Sistema sircolatòri

Ël sistema sircolatòri (o sistema cardiovascolar) a l'é na rej ëd component ch'a treuva e a dëstribuiss ossìgen, nutriment, e d'àutre sostanse essensiaj a tut ël còrp, cujend ëdcò ij prodot ëd dëscaria. A l'é fondamental për la sopravivensa dj'organism multicelular, comprèis j'uman. A comprend ël cheur, ij vas sanguign (arterie, ven-e, e capilar), e ël sangh.

Lë studi dël sistema sircolatòri a l'ha d'orìgin antiche. Galen (II sécol d.C.) a pensava che ël sangh as formèissa ant ël fìdich e as bogèissa con un moviment "dël pnèuma". Dël 1628, William Harvey a l'ha dimostrà che ël sangh a sìrcola ant un sistema sarà, con ël cheur ch'a fa da pompa. Soa euvra De Motu Cordis a l'ha arvolussionà la medzin-a. Dël 1661, Marcello Malpighi a l'ha identificà ij capilar, completand la descrission dla sircolassion.

Ël sistema sircolatòri as compon ëd:

• Cheur: Na pompa muscolar divisa an quatr càmere (doi atri e doi ventricoj). A pompa për mandé ël sangh ant le arterie.
• Arterie: Vas ch'a porto ël sangh ossigenà dal cheur a j'òrgan (gavà l'artéria polmonar, ch'a pòrta sangh nen ossigenà ai polmon).
• Ven-e: Vas ch'a artorno ël sangh sensa ossìgen (o con ëd dëscaria) al cheur. A l'han ëd valvòle për evité ël refluss.
• Capilar: Vas citissim anté ch'a-i é lë scambi d'ossìgen, nutriment, e dëscaria con le sélule.
• Sangh: Un flùid ch'a conten:
  • Glòbuj ross (eritrocit): Për porté l'ossìgen con l'emoglobin-a.
  • Glòbuj bianch (leucocit): Për difèisa da j'anfession.
  • Piastrin-e: Për la coagulassion.
  • Plasma: Part lìquida ch'a trasporta protein-e, ormon, e nutriment.

• Traspòrt: Ossìgen dai polmon a j'òrgan, anidrid carbònica da j'òrgan ai polmon; nutriment da l'intestin a le sélule; dëscaria ai ren e fìdich.
• Regolassion ëd la temperadura: Distribussion ëd calor ant ël còrp.
• Protession: Coagulassion dël sangh e difèisa imunitaria.
• Comunicassion: Traspòrt d'ormon e ëd signaj chìmich.

• Sircolassion polmonar: Ël sangh a passa dal cheur ai polmon për ossigenesse, peui a torna al cheur.
• Sircolassion sistémica: Ël sangh ossigenà a l'é mandà dal cheur a tut ël còrp.
• Sircolassion coronaria: A nutriss ël muscol cardìach.
• Sircolassion portal epàtica: A pòrta ij nutriment da l'intestin al fìdich për esse filtrà.

• Ipertension: Pression àuta dël sangh, associà a arzigh cardiovascolar.
• Aterosclérosi: Acumul ëd plache ëd colesteròl ant le arterie, ch'a riduv ël fluss sanguign.
• Anfart: Blòch ëd la sircolassion coronaria.
• Insuficensa cardìaca: Ël cheur a pompa nen efetiv.

La prevension a comprend dieta equilibrà, esercissi, e control regolar ëd la pression.

La comprension dël sistema sircolatòri a l'é crìtica për traté maladìe cardiovascolar, ch'a son la prima causa ëd mòrt mondial. Tecnologìe com l'ecocardiograma, ël bypass cardìach, e jë "stent" a l'han arvolussionà la medzin-a. J'arserve dle sélule màire e le terapie géniche a son ëd neuve frontiere.

• Guyton, A. (2020). Fisiologìa médica. Elsevier.
• "Circulatory System". Encyclopaedia Britannica.

• Respirassion
• Sistema imunitàri
• Anatomìa uman-a