Tribù germàniche
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 As dis Tribù germàniche n'ansem ëd popolassion ch'a parlavo dle lenghe indo-europenghe, originarie dël Nòrd Euròpa e unificà da sò parlé dle lenghe germàniche, ch'a son derivà da 'nt la lenga comun-a germànica dij temp dl'Eta dël Fèr pre-roman-a. A son rivà ant la storiografìa ossidental mach ant ij darié temp dl'imperi roman, dzortut coma soldà mersenari, e dont i l'oma pa vàire dat dij temp anans ch'a rivèisso an contat coj roman. La definission a resta an broa antra lenghìstica e stòria, e soèns jë studios a discuto se na popolassion ëd cole che jë stòrich roman e peui arnassimentaj a ciamavo germàniche a fusso peui germàniche da bon. A resta dzortut malfé dé dle definission s-ciapà për via ch'as trata ëd gent che soèns a restavo identificà dzortut an sens polìtich, coma unificà sot a un cap. Na vira che sò cap a-i fussa pì nen na popolassion a la podìa passé a esse anglobà ant n'àutra tribù. Ij German midem a l'avìo l'idèja dë rivé tuti dal midem pòst e dal midem sangh, ma as peul nen disse ch'a-i fussa na cossiensa nassional, étnica ò religiosa ant ël sust modern dl'espression. As tratava pitòst ëd na cultura oral tribal spantià. An efet le popolassion intrà an contat coj roman a l'avìo vàire trat culturaj e religios an comun, contut che djë studios dël dì d'ancheuj a contesto che dadré a sòn a-i fussa ëdcò n'unità étnica.[1] Le gent germàniche a son bogiasse për l'Euròpa dla tarda antichità e dl'àut medioev. Soe lenghe a son ëvnùite dominante longh ij confin roman (Àustria, Gërmania, Pais Bass e Anghiltèra), ma ant ël rest dle provinse roman-e ossidentaj, ij German imigrà a l'han anandiasse a parlé dij dialèt latin (romanz). An dzorpì, tute le gent germàniche a la fin dle fin a son ëstàite cristianisà, ant na manera ò 'nt l'àutra. Ij German a son rivà coma part ëd la trasformassion ëd l'imperi roman an lòn ch'a l'é peui stàita l'Euròpa medioeval, contut che al dì d'ancheuj la mitologìa arnassimental ch'a-j vorìa responsabij dël droché dl'imperi e anvasor a l'abia përdù sò sust. A l'é pitòst tratasse ëd na mecànica sossial e econòmica complessa, ch'a l'ha mnà ij roman a amporté gent foresta a tribù antreghe, dzortut për avej dij militar a bon pat. Comsëssìa, sò tramudesse ant ël mond roman a l'ha giutà a dësvlupé n'identità, na stòria e na cultura ch'a son ëvnùite motobin pì larghe dij confin lenghìstich germànich europengh. EtnònimLa paròla latin-a Germani a la smon vàire etimologìe possìbij. Coma agetiv, germani a resta ël plural ëd germanus (da germen, "smens" ò "but"), ch'a l'ha 'l sust ëd "parent".[2] Coma etnònim, sta paròla as treuva la prima vira dël 223 aGC, ant l'iscrission Fasti Capotolini, DE GALLEIS INSVBRIBVS ET GERM, andoa a podrìa 'cò mach arferisse a gent "parente", visadì parente dij Gaj. S'a fussa mai che ël nòm pròpi Germani a vnisèissa da sòn, a podrìa esse vnùit a dovresse për via che ij roman a l'avìo soèns fàit l'esperiensa dë trové dle tribù germàniche coma anlià dij Selt. Ël prim a dovré la paròla col sust ëd "gent dla Germania, ch'a son diferent daj Gaj" a l'é Giulio Céser. E con sòn a podrìa esse n'amportassion da 'nt le lenghe séltiche, e as traterìa ëd n'esònim aplicà a le tribù germàniche, basà ant sla paròla ch'a vorìa dì "avzin". Coma tersa ipòtesi a-i é cola che a ven-a da 'nt ël nòm dla tribù dj'Hermunduri. Tàcit a dis ch'a sarìa stàit ël nòm ëd na tribù sola, e che peui sta tribù a l'avrìa cambià nòm na vira che ij roman a l'avìo gia tacà a dovrelo con un sust general, mach ch'a-i é pa gnun-a preuva che sòn a sia rivà da bon.  L'idèja che 's nòm a ven-a dal gàlich për "avzin" a part dal
La rèis pròto-indoeuropenga corispondenta a podrìa avej la forma *khar-, *kher-, *ghar-, *gher-, "taj", dont a-i riva ëdcò la forma hitita kar-, "taj", e ël grèch caràter. A smija che le tribù germàniche a l'avèisso pa na paròla për ciamesse daspërlor tùit ansema ("endònim") ën gavand via ij nen-germànich. Però na paròla për ciamé ij nen-germànich a-i era (e as dovrava dzortut për ij selt, ij roman, ij grech e tùit ij sitadin dl'imperi roman). Lor-lì as disìo *walha-. La paròla a l'é restà an vàire nòm modern coma:
La forma general *þiuda- "gent" (ch'as treuva an vàire nòm ëd përson-a, coma Thiud-reks e ëdcò ant l'etnònim djë Svedèis da na derivassion da 'nt ël Vej Anglèis Sweo-ðēod) a l'é pa na designassion ëd lor midem coma gent separà. Comsëssìa, l'agetiv derivà, *þiudiskaz, "popular" (dont a-i ven "tedësch"), già dël 786 dGC a l'era dovrà për dì dla lenga dla gent, coma diferenta da 'nt ël latin. La paròla a l'é restà
Da 'nt j'anviron dl'875 dGC, peui, jë scritor latin a taco a definì le lenghe germàniche con l'agetiv teutonicus. Da sòn a ven-o le forme moderne derivà ch'a-i son anco' an vàire lenghe, e ch'a l'han mai ël sust ëstrèit dla tribù dij Tevton, batùa daj roman ant la Bataja d'Aquae Sextiae dël 102 aGC. Classìfica Ël concet ëd "Germànich" coma etnìa distinta a l'é stait fortì la prima vira da l'antich geògraf grech Strabon [2], ch'a butava daspërlor ij barbar dl'Euròpa setentrional, ën disend ch'a j'ero pa Selt. Posidonius, ch'as sapia, a sarìa stàit ël prim a dovré ës nòm, anviron l'80 aGC, an sò lìber ch'a fa 30, lìber che peui a l'é përdusse. I lo soma për via dël quart lìber d'Athenaeus, che anviron al 190 dGC a fa na sitassion ëd Posidonius, ën arportand-ne 'l frament "ij German a mesdì a mangio carn rustìa e làit, e sò vin as lo bèivo sensa pa mës-celo con l'eva". Dël I sécol aGC, jë scrit ëd Giulio Céser, Tàcit e àutri scritor roman a smonìo na division dle gent ch'a parlavo germanich an partìe ëd tribù basà ant j'anviron:
Ij fieuj ëd Mannus: Istvaeones, Irminones e Ingvaeones tùit ansema a-j diso tribù germàniche ossidentaj, e le gent germàniche ch'a son restà an Scandinavia a jë diso tribù germàniche setentrionaj. Da ste tribù a son dësvlupasse vàire dialèt diferent, ch'a l'han fàit da fondamenta për le lenghe germàniche dël dì d'ancheuj. Sta division geogràfica antra àree setentrionaj, orientaj e ossidentaj a l'é na division fàita da ij lenghìsta dël dì d'ancheuj. Vàire studios grech antich a fasìo mach na distinsion antra Selt e Schit, ant ël Nord-òvest e Nordest dël Mediteran, e sta classìfica-sì a l'é restà motobin dovrà ant la literatura greca bele fin a la Tarda Antichità. J'etnògraf grech e latin (coma Tàcit, Plinio 'l Vej, Toloméo e Strabon) dij prim doj sécoj dapress a Gesù Crist a fan la lista dle gent ch'a conto për germànich longh Elba, Ren, Danubi e Vìstola, e ant sël Mar Bàltich. Tàcit a në conta 40, Toleméo 69. Dël prim sécol, l'etnografìa clàssica a dis Suebi vàire tribù diferente. A smija che 's nòm-lì a fussa bele che antramentr ch'a-j pijava 'l pòst a l'etnònim general Germànich. Dapress a le guère coj Marcomann a l'é stàit dzortut ël nòm dij Gòt a vnì viaman pì amportant. Cheidun dij nòm étnich dovrà da j'etnògraf dij prim doj sécoj dGC për conté d'Òder e 'd Vìstola (Gutones, Vandali) a riva peui torna fòra dël III sécol dGC da 'nt le part basse ëd Danubi e a nòrd dij Carpat. Dla fin dël V sécol dGC ël nòm "Gòt" (conforma a lòn ch'a në diso le sorgiss stòriche) as peul dovresse për dla gent motobin diferenta, coma ij Gòt dla Galia, dla penìsola ibérica e dl'Italia, për ij Vàndaj dl'Àfrica, ij Gépid ch'a stan a Tisza e a Danubi, ij Rugg, jë Schir ij Borgond e 'cò fin-a j'Alan, ch'a son d'orìgin irànica. Sta gent as classificavo coma "Schit" e soèns as disìa ch'a vnisèisso da j'antich Ghet (sorgiss pì amportanta: Cassiodor/Giordanes, Getica anv. 550 dGC). CulturaCh'a varda ëdcò
Organisassion polìticaLe tribù germàniche a restavo andipendente l'un-a da 'nt l'àutra, sota a 'n rè ereditari (ch'a varda rè germànich). Sti rè a smija ch'a disèisso d'esse ij dissendent dij mìtich fondador dle tribù, dont chèich nòm a l'é rivane:
Le tribù as butavo ansema dapress al valor d'un cap militar ò d'un clan famijar, dont amportansa a l'era assé për fé da identificativ sossial. Mòrt-ie (ò batù an bataja) 'l cap, soèns a-i rivava che ij clan ch'a formavo na tribù as n'andèisso për sò cont, a giontesse ai clan d'un cap pì prestigios. Vàire dle tribù ch'as consìdero coma étniche, a podrìo esse stàite, an efet, mach dle confederassion ëd clan sensa na gran unità originaria, che peui (për cole ch'a son durà assé për felo) a peulo avèj anandià ël dësvlup ëd na cultura soa, ën ëvnisend dj'entità stòriche dont a l'é salvasse la memòria coma popolassion. Sistema dij valorIj german a restavo, coma squasi tute le culture tribaj, dominà dal concet ëd l'onor andividual e familiar. Antra ij trat antropològich dominant ëd la cultura sossial dle tribù germàniche (ch'a restavo motobin part ëdcò dla cultura roman-a), a-i son element coma onor personal, vendeta obligatòria dij tòrt antra famije, gelosìa sessual, superstission e via fòrt. La differensa fondamental antra roman a german a l'era nen tant ant la concession dël valor dla përson-a, ma pitòst an col dl'organisassion sossial midema. Cola roman-a, ën derivand da cola greca, a l'era basà ant sla sità coma mascheugn, visadì ant sël concet che la vita urban-a a fussa nen natural, e ch'a l'andèissa preservà an continuo con dij rituaj màgich d'agregassion. Për ij german l'unità d'agregassion fondamental a l'era pitòst ël clan, coma ansema ëd famije amparentà ò colegà antra lor da vàire anteressi. Se për ij roman l'esistensa ëd partì (tant sossiaj che polìtich) a restava un maleur ch'a-j fasìa darmagi a lë stat, për ij german as tratava dla condission natural dle còse. Sòn a veul nen dì che ij german a fusso nen bon a portesse coma tribù antrega, ò che ij roman a l'abio nen avù sò partì polìtich e sossiaj, ma pitòst a spiega codì che ij cristian, ën arfudand ij rituaj dl'agregassion sossial unificatris roman-a, a sio stàit tratà da terorista, nopà che për ij german a sarà peui normal basé sò concet ëd drit ansima al concet plural dël manteniment dle costume tribaj. Sossì a mnerà peui an temp àut medioevaj ad avej gent ëd lege diferenta andrinta a na midema sità, e nen a la manera roman-a, andoa che avèj na lege ò n'àutra a l'era na marca ëd posission sossial, ma mach coma proseguiment dle costume tribaj e identificassion d'apartenensa dla përson-a (e con lòn ij roman as trovëran a esse pì nen la popolassion dlë stat, ma mach pì na tribù antra j'àutre). As trata ëd na marca sossial longa, destinà a vive motobin pì 'd temp che nen le tribù germàniche mideme. St'intrada (ma a sarìa pì giust dì artorn) dij valor tribaj pluraj ant la sossietà roman-a ossidental a la riva pròpe antramentr che 'l cristianésim a jë gava via da 'nt la religion. Për reassion a la possërà chi ch'a sërca l'unità sossial anvers a la religion midema, e a la mnerà a la fin dël continuo cultural antra imperi roman d'ossident e imperi roman d'orient, ën restand coma rèis ancreusa dël dësvlup cultural andipendent dl'Evròpa medioeval. An ossident, a manten-e l'idèja dlë bzògn d'unità cultural a tuti ij cost a-i resterà mach pì la Cesa, che a finirà për falì sò but unitari con la vitòria dl'Arforma, pròpe ant le tère dij german. StòriaOrìgin Ij cé dl'Età dël BronzPër la question dj'orìgin étniche, le preuve trovà da archeòlogh e lenghìsta a smijo fortì che na gent ò na partìa ëd gent con na cultura material comun-a a stèissa ant na region definìa da la cultura dl'Età dël bronz nòrdica, basa dzortut ant lë Schleswig e an Scandinavia antra 1700 aGC e 600 aGC.[5] Ant la midema region a-i son peui ëstà-ie 'cò dle culture pì spessifiche dl'Età dël fèr, che 'cò lor as pijo an considerassion, coma la cultura ëd Wessenstedt (800-600 aGC) e la cultura ëd Jastorf.[6] Ël passagi da Pròto-Indoeuropengh a Pròto-germànich a ven definì dal prim passagi fonétich (ò lege ëd Grimm) e a venta ch'a sia rivà quand ij dialèt ò le lenghe a podìo anco' capisse l'un con l'àutr assé da podej ëmné un cambiament parèj ant na region antrega. Për adess a l'é nen stàit possibil buteje na data finitiva a sta transission. Ij detaj dl'anterassion antra ste popolassion i-j soma nen, comsëssìa, a l'ero gropà ansema e anfluensà da caràter regionaj e schema ëd migrassion dont rèis a vnisìo da 'nt l'época preistòrica, da culture coma Hügelgräber, Urnfield e La Tene. Ël pegiorament dël clima an Scandinavia anviron 850 aGC-760 aGC e n'àutr pì brut anviron 650 aGC a podrìo avèj daje l'andi a dle migrassion anvers a le rivere dla Gërmania oriental, e peui anvers a Vìstola. Dël midem temp as ëslargava anvers a setentrion la cultura d'Hallstatt, lòn ch'a l'ha mnà part dë sta gent ant l'emisferi dij Selt, comprèis ël blòch dël nòrd-òvest e la region dla cultura d'Elp[7] (1800 aGC - 800 aGC). Dal pì al manch dë sti temp-sì, sta cultura a l'ha pijàit l'anfluss ëd Hallstatt për lòn ch'a toca le técniche d'estrassion dël fèr ëd mojiss da 'nt ij mineraj metàlich dle torbere, ën durbend parèj l'Età dël fèr pre-roman-a. Prima età dël fèrLe preuve archeològiche a fortisso che anviron al 750 aGC dle gent germàniche pitòst uniforme a stèisso da 'nt ij Pais Bass a Vìstola e an Scandinavia meridional. N'ossident le pian-e aluvionaj dla rivera a son ëstàite popolà la prima vira dë sti temp-lì, për via che le pian-e confinante a j'ero ampinisse ëd gent e a-i era pa pì ëd teren lìber.[8] Anviron al 250 aGC a l'era riva-ie na chèich espansion anvers a meridion, e a së s-ciairavo sinch partìe ëd gent:
Sòn a quadra con lòn ch'a në smon-o ij lenghista, e che a fortiss ch'a sio na-ie sinch famije lenghìstiche, gropà an doj ò pura quatr macrofamije ch'a l'avìo dj'anovassion lenghìstiche comun-e.[9] Ant ës moment-sì le marche dle culture séltiche d'Hallstatt e La Tene a son tacà a spantiesse ant le tère 'd cola ch'a l'era la veja Età dël Bronz Nòrdica, dzortut an ossident. Comsëssìa, cheidun a fortiss che stë dzorseuli séltich a fussa motobin sutil, d'antramentr che bele tuti a diso che ant ij Pais Bass l'anfluss dij Selt a sia mach ëstàit cultural, e nen colegà a dle migrassion. [10] Për sòlit tuti a son d'acòrdi a dì che an orient lë dzorseuli séltich a-i sia pa sta-ie d'autut, e che l'arferiment a fussa col dle culture germàniche ëd Wessenstedt e Jastorf. L'anfluss dij Selt e ij contat antra Gaj e prim German ant sle sponde 'd Ren as ten-o bon coma sorgiss ëd vàire pàrole amporta dal séltich an pròto-germànich. Frankenstein e Rowlands (1978) e peui Wells (1980) a l'han sugerì che ij darié tràfich ëd comersi ëd coj d'Hallstatt a podrìo esse stàit ël catalisator ch'a l'ha mnà a dësvlupé na class àuta ant j'anviron dla Fransa nòrd-oriental, a mes cors ëd Ren e ant le region alpin-e lì tacà (Collis 1984:41), lòn ch'a l'ha tocà sò pont pì àut con ij neuv dësvlup culturaj e 'l prinsipi dla cultura clàssica gàlica ëd La Tene[11] Ël dësvlup ëd coj ëd La Tene a l'é spantiasse a nòrd anviron al 200-150 aGC, ën rivand a la pian-a tedësca setentrional, a la Danimarca e a la Scandinavia meridional.[12] An chèich sepultura a cremassion butà a 'n pòch anlà da dj'àutre tombe, as treuvo dij travaj metàlich séltich: bròss e spa con dij cit caret, pèile roman-e e cope. L'àrea dë ste tombe da sgnor a l'é la midema andova pì tard (I sécol dGC) as treuvo cole dij prinsi. A smija ch'a sia na-ie na class dominanta, ch'a restava distinta për sò avèj dle gran cassin-e e për soe sepulture da sgnor, con arme për j'òmo e giòje d'argent për le fomne, siràmica amportà e mërcansìe séltiche.[13] A l'é malfé identifiché ij prim Germani dl'etnografìa roman-a coma germànich ò selt ant un sens etnolenghìstich modern, e parèj për sòlit a l'é mantnusse la division tradissional s-ciapà antra le doe rive 'd Ren, division dzortut possà da j'esigense polìtiche ëd Roma. Céser a descriv j'Eburones coma na tribù germànica dla riva Gàlica 'd Ren, e d'àutre tribù ambelelì davzin a conta ch'as disèisso germàniche. Për tant che 'd nòm coma Eburones e Ambiorix a sio séltich, e che l'archeologìa dël pòst a la smon-a motobin fòrte anfluense séltiche, la question a l'é 'd cole ch'a fan tribulé. Chèich autor dël sécol ch'a fa XX a considera la possibilità che le tribù dël "blòch dël nòrd-òvest" ch'a stasìo an riva a Ren a coj temp-là a restèisso dla gent daspërlor, e che a l'avèisso mach pijàit un dzorseuli germànich dël I sécol aGC, contut che miraco a l'avèisso cambià lenga për imitassion ëd soa neuva "class dominanta".[14] An tute le manere, l'imigrassion dij Batav germànich da Hessen anvers ai teritòri setentrionaj dla midema region tribal a resta malfé a provesse, da na mira archeològica, e fin-a s'a l'é sta-ie ëd sigura a l'ha nen fàit che popolé na region mai pì finìa, com a chërdìa Tàcit. Da ste bande-sì ël model roman a l'avìa tut sò da fé a fesse aceté, miraco për via ch'as tratèissa ëd na popolassion ëd bërgé isolà, e a l'anvers ëd lòn che un a podrìa spitesse, as dirìa ch'a sia stàita pitòst la veja cultura dj'Eburones a travonde ij Batav, lòn ch'a fa motobin malfé definì ij confin reaj dij teritòri germànich pre-roman.[15] Ij temp dij romanJ'espansion germàniche dël temp dij prim roman as san pen-a mach an general, ma comsëssìa a smija ciàir che ij cé dij Gòt a stèisso ant sël Mar Bàltich meridional anviron al 100 dGC. Le prime tribù germàniche as chërd ch'a parlèisso dij dialèt ch'a podìo capisse l'un con l'àutr, për via che tute soe lenghe a vnisìo da na sorgiss sola, contut che gnun-a marca scrita dë sta lenga sorgiss a sia restane.[16] Da col pòch ch'i soma da 'nt jë scars materiaj scrit, dël V sécol dGC le lenghe germàniche a restavo già "assé diferente da fé che la gent a podèissa pa pì parlesse".[17] Chèich preuva a ponta a n'ansem ëd divinità comun-e fàit ëd seuli cronològich diferent. Comsëssìa, dle mitologìe germàniche mach cola scandìnava a l'é assé conossùa (ch'a varda paganèsim germànich).[17] Chèich marca ëd costume comun-e antra vàire tribù an rivo da 'nt ël Beowulf e da 'nt la Volsunga saga. Na marca ëd soa identità comun-a a l'é ël nòm germànich për dì dij nen-german, *walhaz (plural ëd *walhoz), dont ij nòm locaj ëd "Wales", "Valèis" e via fòrt. N'indicassion d'unità étnica a ven da che ij roman a-j dasìo un nòm ùnich, Germani (ch'a l'é la sorgiss ëd nòstr Germànich, ch'a varda Etimologìa ambelessì dzora), për tant che ij roman a l'avèisso la costuma dë deje ij nòm a la gent pì an fonsion dla geografìa che nen dj'etnìe. La costuma motobin spantià dë cremé ij mòrt a l'ha nen lassane vàire dat antropològich comparativ për ij prim moment ëd soa stòria, ch'a peulo mnene a fortì un longh isolament étnich ëd na chèich rassa nòrdica dont a sio vnu-ie ij german. Ën mancand-ie n'unificassion polìtica slargà, coma cola mnà daj roman a le gent dl'Italia, le tribù a restavo lìbere e goernà da sò cap arditari ò elegiù. Colision con Roma Dëmentré che Roma as ëslargava anvers a Ren e Danubi, a ciapava ant l'imperi vàire sossietà séltiche. Ij teritòri tribaj dël nòrd e dl'est a l'han tacà a esse identificà tùit ansema coma Germania. La gent d'ës pòst-sì chèich vira a restava an guèra contra Roma, ma dl'istess temp a l'era gropà a l'imperi da na rej ëd relassion comersiaj, anlianse militar e scambi culturaj permanent e motobin longh ant ël temp. La calà ëd Sìmber e Tevton ant l'Italia roman-a a l'era stàita fërmà dël 101 aGC. Ste anvasion a son ëstàite peui dovrà da Céser e da dj'àutri coma marca dl'arzigh nòrdich, n'arzigh ch'a ventava deje deuit. Dij temp d'August a-i é sta-ie (për arzultà dij tràfich roman ch'a rivavo fin an brova a Elba) na prima definission dla Germania magna: da Ren a Danubi a òvest e a sud, fin a Vìstola e a la rivera dël Bàltich a est e a nòrd. Le guère ëd Céser a l'han giutà a spantié ël dovré dla dission Germania. Prim but dle campagne roman-e a l'era col dë protege ij gaj transalpin ën controland l'area antra Ren e Elba. Dël 9 dGC n'arvira dij vassaj germànich comandà da un ch'as contava coma anlià dij roman, Armini a l'ha finì për fé tiré andré 'l confin a Ren. Decisiv a l'é stàit che Armini a l'avèissa batù an finitiva Publius Quinctilius Varus e dle legion roman-e ch'a së spitavo pa d'esse tacà ant la Bataja dël Bòsch ëd Tevtoborgh. Dla fin dël I sécol dGC a son ëstàite formà doe provinse dadlà dë Ren, ciamà Germania inferior e Germania superior. Motobin amportante sità medioevaj coma Aachen, Colònia, Trier, Mainz, Worms e Speyer a fasìo part dë ste provinse roman-e. Ël test Germania scrivù da Tàcit, un travaj etnografich ansima a le vàire partìe ëd tribù germàniche fòra dl'imperi roman, a resta sempe nòstra sorgiss fondamental rësgoard a le gent germàniche dël I sécol. Época dle migrassion Dël IV sécol dGC, ën restand-ie la cassia dj'amperator roman viaman pì veujda e pì nen podend paghé 'd soldà regolar, as anandia la generalisassion dla costuma dij foederati, visadì cola dë fé rintré dle tribù antreghe, a pat ch'a faso servissi militar a bon pat, ën pagand-je prima con pòchi sòld, e peui bele mach che con dla tèra (da sòn a-i ëvnirà peui l'espression fèudo). Le tribù pagà an tèra e drit dë sfrutament a trovëran viaman pì natural sërn-se dl'àutra tèra pì bela coma forma d'aument dë stipendi, e për feje resté a sò pòst a-i resterà mach la possibilità dë mandeje contra dj'àutre tribù ('cò lor da paghesse an tèra), pì nen avend j'imperator assé 'd sòld për formé dle legion regolar.  Për gionta, dël V sécol a-i monta viaman la pression demogràfica ant le tère dij german midem, e da 'nt l'Asia a-i rivo vàire popolassion ch'a posso ij german anvers a ossident. Parèj as anandia na gran migrassion anvers a le tère andoa ch'as peul trovesse travaj, bon vive e tranquilità. As dis che ant ës moment-sì vàire tribù a sio andàite anvers a l'Anghiltèra (che l'imperator ëd n'ossident sensa sòld - Onòrio - a l'avìa chità da na mira ofissial dël 410, ma che an efet a l'era stàita chità daj soldà regolar già dël 407). Ëd sigura, ën passand për l'Euròpa continental, an vàire a son rivà fin al mar mediteran e a l'Àfrica setentrional. Ant l'istess temp la figura dl'imperator roman ossidental, giumaj sensa cassia e sensa podèj polìtich e militar dapress a la fin ëd Majoran (dël 461), a chitava soa natura 'd podèj statal për ëvnì mach pì onorìfica, fin che peui dij 4 Stémber dël 476 ël darié imperator babacio Ròmol August a l'é stàit detronisà. Ën restand giumaj mach pì controlà a la lontan-a da l'imperi d'orient, le tribù a l'han continuà a bat-se antra 'd lor për avèj le paghe (visadì le tère) pì bon-e. Sòn nen mach për angordigia soa, ma soèns ëdcò possà da j'anteressi dij patrissi roman e dla diplomassìa ëd Constantinòpoli, ch'a l'avìo 'l but comun ëd nen lassé che un-a dë ste tribù a la vnisèissa tròp fòrta. Midem a-i rivava con le tribù ch'a j'ero restà fòra dle tère dël vej imperi roman, e ch'as dividìo antra 'd lor ij pòst lassà lìber da j'àutri. Esse batù a mnava a dësperd-se ò a fond-se con coj ch'a l'avìo vagnà, e 'l continuo d'ës prossess-sì a l'ha peui ëmnà a formé le nassion. An Danimarca ij Giut a son fondusse coj Danèis, an Svessia ij Ghet con jë Svedèis. An Anghiltèra j'Angl a son fondusse coj Sàsson e con dj'àutri, comprèis vàire nativ, a formé j'Anglosàsson. Arzultà dl'artir dij roman a l'é stàit che da 'nt le tère stòriche dij german a son dëspari-ie ij prodot d'amportassion, coma siràmica e monede, e che la gent a l'é tornà ai sistema ëd produssion dl'Età dël Fèr, ch'a j'ero sempe coj. Conforma aj darié studi, sòn a l'avrìa fàit na gran confusion antra jë stòrich për vàire desen-e d'agn: për trové na giustìfica a la sparission ëd vàire manufat a l'era fasse la teorìa che le rivere dël Mar dël Nòrd a fusso stàite chità d'amblé, ma sòn a sarìa sensa sust. A l'anvers, a l'é stàit confermà che ij teren ëd sepultura dij Frison a son stàit dovrà sensa anterussion antra 'l IV sécol e col ch'a fa IX, che j'abità a smon-o na continuità ch'a va a l'andré fin ai temp dij roman për presensa ëd monede, giòje e siràmiche dël V sécol. A l'é 'cò trovasse che la gent a l'avìa tirà anans a vive an cassinaj a tre navà (visadì con në spassi pì gròss antrames, coma 'nt le gesie), antramentr che n'orient a-i ëvnisìo fòra dle sòrt ëd costrussion neuve. Pì a sud, an Belgi, j'arzultà archeològich a smon-o preuve ëd n'imigrassion da setentrion.[18] Funsion dij German ant ël droché l'imperi romanLa storiografìa popolar a manten soèns ij dògma derivà da coj dl'Arnassensa, ch'a veulo che le tribù germàniche a l'abio la colpa d'avej anvadù e drocà l'imperi roman d'ossident. As trata ëd na vision motobin anfluensà da l'antipatìa për ij barbar germànich che jë studios bisantin a j'ero mnasse dapress a Fiorensa, e che però a l'ha gnun sust, da na mira stòrica. A l'é giumaj da 'nt j'agn 1950 che jë studios dë stòria e d'archeologìa a l'han chità st'ampostassion, ch'a resta mach pì ant sij test pì elementar ò nassionalista. A son ëstàite motobin pòche le tribù germàniche ch'a l'abio tacà ij soldà regolar roman, e anco' manch cole ch'a l'han podù bat-je an bataja. A fé rintré ij german a son ëstàit dzortut ij roman midem, ch'a-j ciamavo coma soldà a bon pat, e che peui, na vira ch'a son pa pì stàit bon a controleje, a-j possavo l'un contra l'àutr për evité ch'a vnisèisso tròp fòrt. La presensa dij german a l'é nen tant la càusa, quant pitòst un dij vàire sìntom dla debolëssa finansiaria (e donca militar) dl'imperi d'ossident. Ël recrutament ëd german a l'é anandiasse squasi sùbit a livel andividual da 'nt le tribù ch'a stasìo an brova al limes (visadì ij confinant pì tacà a l'imperi), e cheidun ëd lor a l'avìa 'cò fajla a rivé an posission àuta dla gerarchìa militar. Da lì l'imperi a l'é butasse a ciameje a tribù antreghe, ën lassand-je sò cap. Ël passagi da esércit ausiliari a aministrator polìtich a l'é rivà motobin dosman, antra j'àutre, soèns pì për ansolvensa dij roman midem che për antraprendensa polìtica e militar dij german. As peul gnanca disse che la deposission ëd Ròmol August a l'abia butà un confin s-ciapà, che tant Odoàcr che Teodorich a l'han goernà coma rapresentant locaj dl'imperi roman d'orient. Odoacr a l'é mach antërvenù ant na manfrin-a antra patrissi roman, e Teodorich an Italia a l'é rivà mandà da l'imperator d'orient. Coma rapresentant provinsiaj a restavo gnanca pì andipendent che coj roman dij midem temp, e pì che d'àutr cola dë nominé pa pì n'imperator d'ossident a l'é stàita na decision detà da che sta figura a l'avìa pì gnun mojen fiscal për fé fonsion. Për gionta, j'aministrassion dij règn germànich ch'a son formasse ant ij vej teritòri amperiaj dapress al 476 a l'é restaje an man ai roman, a ripreuva che ij german as sentìo nen dij goernant polìtich ant ël sust pien dla paròla. Le secession ëd Palmira e dl'imperi dle Galie ëd doj sécoj anans a l'avìo avù 'n caràter motobin pì polìtich che nen la decision d'Odoàcr ëd pì nen nominé n'imperator babacio. N'àutra marca ch'an dis che ij german a fusso nen tant contra ij roman, ma mach an sërca ëd tèra ch'a fussa belfé a viv-ie ansima, a l'é che combin ch'a fusso an posission d'anvade tant l'imperi ossidental che col oriental a son squasi mach virasse anvers a col ossidental. Sòn përchè col d'orient a l'avìa anco' assé 'd sòld për formé dj'esércit regolar, ch'a l'han sempe batù tuti ij german ch'a son provasse a passé. Dël midem temp, vàire Gòt a son tramudasse anvers al Mar Nèir, andova a l'han ocupà l'Ucrain-a e la Criméa dël dì d'ancheuj, ën mostrand ch'a l'avìo pa na chèich preferensa për costa ò cola diression an particolar. A-i é 'dcò la question ëd la consistensa numérica. An gnun cas na popolassion ëd 20-30.000 Ostrogòt a l'avrìa podù sotmëtt-ne un-a ëd 10-20 milion (e dotà d'armament pì bon), coma cola dl'Italia d'antlora. La popolassion roman-a midema a sentìa ij german nen tant coma dij forest, ma pitòst coma un-a dle mila e subia legion fòra contròl ch'a passavo për soe tère a fé 'l bel e 'l brut temp giumaj da vàire sécoj, e dont soldà a l'avìo soe costume dròle e a parlavo mach latin volgar a truch e branca. Pì che 'd n'anvasion la gent dël temp a l'é belfé ch'a l'abia avù l'ampression ëd n'anarchìa militar mai pì finìa. La midema deposission ëd Ròmol August a jë smijerà 'n tràuma mach a le generassion ëd mila agn pì tard. Conforma a le moraj roman-a e germànica (che an sòn a restavo bele mideme) la gent dël darié imperator a l'ha nen piorà për la fin ëd n'istitussion sensa autorità. A preuva ëd sossì, a l'é pa mai ëstà-ie n'arzistensa organisà dij latin contra ij german, coma cola ch'a l'avìa butà ij selt contra ij roman aj temp ëd Céser. Quand le sità roman-e a son butasse contra ij german (coma ant ël cas d'Ast contra Alarich anans dla bataja 'd Polèns) a l'han falo për órdin dël podèj sentral roman. Fini-ie 's podèj-lì, a l'é chita-ie 'cò l'arzistensa. Ël comportament ëd generaj roman isolà, coma Siagri an Brëtagna, a l'ha gnun caràter d'originalità: Siagri a l'é fasse sò règn germànich (e a l'ha peui përdulo contra ij Franch), tanme qualsëssìa cap dij foederati 'd sò temp. Conversion al cristianésim Për tant che le gent germàniche a sio stàite dosman convertìa ël cristianésim an vàire manere, motobin tanti element ëd la cultura pre-cristan-a e forme religiose indìgene a son restà fërme a sò pòst, dzortut ant ij pòst isolà e ant le campagne. J'Ostrogòt, ij Visigòt e ij Vàndaj a son stàit cristianisà anans ch'a rintrèisso ant ij confin dl'imperi; soa conversion però a l'é stàita fàita da la Cesa ant ël moment che la vision predominanta a l'era cola arian-a pitòst che cola catòlica, e quand a son rivà ant l'imperi a son trovasse a esse considerà coma erétich. Ël test pì vajant ch'a sia restane dla lenga gòtica a l'é un viragi ëd chèich part ëd la Bibia fàit da Ulfìlas, ël missionari ch'a l'ha convertije. Ij Longobard a son pa stàit convertì fin a ch'a son nen rivà ant l'imperi, ma a son stàit convertì da gent germàniche arian-e, e parèj a son trovasse ant la midema posission. Ij Franch a son passà bele drit dal paganésim al catolicésim, sensa gnun moment arian. Vàire sécoj dapress a lòn, missionari anglosàsson e franch a son butasse a convertì sò avzin Sàsson. Moment ciav dl'operassion a l'é stàit quand Bonifass (apòstol dij german) a l'ha drocà la Rol ëd Thor davsin a Fritzlar, dël 723. A la fin dle fin, la conversion a l'é fasse për fòrsa d'arme, e a mnela a la fin a l'é stàit Carlomagn, con na serie ëd campagne (le Guère Sàssone), ch'a l'han avù 'cò l'efet d'anëtte le tère dij Sasson a l'imperi dij Franch. Com arzultà prim dë sta polìtica a-i son ësta-ie dle gran masserìe 'd gent, coma cola dël Verdet ëd Sangh ëd Verden. An Scandinavia la religion germànica a l'é restà predominanta fin al sécol ch'a fa XI, quand che peui ël cristianésim a l'ha viaman rampiassala. AssimilassionAl dì d'ancheuj la paròla "Germànich" a l'ha mach un sust lenghìstich. J'etnìe moderne ch'a parlo lenghe germàniche as peulo nen arferisse a le tribù germàniche, che cola-lì a l'é n'espression ch'a l'ha mach un sust ëstòrich. Tute j'àree che al dì d'ancheuj a parlo na lenga parèj (comprèisa la Germania) a l'han na rèis étnica motobin mës-cia, ch'as peul nen arstrenz-se a le tribù d'antlora. Le gent germàniche soèns a son stàite assimilà motobin ampressa ant le culture foreste (për tant che st'espression-sì a sia pa sempe la pì giusta për descrive cheidun-a dle situassion ëstòriche ambelessì sota). Antra j'esempi pì portà a-i son ij Normann galo-roman dla Normandìa, e la class àuta dla Russia medioeval, dont a fasìo part vàire dissendent ëd Normann slavificà (sta teorìa, comsëssìa, a l'é contestà da chèich studiuos dë slavìstica dla veja Union Soviética, che a la dis teorìa normanista). ItaliaL'Italia, dzortut a setentrion ëd Roma, a l'ha na stòria d'ansediament germànich motobin antortojà. Tribù germàniche coma cole dij Visigòt, dij Vàndaj e dj'Ostrogòt a son tramudasse e fërmasse a vive n'Italia dël V sécol. Notaman, dël sécol ch'a fa VI ij Longobard a son stabilisse dzortut ant l'area dla Lombardìa dël dì d'ancheuj. Ij Normann a l'han conquistà e goernà la Sicilia e chèich part ëd l'Italia meridional për chèich temp. PiemontLa carta dle popolassion germàniche ch'a son stabilisse an Piemont a l'é motobin complicà. Ël confin pì amportant (da na mira stòrica) a l'é col antra Longobard e Franch, che a lassava tuta la Valsusa an man ai Franch, col confin piassà (as chërd) a Ciusa. L'anfluensa lenghìstica franca, però, a l'é motobin pì larga. Pr'esempi as peulo marchesse ij pòst franch da coj longobard dal dovré dle paròle fàuda e faudal (franche), ò pura scòssa e scossal (longobarde, ch'a resto pì davsin-e al tedësch modern Schürze). Ansediament amportant a son ëstàit 'cò coj dj'Alamann ch'a l'han peui dàit la zòna lenghìstica Walser, ma dont presensa àut medioeval a l'é motobin fòrta, pr'esempi, an Ast. Un possìbil ansediament dë Schir a podrìa esse testimonià dal topònim ëd Scurslengh. Ch'a varda ëdcò Lista ëd paròle piemontèise d'orìgin germànica. FransaLa Fransa a l'ha avù na quantità dë stansiament germànich. La tribù ch'a l'ha daje sò nòm, ij Franch, a restava na fusion ëd dontré tribù germàniche ch'a rivavo dadlà da Ren, ant sla frontera con l'imperi roman, e ch'a j'ero stàite motobin anfluensà da la cultura roman-a. Region antreghe dla Fransa (coma l'Alsassia, la Borgògna e la Normandìa) a sono ëstàite motobin popolà daj Franch, lòn ch'a l'ha mnà a soe culture e dialèt regionaj a esse motobin particolar, e ij rè franch a l'han goernà la nassion dal sécol ch'a fa VI a col ch'a fa X. Comsëssìa, la pì part dle lenghe che al dì d'ancheuj as parlo an Fransa a resto romanze, e ant la cultura popolar a-i é un seuli gàlich motobin robust, ch'a resta antecedent a col roman e germànich. Penìsola ibèricaPortugal e Spagna 'cò lor a l'han avù djë stansiament germànich, dzortut dij Visigòt, djë Suev (Quad e Marcomann) e dij Bur, ch'a son fërmasse fiss. Ij Vàndaj (Silingg e Hasdingg) a son ëstàit present mach fin ch'a son nen tramudasse ant ël Nòrd Àfrica. Vàire paròle germàniche a son intrà ant la lenga spagneula e an cola portughèisa (lenghe ibériche) dë sti temp-lì e anco' pì d'àutre a son peui rintrà pì anlà 'nt ël temp ën passand për dj'àutre strà (soèns da 'nt ël fransèis). Ch'a varda ëdcò
Anghiltèra e ScòssiaJë stansiament germànich an Anghiltèra a son considerà da vàire coma n'esempi d'assimilassion, ën essend che element indìgen séltich a son assimilasse ant la cultura dj'imigrà Angl, Sàsson e Giut, ën rivand a formé n'identità anglèisa an cola tèra. Na vira che (mità dël sécol ch'a fa XI) a son riva-ie ij Normann fransèis, la mës-cia con ël Vej Fransèis a l'ha torna dësbogià l'Anghiltèra anglosàssona, ën possand la lenga dël pòst dal Vej Anglèis a l'Anglèis da Mes. A venta noté che ij Normann a l'avìo mach passà 155 agn (anviron 7 generassion) ant la Fransa Gal-Romanza, anans che passé a anvade l'Anghiltèra. Ant ës temp-sì a j'ero stàit bon a arpiassé soa lenga nòrdica con la lenga dël pòst. Butand an consideran che ij Normann a son sempe stàit avosà dëspërtut për sò esse bon a fond-se ampressa con la gent dël pòst, as peul pensesse ch'as marièisso con fomne dël pòst për rintré ant la sossietà local ant ël gir ëd chèich generassion. La cultura britònica séltica dël sudest dla Scòssia, tanme soa corispondenta anglèisa, a l'é resta coatà da un seuli germànich për via dj'anvasion; ant ël midem temp, ant ël rest dla Scòssia lenga e cultura gaélica as ëspantiavo ën arpiassand le lenghe britòniche, dzortut la lenga pìtica. Ël britònich a l'é restà na frisa dë pì ant ël sudòvest dël pais, dzortut ant ël Règn ëd Strathclyde, anans dë droché sot a la pression gaélica, na vira che la region a l'é stàita anëttùa al Règn dë Scòssia. Pì anans bele che tuta la pian-a dle Scottish Lowlands a l'é passà a parlé scòts, quand sta lenga-sì a l'ha gavà ël gaélich ant ël gir ëd chèich sécol. Lë scòts a l'é vnùit a esse la lenga germànica che al dì d'ancheuj as parla an Scòssia, e a jë smija a la varianta regional dl'anglèis ch'as parla a nòrd dl'Anghiltèra: ël geordie (ò "nortùmbrich") ch'a l'ha na rèis comun-a a cola dlë scòts. J'ìsole Orkney e j'ìsole Shetland, contut che al dì d'ancheuj a resto scossèise, da na mira stòrica a son sempe stàite dël Règn ëd Norvegia, e da na mira lenghìstica e cultural a intravo ant la lenga norn, dapress a j'anvasion dij vichingh. A l'é mach l'imigrassion d'anglèis ch'a parlavo scòts ch'a l'ha peui ëmnà a l'estinsion dij dialèt scandìnav, dël sécol ch'a fa XVIII. GërmaniaLa Gërmania midema, dij darié sécoj anans a Gesù Crist, a l'era abità pì che d'àutr da
Dël medioev, sot a l'identità polìtica dël Sant Imperi Roman, la Gërmania a l'ha assimilà gent slave e gent bàltiche ch'a stasìo ant l'est (l'Ostsiedlung); dapress a la Sconda guèra mondial sò dissendent a son peui tramudasse a dj'àutre part dla Gërmania coma Vertriebene. RussiaNa popolassion ëd Gòt dla Criméa a-i era anco' dla fin dël 1700, quand vàire a son ëstàit deportà Catlin-a la Granda. Soa lenga a l'é dësparìa an finitiva mach dël sécol ch'a fa XIX. Ch'a varda ëdcò
Nòte
Da lese
|
