3. Pokój religijny na terenie kraju zapewni tzw. konfederacja warszawska, uchwalona na początku 1573 roku.

Lecz najważniejszym wynikiem tego porozumienia między szlachtą było ustalenie, iż wybór na króla będzie się odbywał przez elekcję, której ostateczną formę ustalono na sejmie konwokacyjnym w 1573. Wybory miały być powszechne w obrębie stanu szlacheckiego (viritim, czyli „mąż w męża”). Inicjatorami pomysłu elekcji w systemie viritim była szlachta małopolska, a dokładniej: wojewoda sandomierski Piotr Zborowski, wojewoda krakowski Jan Firlej oraz kasztelan lubelski Stanisław Słupecki. Mieli oni „swojego człowieka” w sejmie – był to Jan Zamoyski (który został później wielkim kanclerzem koronnym i hetmanem), który ze wszystkich sił próbował przeforsować ten system elekcji. I rzeczywiście mu się udało, dzięki poparciu tego pomysłu także przez duchowieństwo, które było zaniepokojone dużą liczbą protestantów zasiadających w senacie.

Od tej pory wybieranie monarchy nazywało się wolną elekcją, i w istocie była ona wolna, mógł w niej uczestniczyć każdy szlachcic, a nie tak jak w przeszłości tylko członkowie sejmu.

Pierwsza wolna elekcja zgromadziła rekordowo dużo szlachty (40–50 tys.), na następne nie przyjeżdżało już tak wielu głosujących. Na drugiej wolnej elekcji, która odbyła się w 1575 r. w porównaniu do pierwszej stawiło się tylko 12 tys. osób (z Prus Królewskich przybyły zaledwie 2 osoby). Na elekcję 1668 przybyło pieszo aż 2 tysiące Mazurów – biednej szlachty mazowieckiej nie stać było na konie, a do Warszawy mieli blisko.

Wolna elekcja była systemem, który osłabiał władzę króla. Stawała się powodem do kłótni między głosującymi województwami (spory o kandydatów do tronu), a przede wszystkim dawała możliwość ingerowania obcym dynastiom w sprawy państwa polsko-litewskiego. Projekt reformy elekcji w 1589 został odrzucony[7], podobnie choć z innych przyczyn kolejny w latach 1661–1662[8].

Konstytucja 3 maja z uwagi na doznane klęski bezkrólewiów peryodycznie rząd wywracających wprowadzała tron elekcyjnym przez familie, uznając elektora saskiego Fryderyka Augusta za następcę Poniatowskiego, wobec braku męskich potomków elektora następcą miał być jego zięć za zgodą stanów zgromadzonych, córce jego dobrany (...) zachowując przy narodzie prawo, żadnej preskrypcyi podpadać nie mogące, wybrania do tronu drugiego domu po wygaśnieniu pierwszego (art. VII), co 25 lat miano rozważać poprawki do Konstytucji (art. VI).

Procedura

  1. Początek bezkrólewia – po śmierci lub abdykacji króla następowało bezkrólewie, a władzę przejmował interrex, którym był pierwszy senator, czyli prymas Polski i Litwy.
  2. Sejm konwokacyjny – prymas niezwłocznie po nastaniu bezkrólewia zobowiązany był do zwołania Sejmu, zwanego konwokacyjnym, gdyż ustalano na nim szczegółowo pacta conventa, czyli zobowiązania, jakie przyszły król musiał wypełnić. Na sejmie tym ustalano też datę i miejsca zwołania elekcji. Sejm trwał co do zasady ok. dwa tygodnie[9].
  3. Sejm elekcyjny – czyli właściwa elekcja. Na sejm ten miał prawo przybyć i głosować na nim każdy szlachcic polski. Dokładne liczby uczestników nigdy nie zostały spisane, szacuje się, że udział brało od 10 000 do ponad 100 000 osób[9]. Zwykle ok. 10–15 tys. Co do zasady cały sejm miał trwać sześć tygodni[9]. Na miejsce przeprowadzenia sejmów elekcyjnych wybierano podwarszawską wieś Wolę. Kandydaci zgłaszali chęć zostania królem osobiście lub przez swoich przedstawicieli[9](zwłaszcza obcokrajowcy). Po wybraniu władcy zwoływany był sejm koronacyjny.
  4. Sejm koronacyjny – odbywał się w Krakowie, gdzie tradycyjnie przeprowadzano obrzęd koronacji (dwa razy odstąpiono od tego zwyczaju podczas okresu wolnej elekcji). Obrzędu dokonywał, co do zasady prymas. Sejm trwał około dwa tygodnie[9]. W czasie sejmu król elekt dopełniał formalności wyboru, ślubował m.in. przestrzegać artykułów henrykowskich i uzgodnionych pacta conventa. Po tym fakcie następował trzydniowy obrzęd koronacji w katedrze wawelskiej.

Wolne elekcje w Polsce[10][11]

Do momentu ich zniesienia przez Sejm Czteroletni w 1791 odbyło się 11 wolnych elekcji[12].

Lp. Początek bezkrólewia Daty obrad Sejmu elekcyjnego Najpoważniejsi kandydaci do korony Data wyboru króla Liczba głosów
[13]		 Wybrany władca Uwagi
1. elekcja 7 lipca 1572
(śmierć króla Zygmunta Augusta)		 5 kwietnia – 20 maja 1573 11 maja 1573
Henryk Walezy		 Elekcja przeprowadzona na terenie wsi Kamion.
2. elekcja 12 maja 1575
(Koniec czasu wyznaczonego Henrykowi Walezemu na powrót do kraju)		 od 8 listopada 1575 12 grudnia 1575
Maksymilian II Habsburg		 Wybór dokonany bez zgody większości szlachty
– 13 grudnia 1575
Anna Jagiellonka		 Wybrana na króla Polski, ostatecznie dobrano jej za męża Stefana Batorego
– 15 grudnia 1575
Stefan Batory		 Spór elekcyjny został rozwiązany na korzyść Batorego, dzięki szybkim działaniom i opieszałości cesarza. Dnia 6 kwietnia Batory przekroczył granicę Korony. 1 maja 1576 biskup kujawski Stanisław Karnkowski udzielił ślubu Annie Jagiellonce i Stefanowi Batoremu, a następnie koronował młodą parę
3. elekcja 12 grudnia 1586
(Śmierć króla Stefana Batorego)		 od 30 czerwca 1587 19 sierpnia 1587
Zygmunt III Waza		 Doszło do podwójnej elekcji. 27 grudnia 1587 Zygmunt III Waza został koronowany na króla Polski. 24 stycznia 1588 roku Jan Zamoyski pokonał pustoszące pogranicze polsko-śląskie oddziały Maksymiliana Habsburga w bitwie pod Byczyną. Ostatecznie konflikt zakończył się na sejmie pacyfikacyjnym (od 6 marca do 23 kwietnia 1589 roku) na którym zwolennicy elekcji Habsburga przysięgli wierność królowi Zygmuntowi III
22 sierpnia 1587
Maksymilian III Habsburg
4. elekcja 30 kwietnia 1632
(Śmierć króla Zygmunta III)		 od 27 września 1632 8 listopada 1632 3543
Władysław IV Waza
5. elekcja 20 maja 1648
(Śmierć króla Władysława IV)		 od 6 października 1648 20 listopada 1648 4352
Jan II Kazimierz Waza
6. elekcja 16 września 1668
(Abdykacja króla Jana II Kazimierza)		 od 2 maja 1669 19 czerwca 1669 11271
Michał Korybut Wiśniowiecki
7. elekcja 10 listopada 1673
(Śmierć króla Michała Korybuta)		 od 20 kwietnia 1674 21 maja 1674 3450
Jan III Sobieski
8. elekcja 17 czerwca 1696
(Śmierć króla Jana III)		 maj 1697 27 czerwca 1697
Franciszek Ludwik Bourbon		 Franciszka Ludwika wybrała większość szlachty, pozostali wybrali elektora saskiego. Podwójna elekcja zakończyła się w wyniku energicznych działań Sasa (szybkie wkroczenie do Rzeczypospolitej, wcześniejsze przejście na katolicyzm, przekupienie części szlachty) i nieudanych ruchów Francuzów (fiasko desantu pod Gdańskiem).
13641
August II Wettyn
9. elekcja styczeń 1704
(Detronizacja Augusta II przez konfederację warszawską)		 lipiec 1704 12 lipca 1704
Stanisław I Leszczyński		 Elekcja nie w pełni legalna. Wybory odbyły się po detronizacji Augusta II, pod osłoną wojsk szwedzkich okupujących ziemie polskie podczas III wojny północnej. W 1709 roku na tron powrócił August II.
10. elekcja 1 lutego 1733
(Śmierć króla Augusta II)		 sierpień 1733 12 września 1733 11697
Stanisław I Leszczyński		 Wybór Stanisława Leszczyńskiego nie został zaakceptowany przez część szlachty, jak i państw europejskich. Po wyborze króla doszło więc do zbrojnej interwencji sasko-rosyjskiej i przeprowadzenia nielegalnej w świetle prawa elekcji, podczas której 5 października, pod osłoną korpusu rosyjskiego generała Piotra Lacy, ogłoszono Augusta III królem Polski we wsi Kamion na Pradze. Spowodowało to wypowiedzenie przez Francję wojny Austrii, stronnika elektora saskiego. Wojna między koalicjami Francji, Hiszpanii i Bawarii a Austrii, Rosji, Prus i Danii, zwana wojną o sukcesję polską (1733-1735) zakończyła się m.in. abdykacją Leszczyńskiego.
5 października 1733 906[13]
August III Wettyn
11. elekcja 5 października 1763
(Śmierć króla Augusta III)		 wrzesień 1764 12 września 1764 5320
Stanisław II August Poniatowski		 Elekcja kontrolowana przez Cesarstwo Rosyjskie.

Upamiętnienie

Plac Pole Elekcyjne na warszawskiej Woli, widoczny pomnik Electio Viritim

Zobacz też

Informacje w projektach siostrzanych
 Multimedia w Wikimedia Commons
 Teksty źródłowe w Wikiźródłach

Przypisy

  1. ↑ Kazimierz Hahn, Pospolite ruszenie wedle uchwał sejmikowych ruskich od XVI do XVIII wieku, Lwów 1928, s. 64.
  2. ↑ Wacław Uruszczak, Fakcje senatorskie w sierpniu 1668 roku, w: Parlament, prawo, ludzie, studia ofiarowane profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćdziesięciolecie pracy twórczej, Warszawa 1996, s. 313.
  3. ↑ a b Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 271. ISBN 978-83-62189-08-3.
  4. ↑ Antoni Walewski, Historya wyzwolenia Polski za panowania Jana Kaźmierza (1655-60), Kraków 1866, s. 11.
  5. ↑ Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 128. ISBN 83-04-03107-8.
  6. ↑ Wacław Sobieski, Trybun ludu szlacheckiego, Warszawa 1978, s. 60.
  7. ↑ Jan Zamoyski na sejmie 1589 roku wystąpił z oryginalnym projektem reformy elekcji, który w akcie elekcyjnym dopuszczał rządy większości nawet nieabsolutnej. Jego „Modus electionis regis”, podany na sejm w 1589 r., znosił zasadę viritim i zastępował ją wyborami dwustopniowymi. Kandydatów na zjeździe elekcyjnym miano obierać większością 2/3 głosów; o ile tej nie udało się osiągnąć, w powtórnym głosowaniu decydować miała absolutna większość („większa liczba”). Każde województwo posiada na elekcji tyle głosów, ile zawiera powiatów. Te obierają króla większością 3/4 głosów; gdy większości takiej nie ma, antagoniści z 2 najliczniejszych stronnictw – projekt nie przewiduje właściwie rozłamu na więcej jak na 2 obozy – obierają 3 deputatów z senatu i tyluż z rycerstwa, którzy starają się przywieść wyborców do jedności; w razie rozbicia tej próby, decyduje „większa część”, pod warunkiem, aby w niej były głosy obu narodów. Projekt upadł skutkiem nieporozumień, jakie zaszły między Zamoyskim a prymasem Karnkowskim na tle polityki zewnętrznej. Władysław Konopczyński, Liberum Veto, s.225.
  8. ↑ Tamże, s.274 – 278; Stefania Ochmann-Staniszewska, Sejmy lat 1661–1662: przegrana batalia o reformę ustroju Rzeczypospolitej, Wrocław 1977.
  9. ↑ a b c d e Jacek Jędruch: Constitutions, elections, and legislatures of Poland, 1493–1977: a guide to their history. 1998, s. 74. ISBN 978-0-7818-0637-4.
  10. ↑ a b Mariusz Trąba, Lech Bielski: Władcy i królowie Polski. Warszawa: Reader’s Digest, 2005, s. 420. ISBN 83-60123-13-6.
  11. ↑ Artykuły historyczne na stronie Muzeum Pałacu w Wilanowie. wilanow-palac.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-06-14)]..
  12. ↑ wolne elekcje.
  13. ↑ a b Jerzy Dunin-Borkowski i Mieczysław Dunin-Wąsowicz, Elektorowie królów Władysława IV., Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III. Lwów 1910, s. VI.
  14. ↑ Początkowo nie wymieniany jako kandydat.
  15. ↑ Irena Grzesiuk-Olszewska: Warszawska rzeźba pomnikowa. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003, s. 198. ISBN 83-88973-59-2.
  16. ↑ Uchwała nr XCII/2708/2010 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 7 października 2010 r. w sprawie nadania nazwy placowi w Dzielnicy Wola m.st. Warszawy. [w:] Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego nr 209 poz. 6645 [on-line]. s. 49167. [dostęp 2017-05-22].
  17. ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 88. ISBN 83-912463-4-5.

Bibliografia