Wyrak sundajski
| Cephalopachus bancanus | |||
| (Horsfield, 1821) | |||
 Wyrak sundajski na Borneo | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
wyrak sundajski | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[7] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Wyrak sundajski[8] (Cephalopachus bancanus) – gatunek ssaka naczelnego z rodziny wyrakowatych (Tarsiidae). Zamieszkuje lasy, można go spotkać także w bliskim otoczeniu siedzib ludzkich.
Taksonomia
Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1821 roku amerykańsko-angielski przyrodnik Thomas Horsfield nadając mu nazwę Tarsius bancanus[3]. Miejsce typowe to wyspa Bangka, południowo-wschodnia Sumatra, Indonezja[3][9][10]. Jedyny przedstawiciel rodzaju Cephalopachus który zdefiniował w 1835 roku angielski zoolog William Swainson[1]. Holotyp został zakupiony przez autora opisu w jednym z okręgów górniczych na wyspie Bangka[3].
Podgatunki natunensis i saltator są często nierozpoznawane, ale zostały włączone jako taksony „wątpliwe” które wymagają dokładniejszego zbadania; uzasadnieniem jest to, że wyrak sundajski stanowi grupę taksonów wymagającej rewizji taksonomicznej a analizy okazów muzealnych, które zostały użyte do synonimizacji tych dwóch taksonów, były niewystarczające do dokonania oceny taksonomicznej[11].
Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają cztery podgatunki[11]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:
| Podgatunek | Oryginalna nazwa | Autor i rok opisu | Miejsce typowe | Holotyp |
|---|---|---|---|---|
| C. b. borneanus | Tarsius borneanus | D.G. Elliot, 1910 | Batu Ampar, rzeka Landak, Borneo Zachodnie, Borneo, Indonezja[12]. | Skóra i czaszka na wpół dorosłej samicy zakonserwowane w alkoholu (sygnatura USNM 142242) ze zbiorów Narodowego Muzeum Historii Naturalnej; okaz zabrany 10 lipca 1905 roku przez Williama Abbotta[12][13]. |
| C. b. natunensis | Tarsius tarsier natunensis | Chasen, 1940 | Wyspa Serasen, Wyspy Natuna, Morze Południowochińskie, Indonezja[14]. | Skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura BMNH 1947.1493) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie; okaz zebrany 16 sierpnia 1931 roku przez Percivala de Fontaine’a[14]. |
| C. b. saltator | Tarsius saltator | D.G. Elliot, 1910 | Wyspa Belitung, Wyspy Bangka i Belitung, Sumatra, Indonezja[12]. | Skóra i czaszka na wpół dorosłej samicy zakonserwowane w alkoholu (sygnatura USNM 124992) ze zbiorów Narodowego Muzeum Historii Naturalnej; okaz zebrany 7 sierpnia 1904 roku przez Williama Abbotta[12][15]. |
Etymologia
- Cephalopachus: gr. κεφαλη kephalē „głowa”; παχυς pakhus „wielki, gruby”[16].
- Hypsicebus: gr. ὑψι hupsi „wysoko, w górze”; κηβος kēbos „długoogoniasta małpa”[17].
- bancanus: wyspa Bangka, Indonezja[3].
- borneanus: Borneo, południowo-wschodnia Azja[18].
- natunensis: Wyspy Natuna, Indonezja[19].
- saltator: łac. saltator, saltatoris „tancerz”, od saltare „tańczyć”, od salire „skakać”[20].
Zasięg występowania
Wyrak sundajski występuje w zależności od podgatunku[11]:
- C. bancanus bancanus – południowa Sumatra i Bangka; dokładne granice zasięgu występowania na Sumatrze są nieznane, ale prawdopodobnie wyznaczone przez rzekę Musi na północy.
- C. bancanus borneanus – Borneo i Karimata (u wybrzeży południowo-zachodnich Borneo).
- C. bancanus natunensis – wyspa Serasan, południowe Wyspy Natuna (tuż przy zachodnim wybrzeżu Borneo) i prawdopodobnie w pobliżu wyspy Subi; nie występuje w północnej części Wysp Natuna, zwłaszcza na Bunguran (największa z wysp).
- C. bancanus saltator – Belitung, Indonezja.
Wygląd
Długość ciała 11,4–13,2 cm, ogona 20–23 cm; masa ciała samic 100–119 g, samców 110–138,5 g[21][22]. Futro przybiera różnorodne barwy – od szarobrązowej przez beżową do żółtej. Wyjątkowo duże oczy – średnica jednego wynosi 1,6 cm. Bardzo długi ogon, nagi, z wyjątkiem pędzelka sierści na końcu. Przednie łapy krótsze od tylnych. Długie palce. Wyjątkowo giętka szyja pozwala zwierzęciu obracać głowę niemal o 360 stopni.
Tryb życia
Nocny tryb życia. Żyją w małych grupach złożonych z samca, samicy i ich młodego. Dnie spędzają, śpiąc w dziuplach drzew lub ukryte wśród gęstej roślinności. Polują, wykorzystując głównie doskonały słuch, ale mają też bardzo dobrze rozwinięty zmysł wzroku i węchu. Potrafią wykonywać wyjątkowo długie skoki do 2 metrów długości i 1,5 m wysokości. Zwierzęta terytorialne, zamieszkują teren ok. 1 hektara. Samce oznaczają swoje terytorium za pomocą moczu lub wydzieliny ze specjalnych gruczołów nadbrzusznych. Porozumiewają się między sobą za pomocą głośnych okrzyków.
Pożywienie
Zwierzęta głównie owadożerne, ale zjadają także drobne ssaki i gady. Dziennie mogą zjeść pokarm o wadze odpowiadającej 10% masy ich ciała.
Rozmnażanie
Zwierzęta monogamiczne. Rozmnażają się dwa razy w roku. Samica po sześciomiesięcznej ciąży rodzi jedno młode, pokryte sierścią i z otwartymi oczami. Małe jest karmione mlekiem przez ok. 45 dni. Dojrzałość płciową osiąga w wieku jednego roku. Wyraki sundajskie dożywają w niewoli ponad 16 lat.
Korelacja z człowiekiem
Wyraki sundajskie nie boją się ludzi i mogą mieszkać nawet w ogrodach przydomowych. Są uważane za pożyteczne, ponieważ zjadają wiele szkodliwych dla człowieka owadów. Niekiedy są chwytane i sprzedawane jako zwierzęta domowe. Stanowią także cenny materiał dla naukowców. Z drugiej strony wyraki mogą przenosić na człowieka pasożyty.
Status zagrożenia
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii VU (ang. vulnerable ‘narażony’)[7].
Przypisy
- ↑ a b W. Swainson: On the natural history and classification of quadrupeds. London: Printed for Longman, Rees, Orme, Brown, Green, & Longman, and John Taylor, 1835, s. 352. (ang.).
- ↑ R.-P. Lesson: Species des Mammifères bimanes et quadrumanes; suivi d’un mémoire sur les Oryctéropes. Paris: J.B. Baillière, 1840, s. 253. (fr.).
- ↑ a b c d e T. Horsfield: Zoological researches in Java, and the neighbouring islands. Cz. 2. London: Printed for Kingsbury, Parbury, & Allen, 1824, s. rycina i nienumerowany tekst. (ang.).
- ↑ Elliot 1910 ↓, s. 152.
- ↑ Elliot 1910 ↓, s. 153.
- ↑ F.N. Chasen. A handlist of Malaysian mammals. „Bulletin of Raffles Museum”. 15, s. 86, 1940. (ang.).
- ↑ a b M. Shekelle & I. Yustian, Cephalopachus bancanus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-08] (ang.).
- ↑ W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Tarsius bancanus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-08].
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Cephalopachus bancanus (Horsfield, 1821). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
- ↑ a b c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 170. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ a b c d R.D. Fisher & C.A. Ludwig. Catalog of Type Specimens of Recent Mammals: Orders Didelphimorphia through Chiroptera (excluding Rodentia) in the National Museum of Natural History, Smithsonian Institution. „Smithsonian Contributions to Zoology”. 664, s. 13, 2015. (ang.).
- ↑ USNM 142242. [w:] Collections [on-line]. National Museum of Natural History. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
- ↑ a b 1947.1493. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
- ↑ USNM 124992. [w:] Collections [on-line]. National Museum of Natural History. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 169.
- ↑ Palmer 1904 ↓, s. 342.
- ↑ The Key to Scientific Names ↓, borneanus [dostęp 2023-09-10].
- ↑ The Key to Scientific Names ↓, natunensis [dostęp 2023-09-10].
- ↑ The Key to Scientific Names ↓, saltator [dostęp 2023-09-10].
- ↑ M. Shekelle, S. Gursky-Doyen & M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 257. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
- ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 109. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
Bibliografia
- T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
- D.G. Elliot. On the genus Presbytis Esch., and 'le tarsier' Buffon; with descriptions of two new species of Tarsius. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 28, s. 151–154, 1910. (ang.).
- P. McKeighan: Tarsius bancanus. Animal Diversity Web. [dostęp 2010-08-19]. (ang.).
- The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).