Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Ël monfrin a l'é un dij dialèt dël piemontèis oriental. A l'ha soa rèis ëstòrica ant lë stat dël Marchesà dël Monfrà, dont continuità teritorial e polìtica a l'é a la fondamenta dla creassion dla comun-a lenghìstica monfrin-a. Coma ij confin dël Marchesà, 'cò coj dël monfrin a son pitòst balarin e a l'é soèns malfé marché an manera sigura andoa a finissa 'l monfrin e andoa ch'a taco sò avzin. A l'ha 'cò un gran nùmer ëd varietà, tant che pì che d'un dialèt monfrin soèns as sent parlé dij dialèt monfrin coma 'd n'ansema plural ëd vàire parlà locaj.
Fonética e grafìe
Ël monfrin a l'ha sò son fiamengh, ch'a l'é dàit da na combinassion d'acsan e variassion gramaticaj rispet a la koiné. La schwa monfrin-a a Casà a l'ha un pijn ésit an A, visadì che a tuti j'efet un ëd Casà a les la Ë dla koiné coma na A fàita e finìa (gavà cole anans dle dobie, es. ghëddo). Ant soe bande meridionaj ël monfrin a dòvra la A tònica velarisà con pijn èsit an Ò, ëdcò ant ij përnòm, che quindi a son-o coma ò-i è. Për coste rason la gent dle vire a dòvra dle grafìe che a scrivo O e A andoa la grafìa stàndard piemontèisa a buta na schwa (Ë) e na A. Comsëssìa as peul ëscriv-se 'l monfrin an grafìa normal sensa gnun problema, a basta mach visesse 'd coma un parlant nativ monfrin a les certe litre.
Grafìe atestà
Dumini Badalin a scriv l'artìcol indeterminà an fonétich, coma an In paisan; për la L rotacisà dl'artìcol definì fomnin a dòvra la forma ra (com ant la poesìa Ra mé sgnora) ma për sòlit a dòvra la forma canònica la.
Sergio Nebbia a l'ha fasse na grafìa soa për sò Dizionario monferino, dedicà an particolar a le parlà ëd Castel d'Anon, Ser e Rochëtta Tane. La grafìa a l'é dzortut fonética, basà ansima a la parlà anonèisa. A arzulta nen che sta grafìa a l'abia mai dovrala gnun àutr autor.
Ij verb
Ant ël monfrin ch'as parla a Casà ij verb dla
prima coniugassion a finisso an -à, esempi:
parlà,
travajà,
lavà,
andà
coj dla seconda coniugassion e j'ausiliari an -i ò -j, esempi:
legi,
scrivi,
duej,
essi,
avej
coj dla tersa coniugassion an "ì", esempi:
partì,
finì,
stabilì.
Tàule 'd coniugassion
Ël present indicativ
Arlevà a Casal Monfrà. A son marcà colorà le bande dle përson-e ch'a l'han drocà ël përnòm verbal piemontèis dovrà ant la koiné, ën tnisend mach j'artìcoj eufònich.
Përson-a
Essi
Avej
Prima con.
Seconda con.
Tersa con.
mi
son
j'heu
parl
scriv
part
ti
t'é
t'ha
't parli
të scrivi
't parti
lu
l'é
l'ha
ël parla
ël scriv
ël part
noj
soma
j'oma
parloma
scrivoma
partoma
voj
sei
j'avei
parlèi
scrivìi
partìi
lor
i son
a j'han
i parlo
i scrivo
i parto
J'artìcoj
Artìcol indefinì
A resta tut somà regolar, che al fomnin a fa na e al mascolin a fa un. Ma coma sempe an piemontèis la U inissial ëd l'artìcol indefinì as les nen u, e se a Turin sta U a la ven na A an Casà a la ven na I. L'artìcol indeterminà mascolin monfrin quindi a son-a in, e nen an ò ën coma an koiné general.
Dumini Badalin st'artìcol-sì a lo scrivìa an grafìa fonética. Ël Dizionario monferrino dël Nebbia buta in e ina. Dj'esempi a son arportà ant la tàula comparativa ambelessì sota (bleu e reusa a marco 'l géner ëd la paròla):
Singolar: ël mascolin a fa ël, ël fomnin a fa la. Dumini Badalin a dòvra la forma la, gavà quand a rend ij cas ch'a ven-o da 'nt la rotacisassion dla consonant ch'a riva ant ël meridion dël Monfrà, che a rend con ra.
Plural: ël mascolin regolar a fa ij, ël fomnin fa ël.
Ecession: le forme an consonant compòsta mascolin-a a fan jë, coma ant la koiné, ma an monfrin la régola as estend ëdcò al fomnin (quindi nen le stra, ma jë stra).
NOTA! A venta ten-e present che an monfrin la Ë as les a, quindi la forma ël an monfrin a son-a al.
Castel d'Anon
Ël Dizionario monferrino dël Nebbia a buta
mascolin
al, el dovrà për ij nòm ch'as anandio për b, c dura, f, g dura, m, p, q, w (ant soa grafìa sòn a resta na u con valor ëd mesa consonant)
gnun-a forma con na corispondensa automàtica për jë
u dovrà për ij nòm ch'as anandio për d, l, n, r, s, t, z, c mòla e g mòla
i coma artìcol plural.
fomnin
la, che a ven al an forma plural
l' dadnans a vocal, che a ven agli al plural (pr'esempi L'ania -> Agli ànij)
Dj'esempi a son arportà ant la tàula comparativa ambelessì sota (bleu e reusa a marco 'l géner ëd la paròla):
Singolar
Plural
Paròla
Grafìa dla koiné
Grafìa ëd Dumini Badalin
Grafìa ëd Sergio Nebbia
Grafìa dla koiné
Grafìa ëd Dumini Badalin
Grafìa ëd Sergio Nebbia
Lìber
ël lìber
ël lìbar
u lìber
ij lìbar
ij lìbar
i lìber
Minìster
ël minìstar
ël minìstar
-
ij minìstar
ij minìstar
-
Fnoj
ël fnoj
ël fnoj
al fnug
jë fnoj
jë fnoj
i fnug
Dòna
la dòna
la/(ra) dòna
la dòna
ël dòni
ël dòni
al dòni
Crava
la crava
la/(ra) crava
la crava
ël cravi
ël cravi
al cravi
Scoela
la scoela
la/(ra) scoela
-
jë scoeli
jë scoeli
-
Tomàtica
la tomàtica
la/(ra) tomàtica
la tumàtica
ël tomàtichi
ël tomàtichi
al tumàtichi
Agetiv e përnòm possessiv
Ël monfrin a smon djë scostament da 'nt la gramàtica clàssica dla koiné: l'artìcol dadnans al possessiv an koiné as dòvra mach për le forme përnominaj, nopà che j'agetiv possessiv l'artìcol a 'l l'han nen. An monfrin ëd Casà l'artìcol as dòvra bele che sempe.
Singolar
Plural
Mascolin
Fomnin
Mascolin
Fomnin
Ël mè
La mè
Ij mè
Ël mè
Ël tò
La tò
Ij tò
Ël tò
Ël sò
La sò
Ij sò
Ël sò
Ël nòst
La nòstra
Ij nòst
Ël nòstri
Ël vòst
La vòstra
Ij vòst
Ël vòstri
Ël sò
La sò
Ij sò
Ël sò
Esempi: ël mè quaderni, la tò boata, ij sò parochian, ël vostri ombreli
Parentela
Ij nòm arferì a la parentela a l'han dj'ecession.
A pari, mari, fradè, sorela e via andanda al singolar a-j va nen l’articol.
Esempi, mè pari, sò mari, nòst fradè, vòstra sorela
L'artìcol a 'l lo manten-o anveci për ël plural. Esempi: ël nòstri mari, ël sò cugnaij , ël mè soreli.
Agetiv e përnòm dimostrativ
Sempe arlevà a Casà, ël monfrin a smon le relassion spassiaj elencà ambelessì sota:
Anformassion da controlé!
Ël contribut anònim original a l'avìa na grafìa pitòst balarin-a. A scrivìa però libbar e galijna, e a ventrìa controlé se sòn da bon a-j corispond a na chèich variant fonética casalèisa ò s'a l'era mach un boro.
Për piasì, chi ch'a peul ch'a contròla e ch'a gava via stë stamp na vira ch'a l'ha verificà. Mersì.
Distansa
Singolar
Plural
Mascolin
Fomnin
Mascolin
Fomnin
Vzin a chi ch'a 'l parla
is
sa
si
si
Distant da chi ch'a 'l parla
col
cola
coj
coli
Esempi:
is quàdar, sa galin-a, si lìbar, si dòni
col quàdar, cola galin-a, coj lìbar, coli dòni
Ij nòm
Për ël plural al mascolin a resto invarià coma sòlit an piemontèis, mentre 'nveci për ël fomnin a cambio la final da a a i. Esempi: cesa = cesi, comessa = comessi.