Sontg Imperi roman

Sontg Imperi roman (latin Sacrum Romanum Imperium) è stà la denominaziun uffiziala per il domini dals imperaturs roman-tudestgs dal temp medieval fin l’onn 1806. Il num da l’Imperi sa deducescha da la pretensiun dals regents medievals da cuntinuar cun la tradiziun da l’Imperi roman antic e da legitimar il domini sco sontga veglia da Dieu en il senn cristian. Per differenziar quest imperi da l’Imperi tudestg fundà il 1871 discurr’ins er da l’‹Imperi vegl›.

L’Imperi è sa furmà en il 10avel tschientaner sut la dinastia dals Ottons or dal Reginavel ostrofrancon, pli baud carolingic. Il num Sacrum Imperium è documentà l’emprima giada l’onn 1157 ed il titel Sacrum Romanum Imperium l’onn 1254. Dapi il 15avel tschientaner sa fa valair plaun a plaun l’agiunta da naziun tudestga (latin Nationis Germanicæ).

A basa da ses caracter pre- e surnaziunal n’è l’Imperi mai sa sviluppà ad in stadi naziunal da tempra moderna. L’Imperi è restà ina furmaziun manada monarchicamain e marcada dals Stans da l’Imperi cun mo paucas instituziuns communablas. L’extensiun ed ils cunfins dal Sontg Imperi roman èn sa midads considerablamain en il decurs dals tschientaners. Durant sia pli gronda extensiun cumpigliava l’Imperi bunamain l’entir territori da l’Europa Centrala e dal Sid d’ozendi.

Dapi l’entschatta dal temp modern tempriv n’era l’Imperi structuralmain betg pli abel da manar guerras offensivas u d’engrondir la pussanza. Da lura ennà èn la protecziun giuridica ed il mantegniment da la pasch a l’intern vegnids considerads sco intents principals da l’Imperi. L’Imperi dueva procurar per quietezza, stabilitad e la soluziun paschaivla da conflicts cun franar la dinamica da la pussanza. Ils subdits dueva l’Imperi proteger da despotissem dals suverans, ed ils pitschens stans da l’Imperi da violaziuns dal dretg tras stans da l’Imperi pli gronds e l’imperatur. Ultra da quai adempliva quel in’impurtanta funcziun per segirar la pasch en il sistem da las pussanzas europeicas, damai ch’era stadis vischinants eran integrads dapi il 1648 sco stans en l’urden constituziunal da l’Imperi.

Dapi il 18avel tschientaner ha l’Imperi pudì proteger pli e pli pauc sias parts cunter la politica expansiva da pussanzas internas ed externas. Quai è stà ses pli grond deficit ed in dals motivs per ses declin. Tras las conquistas da Napoleun e la fundaziun da la Confederaziun dal Rain ch’è resultada da quellas, è l’Imperi daventà quasi inabel d’agir. L’epoca dal Sontg Imperi roman da naziun tudestga è ida a fin ils 6 d’avust 1806 cun la demissiun da l’imperatur Franz II.

Caracter da l’Imperi

Il Sontg Imperi roman è naschì dal Reginavel ostrofrancon. L’Imperi era ina furmaziun pre- e surnaziunala, in imperi da vasalladi e stadi da communitad che n’è mai sa sviluppà ad in stadi naziunal sco per exempel la Frantscha u la Gronda Britannia. Per motivs da la filosofia e teoria politica na vuleva l’Imperi er betg esser chapì sco in tal.

La pussanza guvernativa exclusiva n’avevan ni l’imperatur ni ils prinzis electurs ni la totalitad d’ina communitad sco la Dieta imperiala. L’Imperi na sa lascha classifitgar ni sco stadi federativ ni sco federaziun da stadis. I na deva betg ina simpla aristocrazia, dentant er betg in’oligarchia. Tuttina reuniva l’Imperi en sasez tratgs caracteristics da tut questas furmas da stadi. L’istorgia da l’Imperi è stada segnada da la dispita davart ses caracter. Gist uschè pauc sco quai ch’igl è reussì da rumper il chaprizi dals singuls territoris n’è l’Imperi betg sa dividì en in stadi federativ luc.

Sco ‹uniun tetgala› steva l’Imperi sur blers territoris e stgaffiva tenor dretg imperial cundiziuns da basa per ils differents regents territorials. Quests principadis u ducadis eran quasi independents, dentant betg suverans. Els renconuschevan l’imperatur almain sco chau da l’Imperi ideal ed eran suttamess a las leschas da l’Imperi, a sia giurisdicziun ed als conclus da la Dieta imperiala. Il medem mument eran els dentant er participads a la politica da l’Imperi, oravant tut tras l’elecziun dal retg, la capitulaziun electorala, la participaziun a la Dieta imperiala ed ad autras represchentanzas dals stans. Uschia pudevan els influenzar la politica da l’Imperi.

Cuntrari ad auters pajais n’eran ils abitants betg subdits directs da l’imperatur. Mintga commember da l’Imperi, pia mintga territori ch’era directamain collià cun l’Imperi, aveva ses agen regent territorial. En las citads da l’Imperi eran quai ils magistrats.

Il num da l’Imperi

Cun il num era colliada la pretensiun a la successiun da l’Imperi roman antic e cunquai per uschè da dir ad in domini universal. En il medem mument temev’ins che las profezias dal profet Daniel sa verifitgeschian e che l’anticrist vegnia sin terra suenter ils quatter reginavels dal mund (teoria dals quatter reginavels) – lura dueva cumenzar l’apocalipsa. Perquai che l’Imperi roman antic vegniva quintà sco quart reginavel, na dastgava quel betg ir a frusta. L’elevaziun tras l’agiunta ‹sontg› punctuava che l’Imperi era dà tras la grazia da Dieu e legitimava il domini.

Cun l’encurunaziun da Carl il Grond sco imperatur tras papa Leo III l’onn 800 ha il retg dals Francs tschentà ses reginavel en la successiun da l’Imperi roman antic (l’uschenumnada translatio imperii). Istoricamain e segund il maletg da sasez da l’Imperi roman era il Reginavel bizantin cristian-ortodox dentant sa furmà da l’Imperi roman veder. Tenor l’opiniun dals Bizantins era il nov ‹Imperi roman› dal vest in construct illegitim.

Cura che l’Imperi è sa furmà amez il 10avel tschientaner n’aveva el anc betg il predicat ‹sontg›. L’emprim imperatur Otto I e ses successurs vesevan sasezs sco represchentants da Dieu sin terra ed entras quai sco emprims protecturs da la baselgia. Uschia vegnivan els er valitads dals auters. I na fascheva pia betg basegn da punctuar la ‹sontgadad› da l’Imperi. L’imperi aveva num vinavant Regnum Francorum orientalium ni en furma curta Regnum Francorum.

En las titulaturas dals imperaturs ottons cumparan dentant gia las parts da nums che vegnan pli tard transferidas sin l’entir Imperi. Uschia chatt’ins en ils diploms dad Otto II ch’èn vegnids stgaffids durant sia campagna militara en l’Italia l’onn 982 la titulatura Romanorum imperator augustus, ‹imperatur dals Romans›. Ed Otto III è s’auzà en sia titulatura sur tut las pussanzas clericalas e profanas sa numnond umilitaivlamain ed a moda analoga al papa ‹servitur da Jesus Cristus› e pli tard ‹servitur dals apostels›. Cun quai era el s’auzà sur il papa.

Quest aspect sacral dals imperaturs ha il papat attatgà massivamain durant la Dispita d’investitura (tranter il 1075 ed il 1122) e la finala disfatg. Silsuenter han ils papas empruvà da suttametter l’imperi al sacerdozi. En quest connex è naschida en la chanzlia da Friedrich I, numnà Barbarossa, l’expressiun sacrum imperium, cun la quala ins ha declerà l’istorgia da l’Imperi sco istorgia dal salit e punctuà che l’Imperi saja independent dal papat. L’expressiun è attestada l’emprima giada l’onn 1157.^[1] Forsa ch’ins ha reprendì qua sapientivamain tradiziuns romanas da l’antica tardiva. Quai è dentant dispità en la perscrutaziun, perquai ch’i savess sa tractar d’ina expressiun spezialmain ‹staufica›, tant pli che l’Imperi roman antic sez na valeva betg sco sacrum, mabain be la persuna da l’imperatur.

En il decurs da l’uschenumnà interregnum dal 1250 fin il 1273, durant il qual i n’è betg reussì ad in dals trais retgs elegids da sa far valair cunter ils auters, è la pretaisa da vulair esser il successur da l’Imperi roman sa colliada cun il predicat sontg; igl ha dà ordlonder il num Sacrum Romanum Imperium. Il num latin Sacrum Imperium Romanum è documentà l’emprima giada l’onn 1254. En documents tudestgs cumpara el var 100 onns suenter (sut l’imperatur Karl IV). Precis durant il temp senza imperatur han ins pretendì la pussanza tant pli energicamain – schebain ch’i n’è betg sa midà bler londervi il proxim temp.

L’agiunta Nationis Germanicae è pir cumparida en il temp medieval tardiv (enturn l’onn 1450), cunquai che l’Imperi sa restrenscheva principalmain sin il territori linguistic tudestg. L’onn 1486 cumpara questa titulatura en il dretg da pasch publica da l’imperatur Friedrich III. Uffizialmain han ins duvrà quest’agiunta l’emprima giada l’onn 1512 en il preambel dal recess da la Dieta imperiala a Cologna. L’imperatur Maximilian I aveva envidà ils Stans da l’Imperi tranter auter per il mantegniment dal Heiliges Römisches Reich Teutscher Nation. L’agiunta ha survegnì la tempra da cumbatter pretaisas franzosas. Vers la fin dal 16avel tschientaner è la formulaziun puspè svanida dal diever public.^[2]

Fin l’onn 1806 è ‹Sontg Imperi roman da naziun tudestga› stà la denominaziun uffiziala da l’Imperi. Savens han ins er duvrà l’abreviaziun latina SRI per Sacrum Romanum Imperium e l’abreviaziun tudestga H. Röm. Reich u sumegliant.^[3]

Ils dus davos gronds acts ch’han pertutgà l’Imperi, il Recess da la dicta imperiala l’onn 1803 e la decleraziun da l’annullaziun da l’Imperi tras l’imperatur Franz II, cuntegnan lura dentant il num ‹Imperi tudestg›. Da sontgadad u pussanza universala na pudev’ins en mintga cas betg pli discurrer.

Istorgia

Origin da l’Imperi

Suenter la mort da Carl il Grond l’onn 814 hai dà tranter las parts da l’Imperi dals Francs pliras spartiziuns e reuniuns tranter ses uffants e biadis. Talas spartiziuns eran tenor lescha francona in proceder normal e na signifitgavan betg che l’unitad da l’Imperi svaniva. Ina politica communabla da las differentas parts da l’Imperi ed ina reuniun era vinavant pussaivla. Sch’in dals ertavels muriva senz’uffants, tutgava sia part da l’Imperi ad in da ses frars.

Ina tala spartiziun han ils biadis da Carl il Grond er concludì en il Contract da Verdun l’onn 843. L’Imperi è vegnì spartì tranter Carl il Chalv ch’ha survegnì la part occidentala fin circa la Maas cun ina populaziun da tschep gallo-romanica, Ludivic il Tudestg ch’ha survegnì la part orientala da caracter german e la finala Lothar I ch’ha survegnì sper la dignitad d’imperatur la sdrima amez da caracter plitost francon sco er l’Italia fin circa a Roma.

Malgrà ch’ins vesa qua – er sch’il participants n’han betg intenziunà quai – la futura charta geografica da l’Europa, hai dà ils proxims tschuncanta onns ulteriuras reuniuns e spartiziuns tranter las parts da l’Imperi. Savens èn quellas stadas cumbinadas cun guerras. L’onn 887 han ins relaschà Carl il Grass, perquai ch’el aveva disditg tar il cumbat cunter ils Normans che sblundregiavan e rapinavan. Sinaquai n’han ins betg pli fixà in chau per tut las parts da l’Imperi. La parts restantas han elegì sezzas lur agens retgs. Quels na tutgavan per part betg pli tar la dinastia dals Carolings. Quai è stà in cler segn che las differentas parts dal reginavel sa muvevan pli e pli ina ord l’autra e che la reputaziun da la dinastia dals Carolings aveva cuntanschì il punct il pli bass. Pervi da las dispitas da successiun han ils Carolings chaschunà guerras burgaisas è n’èn betg stads abels da proteger il reginavel cunter privels da l’exteriur. Perquai che la dinastia mancava uss, è il reginavel sa dividì en plirs contadis pli pitschens, ducadis ed auters dominis regiunals che renconuschevan savens mo pli formalmain la suveranitad dals retgs regiunals.

Particularmain clera è la separaziun stada en la part amez dal reginavel. Ordlonder hai dà l’onn 888 plirs pitschens reginavels independents sco la Burgogna Auta e Bassa u l’Italia. Lur retgs eran sa fatgs valair cun l’agid da nobels locals visavi pretendents carolingics. La Lorena era vegnida integrada sco reginavel subdit al Reginavel da l’ost. En quest reginavel han ils nobels locals elegì ducas, e suenter la mort da Ludivic l’Uffant, ch’è stà l’ultim Caroling sin il tron ostrofrancon, avess il Reginavel da l’ost medemamain pudì sa divider en pitschens reginavels. Cunquai ch’ins ha elegì Konrad I en in’elecziun communabla sco retg ostrofrancon, è quest process dentant vegnì retegnì. Bain na fascheva Konrad betg part da la dinastia dals Carolings, ma el era in Franc da la schlattaina dals Conradins. Cun l’elecziun dal duca saxon Heinrich I l’onn 919 a Fritzlar n’han ins per l’emprima giada betg elegì in Franc sco retg ostrofrancon. Dapi quel mument na purtava betg pli ina suletta dinastia il reginavel; il regent vegniva uss elegì dals gronds regiunals, dals nobels e dals ducas.

L’onn 921 ha il regent francon da l’occident renconuschì Heinrich I sco regent cun ils medems dretgs. El dastgava purtar il titel rex Francorum orientalium, retg dals Francs da l’ost. Cun quai era il reginavel sa sviluppà ad in stadi autonom ch’era capabel da surviver a lunga vista.

Il nov reginavel era bain sa distatgà dal reginavel entir e cumpigliava las populaziuns germanas che na discurrivan – cuntrari al pievel francon da l’occident – betg latin romanisà, mabain theodiscus u diutisk (dal vegl tudestg diot: appartegnent al pievel). Tuttina na veseva quest reginavel sasez betg sco in stadi naziunal tudestg tempriv. Quai vala dal reminent er per il Sontg Imperi roman da pli tard.

Che la conscienza da la nova schlattaina roiala ostrofrancona era creschida, è gia sa mussà a chaschun da l’ascensiun al tron dad Otto I. Il figl da Heinrich I è vegnì encurunà sin il tron presumà da Carl il Grond ad Aachen. Il caracter da ses domini pli e pli sacral ha el demonstrà cun sa laschar unscher e cun empermetter a la baselgia sia protecziun. Suenter insaquants cumbats cunter parents e ducas lorens al èsi reussì da batter ils Ungarais sin il Lechfeld sper Augsburg (955). Cun quai ha el confirmà e rinforzà ses domini. Tenor la legenda al duai l’armada avair salidà anc sin il champ da battaglia cun imperator.

Questa victoria sur ils Ungarais ha intimà papa Gion XII da clamar Otto a Roma e d’al offrir la curuna d’imperatur per ch’el sa preschentia sco protectur da la baselgia. Papa Gion era periclità da lez temp tras retgs regiunals talians e sperava che Otto al gidia cunter quels. Ma il clom d’agid dal papa demussa er ch’ils anteriurs ‹barbars› eran sa midads en purtaders da la cultura romana e ch’il regnum da l’ost vegniva considerà sco successur legitim da l’Imperi da Carl il Grond. Otto è suandà il clom ed è sa rendì a Roma, er sche quai ha chaschunà irritaziuns tar insaquants cussegliaders dal retg. Ma el vuleva esser il protectur da la baselgia.

Sco ‹data da fundaziun› dal Sontg Imperi roman inditgeschan istoriografs savens l’encurunaziun da l’imperatur Otto I ils 2 da favrer da l’onn 962. Quai cumbain che Otto na vuleva betg fundar in nov imperi (e n’ha er betg fundà in tal). En pli ha l’Imperi purtà quest num pir insaquants tschientaners pli tard. Tuttina èsi giustifitgà da definir quest term sco cumenzament da l’Imperi. Il pli tard qua è numnadamain stà terminà il process da separaziun, d’ina vart dal Reginavel ostrofrancon e dal Reginavel d’amez, da l’autra vart dal Reginavel francon da l’occident. Quests dus reginavels èn sortids sco reginavels autonoms da l’entir Imperi francon. Il Sontg Imperi roman aveva survegnì sia legitimaziun profana e sacrala sco nov Imperium Romanum tras l’encurunaziun da l’imperatur.

Temp medieval

L’Imperi sut ils Ottons

Quai che pertutga la societad era l’Imperi anc pauc differenzià en cumparegliaziun cun il temp autmedieval e tardiv. Visibel era l’Imperi tar la clamada sut las armas, en las radunanzas da dretgira localas ed en ils contadis ch’eran gia dapi il temp dals Francs las unitads d’administraziun localas. Il represchentant suprem da l’urden politic da l’Imperi, responsabel per la protecziun da l’Imperi e la pasch a l’intern, era il retg. Las unitads politicas subditas eran ils ducadis.

Durant il temp carolingic tempriv (enturn il 750) eran ils ducas d’uffizi francons vegnids abolids tant per ils pievels ch’ils Francs avevan suttamess sco er per tals ch’eran pir sa furmads tras las midadas territorialas dals Francs. Malgrà quai hai dà tranter il 880 ed il 925 tschintg novs ducadis en l’Imperi ostrofrancon: quel dals Saxons, quel dals Bavarais, quel dals Alemans, quel dals Francs ed il ducadi nov da la Lorena (ch’era naschì tras la partiziun da l’Imperi ed al qual appartegneva er la Frisia). Quest svilup è vegnì promovì tras il privel d’ordaifer ed il dretg da schlatta ch’era anc adina valaivel. Ma gia durant il 10avel tschientaner hai dà midadas gravantas en la structura dals reginavels. La Lorena è vegnida dividida l’onn 959 en la Lorena Auta e la Lorena Bassa e la Carinzia è daventada l’onn 976 in agen ducadi.

Cunquai che l’Imperi era sa furmà sco instrument dals ducadis che daventavan adina pli segirs da sasezs, na vegniva quel uss betg pli dividì tranter ils figls dal regent ed è ultra da quai restà ina monarchia d’elecziun. Il fatg che l’‹ierta› na vegniva betg dividida tranter ils figls dal retg cuntrafascheva bain al vegl dretg francon. Da l’autra vart regiva Heinrich I ils ducas mo sco suveran feudal, el avess pia pudì reparter tranter ses figls mo la Saxonia u ina suveranitad feudala sur ils ducas. Consequentamain ha Heinrich I fixà l’onn 929 en ses urden da chasa che sulettamain in figl duaja suandar el sin il tron. Gia qua vegn cumbinà il patratg d’ierta ed il princip da la monarchia d’elecziun. Questa cumbinaziun vegn a marcar l’Imperi fin la fin da la dinastia dals Saliers.

Cun pliras campagnas militaras en l’Italia èsi reussì ad Otto I da conquistar la part dal nord da la peninsla e d’integrar il reginavel dals Langobards respectivamain dals Talians en l’Imperi. I n’è dentant mai reussì d’integrar dal tuttafatg l’Italia imperiala.

Enaquella che Otto II ha numnà ses cusrin Karl duca da la Lorena Bassa, èn sa schliadas las ultimas colliaziuns cun il Reginavel francon occidental-franzos ch’existivan anc en furma da relaziuns da parentella. Karl era in descendent da la schlattaina dals Carolings ed il medem mument il frar giuven dal retg francon occidental Lothar. Cuntrari a tschertas pretensiuns da la scienza n’èsi dentant betg stà uschia ch’in ‹franzos malfidaivel› fiss daventà in vasal d’in retg ‹tudestg›. Talas categorias da pensar n’eran anc betg enconuschentas da quel temp, tant pli che la classa franco-germana a la testa dal Reginavel francon occidental discurriva anc in tschert temp suenter la separaziun vinavant ses dialect tudestg vegl. Otto II ha plitost tschertgà in avantatg per sasez enten chatschar in cugn en la famiglia dals Carolings. Lothar ha reagì a moda vehementa ed omaduas parts han chargià la dispita emoziunalmain. Las consequenzas da questa ruttadira tranter ils descendents da l’Imperi francon èn dentant sa mussadas pir pli tard. Sin fundament dal fatg che la conscienza franzosa era sa sviluppada pli e pli fitg, è la monarchia franzosa uss vegnida considerada sco independenta da l’imperatur.

Gia ils emprims trais Ottons avevan cumenzà a liar la baselgia en il sistem da reger profan da l’Imperi. Quest process ha cuntanschì ses punct culminant sut Heinrich II. Istoriografs han pli tard numnà quest sistem il ‹sistem da baselgia da l’Imperi dals Ottons e Saliers›. Quel ha dà la tempra a la constituziun da l’Imperi enfin la fin da quel. Heinrich ha pretendì dal clerus ch’els al fetschian senz’auter obedientscha e realiseschian immediatamain sia voluntad. El ha cumplenì il domini roial sur la baselgia ed è daventà il ‹retg da spirituals› sco strusch in segund suveran da l’Imperi. El n’ha dentant betg mo regì la baselgia, el ha er regì l’Imperi entras la baselgia enten occupar posts impurtants – per exempel quel dal chancelier – cun uvestgs. Affars da la baselgia ed affars profans na vegnivan da princip betg distinguids e tractads gist tuttina sin sinodas. Quai n’è dentant betg mo sa resultà dal giavisch da vulair tschentar cun il clerus fidaivel al retg ina cuntrapaisa als giavischs d’independenza dals ducas (che lezs avevan entras lur tradiziun franco-germana). Heinrich II considerava ses Imperi plitost sco ‹chasa da Dieu› ch’el stueva tgirar sco administratur da Dieu. Il pli tard uss sa chapiva l’Imperi sco ‹sontg›.

Temp autmedieval

Sut Konrad II è il Reginavel da la Burgogna vegnì vitiers sco terza part impurtanta da l’Imperi. Quest svilup ha gia cumenzà sut Heinrich II. Il retg da la Burgogna Rudolf III n’aveva betg descendents. Perquai ha el designà ses nev Heinrich sco successur ed è sa mess sut la protecziun da l’Imperi. L’onn 1018 ha el schizunt surdà sia curuna ed il scepter a Heinrich.

Durant il domini da Konrad è l’idea sa sviluppada vinavant che l’Imperi e ses domini existian ed hajan vigur legala independentamain dal regent. Quai illustrescha l’enconuschenta ‹metafra dal bastiment› da Konrad e sia pretaisa d’integrar il Reginavel da la Burgogna en l’Imperi – schegea ch’el sez dueva ertar la Burgogna e betg l’Imperi. Sut Konrad han ils ministerials cumenzà a furmar in agen stan da la noblezza inferiura cun surdar feuds a persunas betg libras. Impurtant per il svilup dal dretg en l’Imperi èn stadas las tentativas da Konrad da chatschar enavos las uschenumnadas sentenzias da Dieu. Quellas vegnivan duvradas en la part dal nord da l’Imperi sco med legal ed han stuì far plazza al dretg roman.

Konrad ha bain cuntinuà la politica da baselgia da l’Imperi da ses antecessur, dentant cun damain vehemenza. El ha plitost giuditgà la baselgia tenor quai ch’ella pudeva far per l’Imperi. La gronda part dals uvestgs ed avats ch’el ha elegì eran umens da grond’intelligenza e spiritualitad. Il papa n’ha dentant betg giugà ina gronda rolla tar sias nominaziuns. Tut ensemen sa preschenta ses domini sco ‹grond’istorgia da success›. Quai ha probablamain er da far cun il fatg ch’el regiva durant in temp d’ina sort atmosfera da partenza generala ch’è sbuccada a la fin dal 11avel tschientaner en la refurma cluniacensa.

Heinrich III ha surprendì da ses bab Konrad in imperi consolidà; cuntrari a ses dus antecessurs n’ha el betg stuì acquistar sia pussanza cun cumbatter. Malgrà acziuns da guerra en Pologna ed Ungaria ha Heinrich mess gronda paisa sin la pasch a l’intern da l’Imperi. En il sid da la Frantscha è naschida l’idea d’ina pasch generala ch’è sa derasada enturn la mesadad dal 11avel tschientaner sur l’entir occident cristian. Cun quest’idea vulev’ins franar las faidas e las vendetgas ch’eran daventadas pli e pli in privel per il funcziunament da l’Imperi. Iniziant da quest moviment era il monachissem cluniacen. Almain durant ils firads cristians ils pli auts e durant ils dis sanctifitgads tras la passiun da Cristus (pia davent da la mesemna saira fin il glindesdi marvegl) dueva reger la ‹pasch da Dieu›.

Per ch’el survegnia l’approvaziun dals gronds da l’Imperi tar l’elecziun da ses figl, ha Heinrich III stuì acceptar l’onn 1053 ina cundiziun ch’era fin lura dal tuttafatg nunenconuschenta. Ils gronds vulevan mo sa suttametter al retg nov, sche Heinrich IV sa mussia sco regent adattà. Era sche la pussanza dals imperaturs sur la baselgia è stada cun Heinrich IV sin in punct culminant – el aveva decidì tgi che vegnia tschentà sin il sontg tron a Roma – vegn la bilantscha da ses domini plitost considerada sco negativa. In dals motivs è che l’Ungaria, ch’era avant anc feud da l’Imperi, è s’emancipada da quel. In ulteriur motiv èn ils cumplots encunter l’imperatur ch’han demonstrà la malcuntentientscha dals gronds da l’Imperi da sa suttametter ad ina roialitad ferma.

Suenter la mort prematura da Heinrich III è ses figl Heinrich IV vegnì al tron, e quai gia sco mattet da sis onns. Sia mamma Agnes ha surpiglià per el la tutela fin ch’el ha accumplì l’onn 1065 ses 15avel anniversari. La consequenza è stada che la roialitad ha pers plaun a plaun pussanza e muntada. A Roma n’interessava l’opiniun dal futur imperatur gia tar la proxim’elecziun dal papa nagin pli. L’autur da las annalas da la claustra da Niederaltaich ha resumà la situaziun suandantamain: «Quels ch’eran preschents a la curt avevan mintgin quità mo da sasez e nagin instruiva il retg en quai ch’è bun e gist, uschia ch’igl ha dà grond dischurden en l’Imperi».^[5]

Per il status futur da la baselgia da l’Imperi è la Dispita d’investitura stada decisiva. I sa chapiva da sasez ch’ils regents roman-tudestgs occupavan da nov las sedias episcopalas vacantas en l’Imperi. Entras la flaivlezza da la roialitad durant la regenza da la mamma da Heinrich avevan il papa, ma er prinzis religius e profans empruvà da s’appropriar da possess e dretgs roials. Cura ch’ins è pli tard sa stentà da dar dapli valur a la pussanza roiala, ha quai natiralmain provocà protestas. Vulend Heinrich far valair ses agen candidat per la sedia episcopala da Milaun il zercladur da l’onn 1075, ha papa Gregor VII reagì immediat. Il december dal medem onn ha el excommunitgà il retg Heinrich e cunquai dispensà tut ils subdits da lur engirament da fidaivladad. Ils prinzis da l’Imperi han pretendì da Heinrich ch’el laschia schliar l’excommunicaziun fin il favrer da l’onn 1077, cas cuntrari n’al renconuschian els betg pli sco retg. Heinrich IV ha stuì sa suttametter ed ha umilià sasez faschond il viadi a Canossa legendar. Las posiziuns da pussanza eran sa midadas en il cuntrari; l’onn 1046 aveva Heinrich III anc derschà sur da trais papas, uss dueva in papa derschar sur dal retg.

Il figl da Heinrich IV è sa mess cun agid dal papa cunter ses bab ed ha cuntanschì cun forza che quel ha abditgà l’onn 1105. Il nov retg Heinrich V è dentant vegnì renconuschì generalmain pir suenter la mort da Heinrich IV. Cura ch’el è stà segir d’avair questa renconuschientscha, è el sa mess encunter il papa ed ha cuntinuà cun la politica antipapala da ses bab. L’emprim ha el prosequì la Dispita d’investitura da ses bab encunter Roma ed ha cuntanschì l’onn 1122 en il Concordat da Worms in accumodament cun il papa en uffizi Kalixt II. Heinrich V, ch’aveva investì avant ils uvestgs da l’Imperi cun anè e fist, ha acceptà la pretaisa da la baselgia sin il dretg d’investitura.

La schliaziun ch’ins aveva chattà era simpla e radicala. Ils refurmaturs da la baselgia avevan pretendì che las incumbensas religiusas dals uvestgs stoppian vegnir separads da las incumbensas profanas ch’els avevan ademplì fin qua. Perquai duevan ils uvestgs returnar lur dretgs e privilegis ch’els avevan survegnì ils davos decennis da l’imperatur respectivamain dal retg. D’ina vart èn las obligaziuns dals uvestgs envers l’Imperi scrudadas cun quai, ma da l’autra vart er il dretg dal retg da pudair prender influenza tar la nominaziun dals uvestgs. Cunquai ch’ils uvestgs na vulevan betg desister da lur monopols fiscals profans, ha Heinrich sfurzà il papa d’approvar ina schliaziun da cumpromiss. L’elecziun dals uvestgs ed avats dueva bain vegnir tractada en preschientscha da delegads imperials. Il candidat elegì dueva dentant vegnir infeudà da l’imperatur cun il monopol fiscal pir suenter l’elecziun. Uschia han ins segirà la cuntinuitad da la baselgia imperiala; l’influenza da l’imperatur sin quella è dentant vegnida reducida considerablamain.

Suenter la mort da Heinrich V l’onn 1125 è Lothar III vegnì elegì retg. Encunter quest’elecziun hai dà grond’opposiziun. Ils Staufers ch’avevan sustegnì Heinrich V avevan gì speranzas legitimas sin il titel da retg. L’opposiziun vers Lothar ed ils Guelfs che sustegnevan el ha cuzzà fin l’onn 1135. La rivalitad tranter Guelfs e Staufers è anc s’agravada, cur ch’il Staufer Konrad è daventà retg l’onn 1138. Ses giavisch d’acquistar la curuna d’imperatur na dueva dentant betg ir en vigur. Er sia participaziun a la Segunda Cruschada n’ha betg gì success; el ha gia stuì returnar en l’Asia Minura. Persuenter al è reussida in’allianza cun l’imperatur bizantin Manuel I Komnenos encunter ils Normans.

Suenter che Konrad è mort l’onn 1152 è ses nev Friedrich, il duca da la Svevia, vegnì elegì retg. Friedrich, numnà ‹Barbarossa›, ha fatg ina politica resoluta ch’aveva la finamira da gudagnar enavos dretgs imperials en l’Italia. Per quest motiv ha el fatg sis campagnas militaras en il sid. L’onn 1155 è el vegnì encurunà sco imperatur. Curt suenter hai dà tensiuns cun il papa, perquai che Friedrich I n’ha betg realisà ina campagna militara encunter ils Normans en l’Italia Bassa ch’el fiss stà obligà da far tenor contract. Medemamain èn las relaziuns cun Bizanz s’agravadas. Era las citads suveranas da l’Italia dal Nord – oravant tut Milaun ch’era ina citad ritga e pussanta – han cumbattì las emprovas da Friedrich da rinforzar l’administraziun da l’Imperi en l’Italia. La finala è sa furmada l’uschenumnada Lia lumbarda ch’era tuttavia abla da tegnair pitg militarmain al Staufer. A medem temp avevi dà in’elecziun dal papa dispitaivla, en la quala papa Alexander III è vegnì elegì cun la maioritad da las vuschs. Friedrich n’ha l’emprim betg renconuschì il papa. Pir cura ch’el ha vis ch’ina acziun militara na pudeva betg avair success (l’onn 1167 aveva in’epidemia furià en l’armada imperiala avant Roma, l’onn 1176 è seguida la terrada da Friedrich en la Battaglia da Legnano) hai dà en la Pasch da Venezia l’onn 1177 ina cunvegna tranter l’imperatur ed il papa. Era las citads da l’Italia dal Nord èn s’accordadas cun l’imperatur, ma Friedrich n’ha per bler betg pudì cuntanscher tut sias finamiras.

En l’Imperi era l’imperatur vegnì en ils fiers cun ses cusrin Heinrich, il pussant duca da la Saxonia e da la Baviera or da la chasa dals Guelfs. Insaquants onns avant eran els s’accordads communablamain. Uss aveva Heinrich dentant fatg cundiziuns avant che sa participar ad ina campagna militara en l’Italia, e Friedrich ha prendì quai per stgisa d’al privar da la pussanza. L’onn 1180 han ins instradà in process encunter Heinrich, spartì il ducadi da la Saxonia ed ultra da quai empitschnì la Baviera. Da quai ha dentant l’imperatur profità main ch’ils signurs territorials da l’Imperi.

L’imperatur è mort il zercladur da l’onn 1190 en l’Asia Minura durant ina cruschada. Ses successur è stà ses segund figl Heinrich VI. Lez era gia vegnì numnà l’onn 1186 entras ses bab Caesar e valeva dapi lura sco successur designà da Friedrich. L’onn da si’encurunaziun sco imperatur (1191) ha Heinrich empruvà da prender possess dal Reginavel dals Normans en l’Italia Bassa ed en Sicilia. Damai ch’el era maridà cun ina princessa normana e che la chasa Hauteville che regeva là era morta ora en la lingia principala, ha el fatg pretaisas che n’èn l’emprim però betg stadas realisablas militarmain. Pir l’onn 1194 èsi reussì da conquistar l’Italia Bassa, nua che Heinrich è procedì cun brutalitad vers forzas da l’opposiziun. En Germania aveva Heinrich da sbatter cunter la resistenza dals Guelfs – l’onn 1196 ha ses plan d’introducir ina monarchia d’ierta fatg naufragi. Persuenter ha el fatg ina ‹politica da la Mar Mediterrana› ambiziusa cun detg bler success. La finamira da quella era forsa da conquistar la Terra sontga u schizunt in’offensiva encunter Bizanz.

Suenter la mort prematura da Heinrich VI l’onn 1197 è la davosa emprova d’etablir en l’Imperi ina ferma pussanza centrala ida da l’aua giu. L’onn 1198 hai dà in’elecziun dubla: il mars è Philipp da la Svevia vegnì elegì a Mühlhausen/Thüringen ed il zercladur Otto IV a Cologna. Dus retgs stevan in encunter l’auter. Il figl da Heinrich, Friedrich II, era bain gia vegnì elegì retg l’onn 1196 en la vegliadetgna da dus onns, sias pretaisas han ins dentant ignorà. Tuttina è l’elecziun remartgabla. La dispita per il tron ha gì lieu durant ina fasa, en la quala ins ha scrit si e reglà giuridicamain pli e pli bler. Sper las charplinas militaras è vegnida vitiers ina cumponenta giuridica. Da cas da precedenza han ins fatg cumprovas da l’atgna legitimitad ed ha adattà tradiziuns veglias a la situaziun actuala. Blers arguments e princips che duevan valair per las elecziuns da retgs futuras han ins formulà durant quest temp. Quest svilup ha culminà amez il 14avel tschientaner – suenter las experientschas da l’interregnum – en las fixaziuns da la Bulla d’aur. Suenter che Philipp era gia s’etablì per gronda part è el vegnì assassinà il zercladur 1208.

Friedrich II è viagià l’onn 1212 en Germania per far valair ses dretgs, ma il fatg ch’el è stà er suenter sia renconuschientscha mo paucs onns da ses temp da regenza en l’Imperi tudestg, ha puspè dà als prinzis dapli libertad d’agir. Friedrich ha concedì als prinzis mundans (en il ‹Statum in favorem principum›) ed als prinzis religius (en la ‹Confoederatio cum principibus ecclesiasticis›) vasts dretgs per ch’els elegian e renconuschian ses figl Heinrich sco retg tudestg-roman. Quests privilegis han furmà la basa legala, sin la quala ils prinzis han pudì schlargiar lur pussanza a suveranitads serradas. En il temp medieval tardiv duevan quests privilegis furmar la basa per il svilup da singuls stadis or dals territoris da l’Imperi.

En l’Italia era Friedrich II, ch’aveva centralisà l’administraziun dal Reginavel sicilian tenor exempel bizantin, crudà en in conflict cun il papa e cun las citads situadas en il nord da l’Italia. En il decurs da la dispita è Friedrich, in um fitg cultivà, schizunt vegnì discredità sco anticrist. A la fin pareva Friedrich d’esser vegnì militarmain suren, ma lura è el mort ils 13 da december 1250. Gia l’onn 1245 aveva il papa destituì el sco imperatur.

Temp medieval tardiv

En il temp medieval tardiv ha la pussanza centrala pers valur pervi dal declin dals Staufers e da l’interregnum fin il temp da Rudolf da Habsburg. La pussanza dals prinzis electurs è creschida, igl è dentant d’agiuntar che la pussanza centrala è adina stada plitost flaivla. L’expansiun franzosa en la zona da cunfin occidentala da l’Imperi ha gì per consequenza che la roialitad aveva pli e pli paucas pussaivladads da prender influenza en l’anteriur Reginavel da la Burgogna. Ina tendenza sumeglianta, ma main ferma, è sa mussada en l’Italia imperiala (pia oravant tut en la Lumbardia ed en la Toscana). Pir Heinrich VII ha pudì reanimar bufatgamain cun sia campagna militara (1310–1313) la politica d’Italia imperiala. Suenter Friedrich II è Heinrich er stà l’emprim retg roman-tudestg ch’ha cuntanschì la curuna imperiala. La politica d’Italia dals regents dal temp medieval tardiv è dentant restada entaifer cunfins considerablamain pli stretgs che quella da lur antecessurs dal temp autmedieval.

En lur politica d’Italia èn ils retgs danovamain vegnids en conflict cun ils papas che residiavan dapi l’onn 1309 ad Avignon. En questas dispitas, ch’èn oravant tut stadas intensivas durant il temp da Ludivic il Bavarais, ha surtut la dumonda da la pretaisa d’approvaziun tras ils papas giugà ina gronda rolla. En quel grà hai er dà debattas teoreticas davart la politica (cf. William of Ockham e Marsilius da Padua) e la finala èn ils prinzis electurs respectivamain il retg s’emancipads pli ferm dal papa. Quest’emancipaziun è s’exprimida l’onn 1338 en la Decleraziun da Rhense.

Ils retgs dal temp medieval tardiv èn sa concentrads adina dapli sin la part tudestga da l’Imperi ed a medem temp èn els sa tegnids pli fitg ch’avant vi da lur pussanza da chasa. L’imperatur Karl IV pon ins prender sco exempel da model persuenter. Ad el èsi er reussì da s’accordar per gronda part cun il papa. Cun la Bulla d’aur (tudestg: Goldene Bulle, latin: Bulla Aurea) ha el stgaffì l’onn 1356 ina da las pli impurtantas ‹leschas da basa da l’Imperi›, en la quala ils dretgs dals prinzis electurs èn vegnids fixads definitivamain. Quests dretgs han signà la politica futura da l’Imperi a moda marcanta. La Bulla d’aur è restada en vigur fin che l’Imperi è sa schlià.

Durant il temp che Karl IV era a la testa da l’Imperi è la pesta – la ‹mort naira› – rutta or. En il decurs da l’epidemia è la populaziun sa reducida considerablamain, latiers hai dà pogroms cunter Gidieus. Quest temp è dentant er stà ina fasa da fluriziun per la Hansa ch’è daventada ina pussanza gronda en l’Europa dal Nord.

Suenter la mort da Karl l’onn 1378 han ils Luxemburgais prest gì pers lur pussanza en l’Imperi, perquai ch’il cumplex da pussanza da chasa che Karl aveva stgaffì è ì en decadenza. Cunquai che ses figl Wenzel n’era apparentamain betg abel da manar l’Imperi, al ha ina gruppa da prinzis electurs destituì ils 20 d’avust 1400. Enstagl han ins elegì il cont palatin Ruprecht sco nov retg. Sia basa da pussanza e sias resursas eran dentant memia limitadas per pudair reger endretg. Engrevgiant è stà per el ch’ils Luxemburgais n’han betg acceptà la sperdita da l’onur roiala. Suenter la mort da Ruprecht l’onn 1410 è la finala Sigismund – e cun el il davos Luxemburgais – vegnì sin il tron.

Ultra da quai hai dà novs problems cun la baselgia, sco per exempel il Schisma da l’occident. Pir Sigismund ha pudì dismetter il schisma sa referind al conciliarissem. Cun la mort da Sigismund l’onn 1437 è la chasa luxemburgaisa morta ora en lingia directa. Uss hai tutgà als Habsburgais da surpigliar l’onur roiala. Quella han els pudì defender bunamain senz’interrupziun fin la fin da l’Imperi.

Temp modern tempriv

Refurma da l’Imperi

Istoriografs considereschan l’imperialitad dal reginavel durant il temp modern tempriv sco reorganisaziun e tuttavia betg sco reflex dal domini staufic dal temp autmedieval. Vers la segunda mesadad dal 15avel tschientaner era la discrepanza tranter la sontgadad pretaisa, la pretensiun da pussanza globala da l’Imperi e las pussaivladads realas da l’imperatur numnadamain daventada evidenta. Quai ha effectuà in moviment per la constituziun da l’Imperi che vuleva bain restituir las veglias ‹relaziuns intactas›, ma ch’ha la fin finala manà ad innovaziuns rigurusas.

Ils imperaturs habsburgais Friedrich III, Maximilian I e Karl V han puspè gì dapli renconuschientscha en lur funcziun d’imperatur, tras quai ch’ins ha collià fermamain l’uffizi cun la nova organisaziun da l’Imperi. Maximilian ha agì en il senn dal moviment da refurma, cura ch’el ha inizià l’onn 1495 ina refurma da l’Imperi vasta che prevediva ina pasch publica eterna (ina da las intenziuns las pli impurtantas dals aderents da la refurma) ed ina taglia per l’entir Imperi, l’uschenumnà cutrin public (Gemeiner Pfennig). Bain n’èsi betg reussì dal tuttafatg da realisar questas refurmas – da las instituziuns ch’èn naschidas da quest program èn mo ils novs circuls da l’Imperi e la Dretgira da chombra da l’Imperi stads da durada. Tuttina dueva la refurma furmar la basa per l’Imperi dal temp modern. L’Imperi ha numnadamain retschet in sistem da regulaziun in bun toc pli precis ch’avant ed ina structura instituziunala. Er la concordanza fixada tranter l’imperatur ed ils Stans da l’Imperi duevan influenzar il futur. E la finala è sa sviluppada durant quel temp la Dieta imperiala che dueva restar fin il davos il forum politic central da l’Imperi.

Refurmaziun e pasch da religiun

L’emprima mesadad dal 16avel tschientaner è stada marcada d’ulteriuras codificaziuns giuridicas e cun quai er d’ina ulteriura concentraziun da l’Imperi. Uschia han ins edì ils onns 1530 e 1548 urdens da polizia per l’Imperi e l’onn 1532 la Constitutio Criminalis Carolina. Da l’autra vart hai dà tras la refurmaziun da la baselgia in schisma, quai ch’ha natiralmain gì in effect pauc integrativ. Il fatg che singulas regiuns e singuls territoris han vieut il dies a la veglia baselgia romana ha mess l’Imperi – che pretendeva d’esser sontg – sin ina greva emprova.

L’Edict da Worms da l’onn 1521, ch’ha bandischà Martin Luther, n’ha anc betg pussibilità ina politica amicabla vers la refurmaziun, er sche l’edict n’è betg vegnì resguardà en l’entir Imperi. Ma gia las decisiuns da la proxima Dieta imperiala èn s’allontanadas da questa direcziun. Ins ha formulà decisiuns da cumpromiss ambivalentas e nunexactas, quai ch’ha chaschunà novas dispitas giuridicas. Uschia ha per exempel la Dieta imperiala da Nürnberg declerà l’onn 1524 che tuts duajan suandar l’Edict da Worms, so vil inen muglich sei. Ina schliaziun da pasch definitiva n’han ins dentant betg pudì chattar; il cuntrari han ins fatg in cumpromiss temporar suenter l’auter.

Nagina da las duas partidas n’era cuntenta cun questa situaziun. La part evangelica n’aveva nagina segirezza giuridica ed ha vivì plirs onns en tema d’ina guerra da religiun. La vart catolica, particularmain l’imperatur Karl V, na vuleva betg acceptar in schisma en l’Imperi. L’emprim n’aveva el betg prendì serius il cas Luther e betg realisà sia muntada. El na vuleva betg acceptar questa situaziun, perquai ch’el veseva sasez – sco ils regents dal temp medieval – sco defensur da la suletta vaira baselgia. L’imperatur universal duvrava la baselgia universala.

Suenter ditg targlinar ha Karl bandegià l’onn 1546 ils manaders da la Lia da Schmalkalden evangelica ed ha cumenzà cun l’execuziun militara. Questa charplina è entrada en l’istorgia sco Guerra da Schmalkalden dals onns 1547/48. Suenter la victoria da l’imperatur han ils prinzis protestants stuì acceptar a la Dieta imperiala ad Augsburg da l’onn 1548 l’uschenumnà Interim d’Augsburg. Quel als ha almain concedì il chalesch da laics e la lètg da reverendas. Che la guerra aveva anc gì ina buna fin per ils stans da l’Imperi protestants è stà d’attribuir al fatg che Karl n’ha betg mo gì finamiras sin il sectur da la politica da religiun. El avess er gugent abolì la constituziun da stans ed etablì quasi ina regenza centrala da l’imperatur. Encunter questas finamiras supplementaras han ils stans da l’Imperi catolics fatg resistenza, uschia ch’i n’è betg stà pussaivel da chattar ina schliaziun cuntentaivla da la dumonda da religiun.

Las dispitas religiusas en l’Imperi faschevan part da la concepziun da Karl V ch’includeva in imperi habsburgais universal, ina monarchia universalis. Quella cumpigliava la Spagna, ils territoris d’ierta austriacs ed il Sontg Imperi roman. I n’è dentant ni reussì ad el d’etablir in imperi d’ierta ni da laschar midar la curuna d’imperatur tranter la lingia austriaca e la lingia spagnola dals Habsburgais.

La Guerra da prinzis dal prinzi electur saxon Moritz da la Saxonia encunter Karl V ed il Contract da Passau ch’è sa resultà da quella l’onn 1552 èn stads emprims pass vers ina pasch da religiun duraivla en l’Imperi. Quests pass han lura er manà l’onn 1555 a la Pasch da religiun e da l’Imperi d’Augsburg.

La Pasch d’Augsburg n’è dentant betg mo stada impurtanta sco pasch da religiun, mabain er per la constituziun, cunquai ch’ins ha stgaffì l’urden d’execuziun da l’Imperi. Igl era stà necessari d’introducir in tal pervi da la Segunda Guerra da marches en il territori francon (1552–1554). Il marches da Kulmbach Albrecht Alcibiades da Brandenburg-Kulmbach aveva extorcà daners e schizunt terren da differents territoris francons da l’Imperi. L’imperatur Karl V n’ha betg crititgà quai, mabain schizunt prendì Albrecht en ses servetsch e legitimà cun quai il fatg ch’Albrecht aveva rut la pasch publica eterna. Perquai ch’ils territoris pertutgads n’han betg acceptà che l’imperatur ha confirmà l’enguladitsch da lur terra, ha Albrecht devastà lur territori. En la part dal nord ha Moritz da la Saxonia furmà truppas per cumbatter Albrecht. Pia aveva in prinzi e betg l’imperatur inizià mesiras militaras cunter Albrecht. Ils 9 da fanadur 1553 hai dà la battaglia la pli sanguinusa dal temp da la refurmaziun en l’Imperi, la Battaglia sper Sievershausen, tar la quala è mort Moritz da la Saxonia.

Entras l’urden d’execuziun da l’Imperi ch’ins ha decidì sin la Dieta imperiala ad Augsburg l’onn 1555 è la pussanza imperiala sa reducida. En pli han ins francà il princip dals Stans da l’Imperi e federalisà l’intschess da l’Imperi. Ils circuls da l’Imperi ed ils stans da l’Imperi locals han survegnì ulteriurs pensums: els èn daventads responsabels per far valair las sentenzias e per metter a disposiziun ils assessurs da la Dretgira da chombra da l’Imperi. Ultra da quai han els survegnì, sper ils fatgs da munaida, ulteriurs pensums impurtants che l’imperatur aveva fin qua. Cunquai che l’imperatur n’era betg stà abel d’ademplir ina da sias pli impurtantas obligaziuns, numnadamain da mantegnair la pasch, han ils Stans da l’Imperi – ch’eran colliads en ils circuls da l’Imperi – surprendì quest pensum.

Gist uschè impurtant sco l’urden d’execuziun è stada la pasch da religiun ch’ins ha proclamà ils 25 da settember 1555. Cun quella han ins desistì da l’idea che l’Imperi saja confessiunalmain unifitgà. Ils suverans han survegnì il dretg da decider davart la confessiun da lur subdits, quai ch’è vegnì resumà a moda pregnanta en la furmla Cuius regio, eius religio (‹Quel che regna, decida davart la religiun›). En ils territoris protestants han ils suverans obtegnì la giurisdicziun religiusa. Tras quai èn els daventads ina spezia da chaus spirituals da lur territori. Plinavant han ins fixà che stans da l’Imperi religius, pia archuvestgs, uvestgs e prelats imperials, avevan da restar catolics. Questas ed autras mesiras han bain schlià il problem da la religiun a moda paschaivla, han dentant er mussà che l’Imperi è sa dividì pli e pli e bloccà a mesa vista las instituziuns da l’Imperi.

Suenter la Dieta imperiala d’Augsburg ha l’imperatur Karl V demissiunà e surdà la pussanza a ses frar, il retg roman-tudestg Ferdinand I. La politica da Karl entaifer ed ordaifer l’Imperi aveva definitivamain fatg naufragi. Ferdinand ha puspè limità la pussanza da l’imperatur sin la Germania. Uschia al èsi reussì da puspè colliar pli stretgamain ils Stans da l’Imperi cun l’imperatur e da rinforzar quel. Perquai numn’ins Ferdinand savens il fundatur da l’Imperi tudestg dal temp modern.

Confessiunalisaziun e Guerra da trent’onns

Fin l’onn 1580 è suandada en l’Imperi ina fasa senza pli grondas guerras. La Pasch da religiun ha stabilì la pasch, ed er las instituziuns sco ils circuls da l’Imperi e la Dretgira da chombra da l’Imperi èn daventads instruments effizients e renconuschids per segirar la pasch. Durant quest temp hai dentant dà l’uschenumnada confessiunalisaziun, quai vul dir che las trais confessiuns protestantissem, calvinissem e catolicissem èn sa distanziadas ina da l’autra ed èn sa consolidadas. En quest connex èn sa sviluppadas en ils territoris furmas da stadi modernas, quai ch’ha chaschunà a l’Imperi problems constituziunals. Las tensiuns èn creschidas talmain che las instituziuns da l’Imperi n’han betg pli pudì metter perina las confessiuns ed eran facticamain bloccadas a la fin dal 16avel tschientaner. Gia a partir da l’onn 1588 n’era la Dretgira da chombra da l’Imperi betg pli abla d’agir.

L’entschatta dal 17avel tschientaner han ils stans protestants er refusà la Dretgira da cussegl da l’Imperi che vegniva represchentada sulettamain da l’imperatur catolic. La situaziun è escalada vinavant. A medem temp èn il collegi dals prinzis electurs ed ils circuls da l’Imperi sa dividids en gruppaziuns confessiunalas. Ina Dieta imperiala l’onn 1601 è ida da l’aua giu pervi da las differenzas tranter las partidas. Set onns pli tard han ins stuì terminar ina Dieta imperiala a Regensburg senza decisiuns, perquai che l’imperatur n’ha betg renconuschì il confess dal palatinat electur calvinist. Sinaquai han il palatinat ed auters stans protestants bandunà la Dieta imperiala.

Perquai ch’il sistem da l’Imperi era per gronda part bloccà e la pasch probablamain periclitada, han sis prinzis protestants fundà ils 14 da matg 1608 l’Uniun protestanta. Ulteriurs prinzis e citads da l’Imperi èn s’associads pli tard a l’uniun. L’electurat da la Saxonia ed ils prinzis da la Germania dal Nord èn dentant stads davent. Per reagir sin l’uniun han citads e prinzis catolics fundà ils 10 da fanadur 1609 la Lia catolica. La lia vuleva mantegnair il sistem da l’Imperi d’enfin uss e la surpaisa dal catolicissem. L’Imperi e sias instituziuns eran uss bloccads dal tuttafatg ed inabels d’agir.

La Defanestraziun da Prag ha lura mess en moviment la Guerra da trent’onns. L’emprim ha l’imperatur gì grond success militar ed ha empruvà da trair a niz quel politicamain per sia posiziun envers ils Stans da l’Imperi. Uschia ha l’imperatur Ferdinand II bandischà l’onn 1621 il retg da la Boemia Friedrich V sco prinzi electur e surdà l’onur d’eleger a Maximilian I da la Baviera. Malgrà il cumenzament da la guerra avevan tut ils prinzis electurs – er ils protestants – elegì ils 19 d’avust 1619 Ferdinand sco nov imperatur.

Ils 6 da mars da l’onn 1629 han ins decretà l’Edict da restituziun. Igl è stà il davos act da legislaziun d’impurtanza d’in imperatur en l’Imperi. Sco gia la bandegiada da Friedrich V è er quest document naschì da la pretensiun da pussanza da l’imperatur. L’edict pretendeva che la Pasch da l’Imperi d’Augsburg vegnia realisada tenor interpretaziun catolica. Lasuenter avevan tut ils chapitels catedrals, las claustras ed ils uvestgieus ch’ils suverans protestants avevan secularisà dapi il Contract da Passau da turnar als catolics. Quai avess per l’ina muntà la recatolisaziun da gronds territoris protestants. Per l’autra fiss la posiziun da pussanza da l’imperatur vegnida rinforzada considerablamain, perquai che dumondas da religiun vegnivan decididas fin qua communablamain da l’imperatur, dals Stans da l’Imperi e dals prinzis electurs. Cunter quest edict hai dà ina coaliziun surconfessiunala dals prinzis electurs. Els na vulevan betg acceptar che l’imperatur relaschia senza lur consentiment in edict talmain rigurus.

L’onn 1630 han ils prinzis electurs sut la direcziun dal nov prinzi electur catolic Maximilian I sfurzà l’imperatur da relaschar il generalissimus imperial Wallenstein e d’approvar in edict revedì. Il medem onn è la Svezia entrada en la guerra sin la vart dals stans da l’Imperi protestants. Suenter che las truppas imperialas eran stadas insaquants onns inferiuras als Svedais, èsi reussì a l’imperatur d’anc cuntanscher ina giada il suramaun cun gudagnar la Battaglia sper Nördlingen (1634). En la Pasch da Prag (1635) tranter l’imperatur e l’electurat da la Saxonia ha Ferdinand bain stuì suspender l’Edict da restituziun per quarant’onns. Ma facticamain ha questa pasch rinforzà il chau da l’Imperi. Ins ha numnadamain schlià tut las allianzas dals Stans da l’Imperi (auter che la societad da cura) e concedì a l’imperatur il commando suprem sur l’armada da l’Imperi. Er ils protestants han acceptà quai. Il problem da religiun da l’Edict da restituziun han ins spustà per 40 onns, perquai che l’imperatur ed ils blers Stans da l’Imperi èn vegnids perina ch’igl haja prioritad da reconciliar politicamain l’Imperi, da stgatschar pussanzas estras e da finir la guerra.

Suenter che la Frantscha è entrada en la guerra per evitar ina ferma pussanza imperiala-habsburgaisa, hai puspè vesì ora mender per l’imperatur. Sin il pli tard uss è il teutscher Konfessionskrieg entaifer l’Imperi daventà in cumbat egemonial europeic. La guerra è pia ida vinavant, perquai ch’ils problems da confessiun e constituziun ch’ins aveva almain schlià provisoricamain en la Pasch da Prag avevan mo prioritad secundara per la Svezia e la Frantscha che sa chattavan sin territori da l’Imperi. Ultra da quai aveva quest contract da pasch mancos considerabels, uschia ch’er ils conflicts interns da l’Imperi han cuntinuà.

A partir da l’onn 1641 han singuls stans da l’Imperi cumenzà a far cunvegnas da pasch separadas. En la maschaida da solidaritad confessiunala, politica d’allianzas tradiziunala e la situaziun da guerra actuala eri numnadamain strusch pli pussaivel d’organisar ina defensiun cumpletta da l’Imperi. Sco emprim stan da l’Imperi pli grond ha il prinzi electur da Brandenburg serrà ina tala cunvegna il matg 1641. El ha fatg la pasch cun la Svezia e relaschà si’armada. Quai n’era betg pussaivel tenor las fixaziuns da la Pasch da Prag, perquai che si’armada appartegneva a l’armada da l’Imperi. Tuttina èn auters stans da l’Imperi suandads l’exempel: l’electurat da la Saxonia ha fatg la pasch l’onn 1645 cun la Svezia e l’electurat da Magonza l’onn 1647 cun la Frantscha.

Dapi l’onn 1637 era Ferdinand III en uffizi sco imperatur. Tar las tractativas da pasch a Münster ed Osnabrück che stevan avant porta vuleva el represchentar persul l’Imperi. Cunter sia voluntad han ins laschà participar a las tractativas ils Stans da l’Imperi ch’insistivan sin lur libertad e che vegnivan sustegnids da la Frantscha en questa dumonda. Questa dispita ch’ins ha numnà dumonda d’admissiun ha disfatg definitivamain il sistem da la Pasch da Prag cun la ferma posiziun da l’imperatur. Oriundamain vuleva Ferdinand mo sclerir las dumondas europeicas durant questas negoziaziuns vestfalicas e far la pasch cun la Frantscha e la Svezia. Ils problems da constituziun tudestgs vuleva el tractar pli tard a chaschun d’ina Dieta imperiala, nua ch’el avess pudì sa preschentar sco purtader da la pasch glorius. Sin questa Dieta imperiala n’avessan er las pussanzas estras gì pers nagut.

La Pasch vestfalica

L’imperatur, la Svezia e la Frantscha èn sa cunvegnids l’onn 1641 a Hamburg da far tractativas da pasch, e quai cumbain ch’ils cumbats han cuntinuà. Las tractativas han cumenzà l’onn 1642/43 a moda parallela ad Osnabrück tranter l’imperatur, ils stans da l’Imperi evangelics e la Svezia ed a Münster tranter l’imperatur, ils stans da l’Imperi catolics e la Frantscha. Che l’imperatur n’ha betg represchentà sulet l’Imperi è stà in’impurtanta terrada simbolica. La pussanza imperiala ch’era vegnida rinforzada tras la Pasch da Prag era puspè messa en dumonda. Ils stans da l’Imperi da tut las confessiuns consideravan l’urden da Prag per talmain privlus ch’els eran pli segirs da lur dretgs, sch’els na stuevan betg sa confruntar sulets cun l’imperatur e pudevan contractar davart la constituziun da l’Imperi sut l’egliada da l’exteriur. Quai ha dentant er correspundì als giavischs da la Frantscha che vuleva exnum limitar la pussanza dals Habsburgais ed è perquai s’engaschada per ina participaziun dals Stans da l’Imperi.

Omaduas citads en las qualas las negoziaziuns avevan lieu sco er las vias da colliaziun tranter ellas avev’ins vulì demilitarisar (quai ch’è dentant mo vegnì realisà per Osnabrück) e tut ils ambassadurs han survegnì accumpagnament liber. Per intermediar èn delegaziuns da la Republica da Venezia, dal papa e dal Danemarc sco er represchentants d’autras pussanzas europeicas idas en Vestfalia. A la fin èn tut las pussanzas europeicas danor l’Imperi osmanic, la Russia e l’Engalterra sa participadas a las negoziaziuns. Sper l’intent da contrahar tranter l’Imperi e la Svezia han las negoziaziuns ad Osnabrück survegnì il caracter d’ina reuniun da l’Imperi, tar la quala ins ha er tractà dumondas confessiunalas e constituziunalas. A Münster han ins tractà las cundiziuns generalas europeicas e las midadas dals dretgs feudals en connex cun l’Ollanda e la Svizra. Plinavant han ins tractà qua la Pasch da Münster tranter la Spagna e la Republica da l’Ollanda.

Fin la fin dal 20avel tschientaner eran ins da l’avis che la Pasch vestfalica haja destruì l’Imperi. Hartung ha motivà quai cun l’argument che la pasch haja prendì a l’imperatur tut las pussaivladads e dà als Stans da l’Imperi praticamain libertad d’agir illimitada. L’Imperi saja «ì en scalgias», «ì en mieulas» – i sa tractia pia d’ina «disgrazia naziunala».^[6] Sulettamain la dumonda da religiun hajan ins schlià, l’Imperi dentant saja crudà en in’immobilitad ch’haja la finala fatg ir en decadenza quel.

Durant il temp curt suenter la Pasch vestfalica ed er anc durant il 18avel tschientaner han ins dentant percepì quella tut auter. Ins ha beneventà la cunvegna sco nova lescha da basa che valeva dapertut nua che l’imperatur – il simbol da l’unitad da l’Imperi – vegniva acceptà cun ses privilegis. Las fixaziuns da la pasch han tschentà ils dominis territorials e las differentas confessiuns sin in plaun giuridic unifitgà. Latiers ha il contract determinà ils mecanissems ch’ins aveva stgaffì suenter la crisa da constituziun a l’entschatta dal 16avel tschientaner e ch’eran sa cumprovads. Las fixaziuns da la Pasch da Prag ha la Pasch vestfalica sbittà. Georg Schmidt ha scrit resumond: «La pasch ha ni chaschunà la fragmentaziun dal stadi ni l’absolutissem dals prinzis. (...) La pasch ha punctuà la libertad dals stans, n’ha dentant betg fatg dals stans stadis suverans.»^[7]

Bain han tut ils Stans da l’Imperi survegnì tut ils dretgs da suveranitad ed il dretg d’allianza che la Pasch da Prag aveva annullà. Cun quai n’era dentant betg manegià la suveranitad cumplaina dals territoris, quai ch’ins percorscha er vi dal fatg che quest dretg vegn numnà en il text da contract tranter auters dretgs che vegnivan gia applitgads daditg. Il dretg d’allianza na dastgava betg sa drizzar vers l’imperatur e l’Imperi, vers la pasch publica u vers quest contract – er quai cuntradi ad ina suveranitad cumplaina dals territoris da l’Imperi. Tenor l’avis da giurists contemporans era il dretg d’allianza en mintga cas in vegl dretg da disa dals Stans da l’Imperi ch’è mo vegnì fixà a scrit en il contract.

En la part che pertutga la politica da religiun avevan ils Stans da l’Imperi quasi privà sasezs da la cumpetenza da decider davart la confessiun da lur subdits. La Pasch da religiun d’Augsburg è bain vegnida confirmada sco tala e declerada inviolabla. Las dumondas dispitaivlas han ins dentant reglà da nov e las relaziuns giuridicas èn vegnidas fixadas sin il status dal prim da schaner 1624 respectivamain messas enavos sin il status da quest di da tagl. Uschia stuevan tut ils stans da l’Imperi tolerar las duas autras confessiuns, sche quellas existivan gia l’onn 1624 sin lur territori. Tut il possess ha stuì vegnir restituì al possessur d’antruras e tut las fixaziuns cun in auter cuntegn fatgas da l’imperatur, dals Stans da l’Imperi u da las pussanzas d’occupaziun èn vegnidas decleradas nunvalaivlas e nundaventadas.

La segunda pasch da religiun n’ha segiramain betg manà ad in progress areguard ils dretgs individuals da religiun ni schizunt dals dretgs umans. Quai n’è dentant er betg stà sia finamira. Entras reglar giuridicamain anc dapli dueva vegnir promovida la pasch. Pasch e betg toleranza ni secularisaziun era la finamira. Igl è evident che quai è reussì – malgrà tut ils deficits e tut las unfrendas mortalas ch’igl ha dà da temp en temp.

Ils Contracts da la Vestfalia han purtà a l’Imperi la pasch giavischada cun ardiment. L’Imperi ha pers insaquants territoris a la Frantscha e relaschà facticamain l’Ollanda e la Confederaziun svizra or da l’uniun da l’Imperi. Uschiglio n’è betg sa midà bler en l’Imperi; il sistem da pussanza tranter l’imperatur ed ils Stans da l’Imperi è danovamain s’equilibrà, senza dentant stuschar fitg las paisas en cumparegliaziun cun la situaziun avant la guerra. La politica da l’Imperi n’è er betg vegnida deconfessiunalisada, ma las relaziuns tranter las confessiuns èn vegnidas regladas da nov. Ins ha ni «condemnà l’uniun da l’Imperi a l’immobilitad ni siglientà quel – quai èn mitus da la scienza ch’ins ha tgirà ferventamain. Sch’ins considerescha la Pasch vestfalica a moda objectiva perda questa disgrazia presumtiva bler da sia sgarschur, dentant er bler da ses caracter epocal presumà. Ch’ella duai avair destruì l’idea da l’Imperi e l’imperatur, quai è la sentenzia fallada la pli extrema che cursescha davart la Pasch vestfalica.»^[8]

Ils resultats da las tractativas da pasch mussan quant absurda che questa guerra è stada. Cicely Veronica Wedgwood manegia: «Suenter ch’ins aveva sfarlattà tantas vitas d’umans per in niz uschè pitschen, avessan ils umans stuì chapir quant illusoric ch’igl è da vulair laschar decider la spada davart avis da cardientscha. (...) La guerra n’ha schlià nagins problems. Ses effects directs ed indirects èn stads u negativs u devastants. En l’istorgia da l’Europa è questa guerra in exempel remartgabel per in conflict senza senn, pertge ch’ella ha ruinà la morala e destruì l’economia, è stada socialmain degradanta, ha gì raschuns confusas, in decurs varià ed in success minim.»^[9]

L’Imperi fin la mesadad dal 18avel tschientaner

Suenter la Pasch vestfalica ha ina gruppa da prinzis ch’era sa liada en l’Uniun da prinzis pretendì refurmas radicalas en l’Imperi. Els vulevan oravant tut restrenscher la predominanza dals prinzis electurs e dar er ad auters prinzis da l’Imperi il privilegi d’eleger il retg. Sin la Dieta imperiala da 1653/54, ch’avess tenor las fixaziuns da la pasch gì d’avair lieu bler pli baud, n’ha questa minoritad dentant betg pudì sa far valair. En la conclusiun da questa Dieta imperiala – numnada la pli giuvna perquai che quai dueva esser la davosa Dieta imperiala avant la permanenza dal gremi – han ins decidì ch’ils subdits duajan pajar taglia a lur signur per che quels possian mantegnair lur truppas. Entras quai hai dà armadas permanentas en differents territoris pli gronds. Quels vegnivan numnads stans da l’Imperi armads.

Ma l’Imperi n’è betg ì en decadenza, perquai che blers stans vulevan vinavant in’imperi ch’als pudeva proteger. Quai vala surtut per ils stans pli pitschens che na pudevan praticamain mai daventar in agen stadi. Er la politica agressiva da la Frantscha al cunfin occidental da l’Imperi ed il privel dals Tircs en l’Orient han laschà realisar quasi tut ils stans ch’i saja impurtant d’avair in’uniun serrada ed ina testa da l’Imperi abla d’agir.

Dapi l’onn 1658 regiva Leopold I il Sontg Imperi roman. Sias activitads vegnan pir retschertgadas da radent dapi ils onns 1990. Ses agir vegn descrit sco prudent e segnà d’in vast orizont. Sch’ins tira en consideraziun la situaziun da partenza suenter la guerra ed il fatg che la reputaziun imperiala sa chattava al punct il pli bass, ha Leopold er gì in success considerabel. Cun cumbinar differents instruments da pussanza al èsi reussì da puspè liar ils stans da l’Imperi pitschens – e remartgablamain er ils pli gronds – a la constituziun e l’imperatur. Accentuar ston ins en spezial sia politica da maridar, il med per auzar il stan ed il fatg che Leopold ha surdà da tuttas sorts titels melodius. Il pli impurtant per l’Imperi vegn il novavel dretg da prinzi electur per Ernst August da Hannover l’onn 1692 ad esser stà sco er la concessiun al prinzi electur da Brandenburg da dastgar manar per la Prussia che n’appartegneva betg a l’Imperi il titel ‹retg en Prussia› a partir da l’onn 1701.

Suenter l’onn 1648 è la posiziun dals circuls da l’Imperi vegnida rinforzada supplementarmain, els han obtegnì ina rolla decisiva en la constituziun da guerra da l’Imperi. Sin fundament dal privel smanatschant nà dals Tircs ha la Dieta imperiala relaschà l’onn 1681 ina nova constituziun da guerra per l’Imperi. Quella ha fixà la grondezza da las truppas da l’armada imperiala a 40 000 umens. Ils circuls da l’Imperi eran responsabels che las truppas vegnian tschentadas si. La Dieta imperiala eterna deva a l’imperatur la pussaivladad da liar vi dad el ils stans da l’Imperi pli pitschens e gudagnar quels per si’atgna politica. Er entras meglras pussaivladads da conciliar conflicts èsi reussì a l’imperatur da puspè engrondir si’influenza en l’Imperi.

Leopold I ha cumbattì la politica da reuniun dal retg franzos Ludivic XIV ed ha empruvà da svegliar resistenza tar ils circuls e stans da l’Imperi cunter las annexiuns franzosas da territoris da l’Imperi. Quai mussa che la politica da l’Imperi n’era anc betg daventada mo in’agiunta da la politica da pussanza gronda habsburgaisa sco che la duevan pratitgar ses successurs.

Il dualissem tranter la Prussia e l’Austria

A partir da l’onn 1740 han ils dus pli gronds cumplexs territorials da l’Imperi, ils pajais d’ierta habsburgais e Brandenburg-Prussia, cumenzà a crescher pli e pli or da l’uniun da l’Imperi. L’Austria aveva battì ils Tircs e pudì acquirir gronds territoris ordaifer l’Imperi. Entras quai è l’accent da la politica habsburgaisa sa stuschà automaticamain vers sidost. Quai è sa mussà oravant tut sut ils successurs da Leopold I. La situaziun da Brandenburg-Prussia era sumeglianta; er qua sa chattava la gronda part dal territori ordaifer l’Imperi. Sper la rivalitad creschenta che strapatschava pli e pli l’Imperi devi dentant er anc midadas en il pensar.

Fin la Guerra da trent’onns eri stà fitg impurtant per la reputaziun d’in regent, tge titels ch’el possedeva e sin tge posiziun en l’ierarchia da l’Imperi e da l’aristocrazia europeica ch’el sa chattava. Uss eran auters facturs pli impurtants, saja quai la grondezza dal territori ni la pussanza economica e militara. Igl è sa fatga valair l’idea ch’i quintia mo la pussanza quantifitgabla. Tenor l’avis d’istoriografs è quai ina consequenza tardiva da la Guerra da trent’onns, en la quala titels, pretaisas e posiziuns giuridicas veglias n’avevan bunamain giugà nagina rolla pli. Oravant tut ils stans da l’Imperi pitschens avevan sentì ch’ils sforzs da las circumstanzas da la guerra cumandavan.

Questas categorias novas da pensar n’eran dentant betg cumpatiblas cun il sistem da l’Imperi che garantiva a tut ses commembers la protecziun giuridica dal status quo ed als dueva proteger dal levsenn da la pussanza. Quest conflict è sa mussà tranter auter en la lavur da la Dieta imperiala. Sia structura fascheva bain la differenza tranter prinzis electurs e prinzis, aristocrazia auta e magistrats da citads, catolics e protestants, ma per exempel betg tranter stans cun armada permanenta e tals stans che n’eran betg protegids. Questa discrepanza tranter pussanza effectiva ed ierarchia veglia ha manà uschè lunsch ch’ils stans gronds e pussants han pretendì che l’uniun da l’Imperi vegnia sluccada.

Latiers han cumenzà a sa derasar las ideas da l’illuminissem. Quellas han mess en dumonda il caracter conservativ, la cumplexitad e l’idea da l’Imperi insumma ed interpretà quella sco ‹nunnatirala›. L’idea da l’egualitad dals umans n’era betg cumpatibla cun l’idea da l’Imperi che vuleva conservar l’existent e segirar il plaz da mintga stan en la structura da l’Imperi.

Resumond pon ins dir che Brandenburg-Prussia e l’Austria n’eran betg pli adattads sco commembers da l’Imperi. Quai betg mo pervi da lur grondezza, mabain er pervi da las relaziuns internas da quests territoris ch’eran daventads stadis. Omadus avevan refurmà lur relaziuns internas cun rumper l’influenza dals stans e stgaffir structuras centralisticas. Mo uschia eri pussaivel d’administrar las differentas terras ertadas e conquistadas e da finanziar in’armada permanenta. Territoris pli pitschens na disponivan dentant betg da talas pussaivladads da refurma. In suveran ch’avess prendì a mauns talas refurmas avess violà ils privilegis dals stans da ses territori. Cun quai fiss el immediat vegnì en conflict cun la dretgira da l’Imperi ch’avess sustegnì ils dretgs dals stans da ses territori. L’imperatur en sia rolla sco suveran austriac n’aveva percunter betg da temair tant sco auters suverans il Cussegl da curt da l’Imperi, pertge ch’el sez manava quest cussegl. Plinavant dev’ins a Berlin strusch paisa a las instituziuns da l’Imperi. In’execuziun da las sentenzias na fiss facticamain betg stada pussaivla. Questas relaziuns internas da las duas pussanzas grondas han contribuì a l’alienaziun da l’Imperi.

Or da la rivalitad ch’ins numna il dualissem tranter la Prussia e l’Austria èn sa sviluppadas en il 18avel tschientaner pliras guerras. Las duas guerras da la Silesia ha la Prussia gudagnà ed obtegnì la Silesia, entant che l’Austria ha gudagnà la Guerra da successiun ereditara austriaca. Durant quella è cun Karl VII vegnì sin il tron in dals da Wittelsbach. Senza las resursas d’ina pussanza gronda n’ha el dentant betg pudì sa far valair, uschia ch’ins ha suenter sia mort l’onn 1745 puspè elegì cun Franz I Steffan da la Lorena – l’um da Maria Theresia – in Habsburgais sin il tron.

Questas dispitas èn stadas catastrofalas per l’Imperi. La Prussia na vuleva betg rinforzar l’Imperi, mabain duvrar el per ses agens intents. Ils Habsburgais eran offendids perquai che blers stans da l’Imperi avevan allianzas cun la Prussia e perquai ch’ins n’aveva betg elegì in Habsburgais sin il tron da l’imperatur. Lur politica sa concentrava uss bler dapli sin l’Austria e sia pussanza. Il titel d’imperatur vegniva quasi mo pli desiderà pervi da ses tun e ses rang pli aut visavi tut ils regents europeics. Las instituziuns da l’Imperi eran daventadas lieus d’acziun secundars da la politica da pussanza e la constituziun da l’Imperi n’aveva betg da far bler cun la realitad. Cun instrumentalisar la Dieta imperiala ha la Prussia empruvà da tutgar l’imperatur e l’Austria. Oravant tut l’imperatur Josef II è quasi sa retratg dal tuttafatg da la politica da l’Imperi. Al cumenzament aveva el anc empruvà da refurmar la Dretgira da chombra da l’Imperi. Pervi da la resistenza dals Stans da l’Imperi che vulevan sa deliberar da l’uniun da l’Imperi ha el dentant fatg naufragi. Quests stans na vulevan betg pli laschar dictar lur fatgs ‹interns› avant dretgira. Josef ha smess frustrà.

Però er uschiglio ha Josef II agì disgraziadamain ed a moda pauc sensibla. Sia politica centrada sin l’Austria durant la Guerra da successiun ereditara bavaraisa ils onns 1778/79 e la pasch intermediada da l’ester èn stadas in desaster per l’imperatur. Cura che la lingia bavaraisa dals da Wittelsbach è morta ora l’onn 1777, ha Josef vis quai sco buna pussaivladad d’annectar la Bavaria e d’agiuntar quella als territoris habsburgais. Perquai ha l’Austria fatg pretaisas ch’eran giuridicamain discutablas. Sut squitsch massiv ha l’ertavel da la lingia dal Palatinat dals da Wittelsbach, il prinzi electur Karl Theodor, dà il consentiment ad in contract ch’ha surlaschà als Habsburgais parts da la Baviera. Ins ha dà da crair a Karl Theodor – ch’aveva oramai surpiglià l’ierta cunter veglia – ch’i dettia pli tard in barat cun l’Ollanda austriaca, la quala cumpigliava circa il territori da la Belgia d’ozendi. Josef II ha dentant occupà ils territoris bavarais per mussar tgi ch’haja la pussanza. Cunquai ha el prendì possess sco imperatur d’in territori da l’Imperi.

Quests eveniments han pussibilità a Friedrich II da sa profilar sco protectur dals stans da l’Imperi pitschens ed uschia quasi sco ‹cunter-imperatur›. Truppas prussianas e da l’electurat da la Saxonia èn penetradas en la Boemia. En la Pasch da Teschen che la Russia ha en vardad sfurzà tras ils 13 da matg 1779 ha l’Austria bain survegnì il circul da l’En, ma l’imperatur è tuttina stà victorisà. Per la segunda giada dapi l’onn 1648 ha in problem intern tudestg stuì vegnir schlià tras l’agid da pussanzas estras. Igl è stà la Russia e betg l’imperatur ch’ha procurà per la pasch en l’Imperi. La Russia n’aveva betg mo la rolla da garantir la Pasch da Teschen, mabain er la Pasch vestfalica ed era cunquai ina da las ‹pussanzas protecturas› da la constituziun da l’Imperi. L’imperatur aveva demontà sasez ed il retg da la Prussia aveva pudì sa profilar sco protectur da l’Imperi. La finamira da Friedrich n’era dentant betg stada da proteger e consolidar l’Imperi, mabain da flaivlentar vinavant la posiziun da l’imperatur e cunquai l’uniun da l’Imperi sco tala. Questa finamira aveva el cuntanschì.

Or da la tema dals stans da l’Imperi pitschens e mesauns da vegnir sut las rodas dals gronds è naschì il concept d’ina ‹Terza Germania›. I n’è dentant betg reussì ad els d’unir lur interess e da realisar refurmas. Sco impediments èn sa mussadas las discrepanzas perpetnas tranter il nord protestant ed il sid catolic e la resistenza dals prinzis electurs e dals stans gronds da l’Imperi. Tut quai ha la finala manà ad ina letargia er tar ils stans pitschens e mesauns sco er tar ils spirituals ch’eran gia adina stads las pitgas da l’Imperi. Paucs onns pli tard ha Napoleun dà il culp mortal a l’Imperi ch’aveva quasi dà si tutta resistenza.

La fin da l’Imperi

Guerras da coaliziun cunter Napoleun e Recess da la dicta imperiala

Durant l’Emprima Guerra da coaliziun èn omaduas pussanzas grondas sa liadas cunter las truppas revoluziunaras. Quest patg d’assistenza da Pillnitz dal favrer 1792 na vuleva natiralmain betg proteger ils dretgs da l’Imperi, ins sperava plitost da far gronda preda respectivamain na pudeva betg cuir in a l’auter in’eventuala victoria. Ils 5 da fanadur dal medem onn è Franz II vegnì elegì en prescha sco imperatur. Ma la schanza d’unir ils auters stans da l’Imperi davos el ha el pers cun vulair engrondir per mort e fin il territori austriac, en il mender cas sin donn e cust d’auters commembers da l’Imperi. La finala vuleva er la Prussia gulivar ses custs da guerra cun annectar territoris ecclesiastics da l’Imperi. Tras quai n’èsi betg reussì d’etablir ina front serrada cunter las truppas da revoluziun franzosas e da cuntanscher success militars pli gronds.

Or da la trumpada da las terradas e per pudair sa concentrar meglier sin la resistenza cunter la nova separaziun da la Pologna, ha la Prussia fatg l’onn 1795 ina pasch separada cun la Frantscha, la Pasch da Basilea. L’onn 1796 han Baden e Württemberg medemamain fatg la pasch cun la Frantscha. En omadus contracts han ins mintgamai surlaschà ils territoris da vart sanestra dal Rain a la Frantscha. Ils possessurs vulevan ins però ‹indemnisar› sin cust da territoris ecclesiastics situads da vart dretga dal Rain; quests territoris duevan pia vegnir secularisads. Er ulteriurs stans da l’Imperi han contractà davart in armistizi u davart la neutralitad.

L’onn 1797 ha er l’Austria suttascrit la Pasch da Campo Formio e cedì differents possess entaifer ed ordaifer l’Imperi, oravant tut l’Ollanda austriaca ed il ducadi Toscana. Per cumpensar quai dueva l’Austria medemamain vegnir indemnisada cun territoris ecclesiastics ch’ins vuleva secularisar u cun autras parts da l’Imperi. Omaduas pussanzas grondas da l’Imperi n’han pia betg patì donn ed han schizunt dà in dretg da cogestiun a la Frantscha tar la furmaziun futura da l’Imperi. Oravant tut l’imperatur – ch’agiva sco retg da l’Ungaria e da la Boemia, ma ch’era tuttina obligà sco imperatur da mantegnair l’integritad da l’Imperi e da ses commembers – aveva acceptà ch’ins fetschia donn a plirs stans da l’Imperi per ‹indemnisar› in pèr paucs. Cunquai aveva el demontà ses post d’imperatur a moda irreparabla.

La deputaziun da l’Imperi ha stuì consentir il mars 1798 sin il Congress da pasch da Rastatt ch’ins surlaschia ils territoris da la vart sanestra dal Rain e ch’ins fetschia las secularisaziuns planisadas, cun excepziun dals trais electurats ecclesiastics. La Segunda Guerra da coaliziun ha dentant fatg fin cun il martgadar per ils territoris ch’ins sperava da mantegnair. La guerra è ida a fin l’onn 1801 cun la Pasch da Lunéville. Qua ha Franz II dà sco chau da l’Imperi il consentiment da surlaschar tut ils territoris da la vart sanestra dal Rain, senza fixar dentant exactamain las ‹indemnisaziuns›. La Dieta imperiala ch’ha gì lieu silsuenter ha approvà la pasch.

Las cunvegnas da pasch da Basilea cun la Prussia, da Campo Formio cun l’Austria e da Lunéville cun l’Imperi pretendevan ‹indemnisaziuns›, davart las qualas mo ina lescha da l’Imperi pudeva decider. Perquai han ins convocà ina deputaziun da l’Imperi che dueva elavurar il plan d’indemnisaziun. La fin finala ha la deputaziun dentant approvà cun pitschnas midadas il plan d’indemnisaziun franzos-russ dals 3 da zercladur 1802. Ils 24 da mars 1803 ha la Dieta imperiala acceptà definitivamain il Recess da la dicta imperiala.

Sco massa d’indemnisaziun per ils stans da l’Imperi pli gronds han ins tschernì quasi tut las citads dal reginavel, ils territoris profans pli pitschens e bunamain tut ils chapitels catedrals e las claustras. La structura da l’Imperi è sa midada d’in mument a l’auter. La gronda part dals prinzis en la Dieta imperiala n’era betg pli catolica, mabain protestanta. Dus da trais electurats ecclesiastics na devi insumma betg pli. Er il prinzi electur da Magonza ha pers ses chapitel catedral, ha dentant retschavì sco nov electurat Aschaffenburg-Regensburg. Sper el devi sulettamain anc dus prinzis ecclesiastics da l’Imperi, il grond priur da l’Urden dals Maltais ed il grond maister da l’Urden tudestg. Tut en tut han 110 territoris chalà d’exister pervi dal Recess da la dicta imperiala. Trais milliuns umans èn vegnids suttamess ad ina nova autoritad.

Questa refurma territoriala da l’Imperi ha influenzà la cuntrada politica da l’Europa Centrala bler pli profund ch’ils trais onns ch’ella è stada valaivla. Suenter l’onn normal da la Pasch vestfalica (1624) ha ella introducì in nov onn normal, l’onn 1803, per las relaziuns confessiunalas e las relaziuns da dretg patrimonial en Germania. Plinavant ha ella stgaffì dal grond dumber da territoris pitschens e pitschnins in dumber survesaivel da stadis mesauns.

Uffizialmain han ins ‹secularisà› e ‹mediatisà› per ‹indemnisar›. Quai pon ins ruassaivlamain considerar sco eufemissem per l’entir process, perquai ch’in pèr paucs han survegnì bler dapli che quai ch’als era effectivamain ì a perder. Il marches da Baden ha per exempel survegnì passa nov giadas tants subdits sco quai ch’el aveva pers da la vart sanestra dal Rain. Il motiv è che la Frantscha aveva stgaffì ina gruppa da stadis satellits ch’eran gronds avunda per far rumpatesta a l’imperatur, dentant memia pitschens per periclitar la posiziun da la Frantscha.

Ultra da quai aveva la baselgia da l’Imperi chalà d’exister e cun ella quella part dals prinzis da l’Imperi che fascheva da l’Imperi quai ch’el era. Ella era stada enragischada talmain en il sistem da l’Imperi ch’ella è ida a frusta avant la fin da quel. Las posiziuns anticlericalas da la Frantscha avevan medemamain gì in’influenza. Uschia aveva la Frantscha pudì privar l’imperatur d’ina da sias posiziuns da pussanza las pli impurtantas. Ma er l’illuminissem e l’idea fixa da l’absolutissem d’esser responsabel per tut han contribuì al fatg che la baselgia da l’Imperi è daventada obsoleta. Ils prinzis catolics vilentavi tuttina gia daditg ch’ils prinzis protestants duvravan lur baselgias sco med da pussanza. L’atun 1803 èn er ils territoris dals chavaliers da l’Imperi vegnids occupads dals territoris vischinants. Quai mussa quant pauc che las leschas da l’Imperi valevan anc.

Abdicaziun da l’imperatur

Ils 18 da matg 1804 è Napoleun sa numnà imperatur ereditar dals Franzos. Cun quella elevaziun vuleva el d’ina vart rinforzar sia pussanza e da l’autra vart render sia grondezza anc pli visibla. Oravant tut vuleva el ertar il relasch da Carl il Grond ed uschia dar a ses imperi ereditar ina legitimaziun che steva en la tradiziun dal temp medieval. Per quest motiv è Napoleun sa rendì il settember da l’onn 1804 ad Aachen, nua ch’el ha visità il dom e la fossa da Carl il Grond.

Il cunfar da Napoleun è vegnì registrà minuziusamain a Vienna, la residenza da l’imperatur. Suenter che Napoleun aveva retschavì il titel d’imperatur ha el pretendì ils 7 d’avust 1804 en in’annotaziun secreta che l’Austria renconuschia el sco imperatur. Persuenter renconuschia la Frantscha Franz II sco imperatur ereditar da l’Austria. Paucs dis pli tard è daventà da la pretaisa facticamain in ultimatum. Quai muntava u ina guerra u la renconuschientscha da l’imperatur franzos. Franz ha dà suenter e surpiglià ultra da ses titel sco imperatur dal Sontg Imperi roman «per nus e noss successurs (...) il titel e la dignitad d’in imperatur ereditar da l’Austria». Apparentamain è quai capità per mantegnair la paritad da grad cun Napoleun. Facticamain aveva Franz dentant cuntrafatg al dretg da l’Imperi cun far quest pass senza infurmar ils prinzis ereditars e dumandar il consentiment da la Dieta imperiala. Er abstrahà da quai vegniva la decisiun da Franz valitada sco nunponderada e fatga bravamain a la svelta.

Napoleun n’ha dentant betg pli sa laschà fermar. En la Terza Guerra da coaliziun è si’armada – rinforzada da truppas bavaraisas, dal Württemberg e da Baden – marschada vers Vienna. Ils 2 da december 1805 han questas truppas battì en la Battaglia dals trais imperaturs sper Austerlitz ils Russ ed ils Austriacs. La Pasch da Pressburg, la quala Napoleun ha dictà a Franz II ed al zar russ Alexander I, ha confermà definitivamain la fin da l’Imperi. Napoleun ha numnadamain cuntanschì che la Baviera, Württemberg e Baden survegnian la suveranitad cumplaina e vegnian uschia mess a pèr cun la Prussia e l’Austria. Quests stadis sa chattavan uss facticamain ordaifer la constituziun da l’Imperi. Quai accentueschan ils pleds che Napoleun ha drizzà a ses minister per fatgs da l’exteriur Talleyrand: «I na vegn betg pli a dar ina Dieta imperiala; pertge che Regensburg vegn ad appartegnair a la Baviera; i na vegn er betg a dar pli in Imperi tudestg.»^[10]

Il davos impuls per renunziar a la curuna ha dentant dà il fatg ch’il prinzi electur da Magonza, Karl Theodor von Dalberg, ha numnà il chau da l’administraziun d’almosnas dal Reginavel imperial franzos, Josef Fesch, sco ses co-adjutor cun dretg da successiun. Brisant è stà che Dalberg era ultra da quai archchancelier da l’Imperi e cunquai chau da la chanzlia, survegliader da la dretgira e protectur da l’archiv da l’Imperi. Il cardinal ch’el aveva numnà sco ses successur n’era betg mo in Franzos che na saveva betg in pled tudestg, el era er in aug da Napoleun. Sch’il prinzi ereditar fiss pia mort ni avess uschiglio en ina moda ni l’autra renunzià a ses uffizis, fiss l’aug da l’imperatur franzos daventà archchancelier da l’Imperi. Ils 28 da matg 1806 è la Dieta imperiala vegnida infurmada davart questa situaziun. Il minister per fatgs da l’exteriur austriac Johann Philipp von Stadion ha vis las consequenzas pussaivlas: u schliar l’Imperi u reorganisar quel sut domini franzos. Sinaquai ha Franz decidì ils 18 da zercladur da protestar, ma quai è stà senza effect, tant pli ch’in eveniment ha chatschà l’auter.

Ils 12 da fanadur 1806 han l’electurat da Magonza, da la Baviera, da Württemberg, Baden, Hessen-Darmstadt, Nassau, Kleve-Berg ed ulteriurs principadis fundà la Confederaziun dal Rain cun suttascriver a Paris l’acta da la Confederaziun dal Rain. Protectur da questa confederaziun era Napoleun. Il prim d’avust han els declerà ch’els sortian da l’Imperi.

Gia il schaner aveva il retg svedais suspendì la participaziun dals delegads da la Pomarania a las sesidas da la Dieta imperiala. Sco reacziun sin la Confederaziun dal Rain ha el declerà che la constituziun da l’Imperi saja abolida en ils territoris da l’Imperi sut domini svedais e ch’ils stans ed ils cussegls da la terra sajan schliads. Empè da la constituziun da l’imperi ha el introducì en la Pomarania svedaisa la constituziun svedaisa. Cun quai ha el er terminà il régime da l’Imperi en quella part da l’Imperi. Facticamain aveva l’Imperi chalà d’exister, pertge che restà era sulettamain in torso.

La decisiun schebain l’imperatur duaja abditgar è quasi vegnida anticipada tras in ultimatum al delegà diplomatic austriac a Paris, general Vincent. Ils 22 da fanadur al han ins communitgà che truppas franzosas attatgian l’Austria sche Franz n’abditgeschia betg fin ils 10 d’avust. A Vienna eran Aloys Josef Freiherr von Hügel e cont von Stadion dentant gia fatschentads dapi insaquantas emnas cun elavurar in’expertisa davart il mantegniment da la dignitad da l’imperatur. Lur analisa raziunala ed objectiva ha manà a la conclusiun che la Frantscha vegnia ad empruvar da schliar la constituziun imperiala e da transfurmar l’Imperi en in stadi federativ influenzà da la Frantscha. Els han concludì ch’i mainia senza dubi a difficultads cun la Frantscha, sch’ins emprovia da mantegnair la dignitad sco parsura da l’Imperi. I saja perquai indispensabel da desister da la curuna da l’Imperi.

Il temp exact da quest pass dueva vegnir fixà tenor las circumstanzas politicas, per ch’el saja uschè avantagius per l’Austria sco pussaivel. Ils 17 da zercladur 1806 han ins preschentà a l’imperatur l’expertisa. Decisiv per il pass da l’imperatur è dentant stà l’ultimatum fatg da Napoleun. Ils 30 da fanadur ha Franz decidì da desister da la curuna. Il prim d’avust è il delegà diplomatic franzos La Rochefoucauld cumparì en la chanzlia statala austriaca. Pir suenter che quel ha gì confermà formalmain – suenter dispitas vehementas cun il cont von Stadion – che Napoleun na vegnia mai a metter si a sasez la curuna da l’Imperi e respectia l’independenza da l’Austria, è il minister per fatgs da l’exteriur austriac stà d’accord cun l’abdicaziun. Quella han ins proclamà ils sis d’avust.

En l’abdicaziun stat scrit che l’imperatur na vesia sasez betg pli en la posiziun da pudair ademplir si’obligaziun sco chau da l’Imperi. Lasuenter ha el declerà: «che nus considerain il liom ch’ha fermà nus fin qua al corp dal stadi da l’Imperi tudestg sco schlià; che nus considerain l’uffizi e la dignitad dal chau da l’Imperi entras l’uniun dals stans confederads dal Rain sco stizzads. E che nus considerain nus sezs deliberads entras quai da tut las obligaziuns vers l’Imperi tudestg e che nus renunziain, sco quai ch’i capita qua tras, a la curuna imperiala e regenza imperiala ch’èn vegnidas manadas fin uss.»^[11]

Cun questa decleraziun ha l’imperatur surpassà ina davosa giada sias cumpetenzas sco chau da l’Imperi. Franz n’ha numnadamain betg mo mess giu la curuna, el ha schlià l’Imperi sco tal. Per far quai fiss dentant stà necessari il consentiment da la Dieta imperiala, perquai ch’el ha er proclamà: «Nus liberain il medem mument tut ils prinzis electurs, prinzis e stans e tut ils commembers da l’Imperi, oravant tut er ils commembers da las pli autas dretgiras da l’Imperi ed ils ulteriurs servients da l’Imperi da lur obligaziuns, tras las qualas els eran liads vi da nus, il chau da l’Imperi, tras la constituziun.»^[11]

En pli ha Franz prendì or da l’Imperi ils territoris ch’appartegnevan a ses agen domini e suttamess quels sulettamain a l’Imperi austriac. Er sche la schliaziun da l’Imperi n’era giuridicamain betg valaivla, mancava la voluntad politica ed er la pussanza da conservar l’Imperi.

Congress da Vienna e Confederaziun tudestga

Suenter il Congress da Vienna l’onn 1815 èn ils singuls stadis tudestgs sa reunids en la Confederaziun tudestga. Gia avant, il november 1814, han 29 suverans da stadis pitschens e mesauns exprimì il suandant giavisch davant il congress: «Da proponer la reintroducziun da la dignitad imperiala en Germania davant il comité che sa fatschenta cun il project d’in stadi federativ.»^[12]

La basa da questa petiziun na vegn betg ad esser stada ina fervenza patriotica. Ins po plitost sminar che quests territoris temevan la dominanza dals prinzis ch’avevan cuntanschì lur suveranitad cumplaina e titels da retgs, per exempel ils retgs da Württemberg, da la Baviera e da la Saxonia.

Ma er ultra da quai han ins discutà la dumonda, sch’ins duaja tscherner in nov imperatur. Tranter auter circulava la proposta da laschar alternar la dignitad imperiala tranter ils prinzis ils pli pussants en la Germania dal Sid e dal Nord. En general favurisavan ils aderents d’in nov imperatur dentant che l’Austria, pia Franz I, surprendia la dignitad imperiala.

Sin fundament da la pussanza limitada dals aderents da quest’idea n’eri betg da spetgar che l’imperatur survegnia en il futur tut ils dretgs ch’avessan effectivamain fatg dad el in chau da l’Imperi. Perquai ha Franz refusà la dignitad imperiala ch’ins al ha fatg amogna. Per Franz I e ses chancelier prinzi von Metternich era la dignitad da l’imperatur en sia furma veglia mo in burdi. Da l’autra vart vuleva l’Austria dentant evitar che la Prussia ni in auter prinzi ferm survegnia il titel d’imperatur.

Il Congress da Vienna è ì a fin senza avair renovà l’Imperi. Sinaquai han ins fundà ils 8 da zercladur 1815 la Confederaziun tudestga sco colliaziun lucca dals stadis tudestgs. Fin l’onn 1866 ha l’Austria manà la confederaziun sco pussanza presidiala.

Constituziun da l’Imperi

La constituziun dal Sontg Imperi roman n’era betg in document formal e giuridic cumplessiv da dretg public en il senn d’ozendi. Ella consistiva plitost da normas giuridicas ch’eran sa stabilisadas tras lunga tradiziun e vegnivan gia pratitgadas daditg. Pir dapi la fin dal temp medieval e lura oravant tut en il temp modern tempriv han ins amplifitgà questas normas tras leschas da basa fixadas a scrit.

La constituziun da l’Imperi sco quai ch’ella vegniva definida dapi il 18avel tschientaner consistiva pia d’in conglomerat da princips giuridics scrits e betg scrits davart l’idea, la furma, la structura, las cumpetenzas e l’agir da l’Imperi e ses commembers. Cunquai ch’il ferm caracter federativ da l’Imperi en cumbinaziun cun ina monarchia d’elecziun na sa laschava strusch smatgar en in schema fix, ha gia il scienzià da dretg public Johann Jakob Moser circumscrit il caracter da l’Imperi a moda evasiva: «La Germania vegn regida per tudestg, numnadamain uschia che betg in pled da scola ni paucs pleds ni la moda da reger d’auters stadis èn abels da descriver nossa moda da reger.»^[13]

L’urden federalistic cun bleras prescripziuns singulas han gia crititgà contemporans sco Samuel Pufendorf. Sut il pseudonim Severinus von Monzambo ha el scrit l’onn 1667 l’ovra ‹De statu imperii Germanici› per sustegnair ils prinzis da l’Imperi protestants. En quest’ovra numna el l’Imperi in «systema monstrosum». Tuttina era l’Imperi in stadi cun in chau, l’imperatur, e cun commembers, ils Stans da l’Imperi. Gia ils scienziads da dretg public da l’Imperi eran conscients dal caracter nunusità da l’Imperi e da sia constituziun. Perquai han els empruvà da descriver quel en ina teoria schlargiada. Tenor questa teoria vegniva l’Imperi regì da duas maiestads. D’ina vart sa chattava la maiestas realis che vegniva exequida dals Stans da l’Imperi e da l’autra vart la maiestas personalis, quella da l’imperatur elegì. D’enconuscher è quai er en la formulaziun ch’ins chatta savens ‹imperatur ed Imperi›. En confrunt cun blers auters stadis n’era il chau numnadamain betg l’Imperi.

Var 100 onns suenter Pufendorf ha Karl Theodor von Dalberg, l’archuvestg da Magonza, defendì l’urden da l’Imperi cun ils pleds: «In bajetg gotic durabel che n’è betg bajegià tenor las reglas da la construcziun, en il qual ins viva dentant segir.»^[14]

Leschas da basa

Ils texts e las leschas fixads a scrit che faschevan part da la constituziun da l’Imperi èn sa sviluppads durant differents tschientaners e n’èn betg adina vegnids renconuschids a moda unifitgada sco part da la constituziun. Tuttina duain vegnir descrittas insaquantas da questas leschas ch’eran acceptadas generalmain.

L’emprima reglamentaziun ch’aveva quasi il status da dretg constituziunal chatt’ins en il Concordat da Worms da l’onn 1122, cun il qual è ida a fin la Dispita d’investitura. Là han ins fixà che l’imperatur nomineschia l’uvestg en l’uffizi profan avant ch’il papa al nomineschia en l’uffizi sacral. Quai ha dà a la pussanza profana ina tscherta independenza da la pussanza sacrala ed è cunquai stà in emprim crap da mosaic en il rom da l’emancipaziun dal stadi da la baselgia.

Radund 100 onns pli tard hai dà l’emprim term impurtant dal dretg constitutiv a l’intern da l’Imperi. Ils ducadis da schlattaina ch’eran stads oriundamain autonoms eran sa midads en il 12avel tschientaner en ducadis da l’Imperi dependents. Sin la Dieta imperiala da Worms da l’onn 1231 ha Friedrich II stuì surlaschar als prinzis da l’Imperi il dretg da batter munaida, da duana, da fiera ed il dretg d’eriger chastels e citads. Plinavant ha Friedrich II renconuschì a chaschun da questa Dieta imperiala il dretg da legislaziun dals prinzis.

Sper quest Statut en favur dals prinzis è la pli impurtanta midada da la constituziun segiramain stada la Bulla d’aur da l’onn 1356 ch’ha reglà l’emprima giada a moda lianta las normas per l’elecziun dal retg ed uschia evità elecziuns dublas sco quai ch’igl era gia capità differentas giadas. En pli han ins fixà la gruppa da prinzis che dastgava eleger il retg; ils electurats han ins declerà indivisibels per ch’il dumber da prinzis electurs na creschia betg. Ultra da quai ha la Bulla d’aur excludì dretgs papals tar l’elecziun e restrenschì il dretg da faida.

Sco terza lescha da basa valan ils Concordats tudestgs da l’onn 1447 tranter il papa Nicolaus V e l’imperatur Friedrich III, en ils quals ins ha reglà ils dretgs papals e las libertads da la baselgia e dals uvestgs en l’Imperi. Quai pertutgava tranter auter l’elecziun dals uvestgs, dals avats, dals prevosts e lur conferma tras il papa, ma er la surdada da dignitads ecclesiasticas e dumondas da proprietad suenter la mort d’in dignitari ecclesiastic. Ils concordats han furmà ina basa impurtanta per la rolla e la structura da la baselgia da l’Imperi durant ils proxims tschientaners.

La quarta da questas basas legalas impurtantas è la Pasch eterna da l’Imperi ch’ins ha proclamà ils 7 d’avust da l’onn 1495 a chaschun da la Dieta imperiala da Worms e che dueva vegnir garantida cun stgaffir la Dretgira da chombra da l’Imperi. Cun quella han ins scumandà il dretg aristocratic da faida ed empruvà da chatschar tras in monopol da pussanza dal stadi. Dispitas armadas ed autoagid da l’aristocrazia han ins scumandà. Uss duevan plitost las dretgiras dals territoris respectivamain da l’Imperi (sch’i pertutgava stans da l’Imperi) reglar las dispitas e decider. Quel che violava la pasch publica dueva vegnir chastià a moda dira: i deva auts chastis pecuniars ni schizunt la bandegiada da l’Imperi.

La Matricla da l’Imperi da Worms da l’onn 1521 pon ins considerar sco tschintgavla da questas ‹normas da l’Imperi›. En quella han ins registrà tut ils stans da l’Imperi cun las truppas ch’els avevan mintgamai da metter a disposiziun per l’armada imperiala e la summa ch’els avevan da pajar per mantegnair quella. Malgrà adattaziuns a las relaziuns actualas e pitschnas midadas è quai stà la basa per la constituziun da l’armada da l’Imperi.

Vitiers vegnan diversas ulteriuras leschas e reglamentaziuns sco la Pasch da religiun d’Augsburg dals 25 da settember 1555 cun l’urden d’execuziun e l’urden dal cussegl da l’Imperi sco er la capitulaziun electorala correspundenta ch’han influenzà ensemen la constituziun dapi l’entschatta dal temp modern.

Suenter la fin da la Guerra da trent’onns han ins declerà las fixaziuns da la Pasch vestfalica sco lescha da basa eterna da l’Imperi. Sper las midadas territorialas han ins concedì en quest contract als territoris da l’Imperi definitivamain la suveranitad e sper ils catolics ed ils protestants che vegnivan gia considerads dapi la Pasch d’Augsburg sco confessiuns legitimas han ins er dà quest status als calvinists (refurmads). Plinavant èn ins sa cunvegnì davart la pasch da religiun e l’occupaziun confessiunalmain paritetica d’instituziuns da l’Imperi.

Cunquai è il svilup da la constituziun da l’Imperi stà terminà en general. Ils scienziads da dretg public han dentant er quintà ils differents contracts da pasch da l’Imperi tar la constituziun da quel. Exempels èn la Pasch da Nimwegen dal 1678/79 e la Pasch da Rijswijk dal 1697, en las qualas ins ha midà ils cunfins d’insaquantas parts da l’Imperi. Quintà vitiers han ins però er ils differents relaschs da l’Imperi, oravant tut il relasch da l’Imperi il pli giuven da l’onn 1654 e la reglamentaziun davart la Dieta imperiala eterna dal 1663.

Istoriografs d’ozendi numnan magari il Recess da la dicta imperiala la davosa lescha da basa, perquai che quel ha stgaffì ina basa dal tuttafatg nova per la constituziun da l’Imperi. Savens vegn il recess dentant considerà sco entschatta da la fin da l’Imperi, quai che na giustifitgescha betg ch’el vegnia classifitgà sco lescha da basa. Tenor Anton Schindling duai l’analisa istorica tuttina prender serius el sco schanza per ina nova lescha che dueva furmar in imperi renovà.^[15]

Derivanza e dretg da disa

Il scienzià da dretg public dal 18avel tschientaner Kaspar Achatius Beck ha definì ils dretgs da disa ch’eran er usitads e renconuschids en autras terras sco suonda: «Observanza da l’Imperi ni derivanza numn’ins quellas leschas che n’èn betg vegnidas introducidas tras leschas ni contracts explicits, mabain tras la disa e tras tradiziuns, sin las qualas las leschas da l’Imperi ed ils contracts sezs sa basan savens.»^[16]

D’ina vart sa tractavi da leschas e disas che na vegnivan mai fixads a scrit, da l’autra vart da leschas e disas ch’effectuavan ina midada da leschas scrittas e contracts. Uschia han ins per exempel midà la Bulla d’aur en quel senn ch’ins ha adina encurunà il retg a partir da l’onn 1562 a Francfurt e betg ad Aachen sco quai ch’igl era fixà. Per ch’in tal agir daventia dretg da disa stueva quel adina puspè vegnir realisà e quai senza recurs. Las secularisaziuns dals uvestgieus da la Germania dal Nord entras ils novs prinzis protestants en la segunda mesadad dal 16avel tschientaner n’èn per exempel mai daventadas dretg valaivel, perquai che l’imperatur ha pliras giadas fatg recurs encunter. Ma er cun desister d’applitgar reglas pudevan ins abolir fixaziuns a scrit.

Ils scienziads da lez temp distinguevan tranter la derivanza che pertutgava ils affars dal stadi sez, la ‹derivanza da l’Imperi› e la derivanza co che quels eran d’exequir. Tar l’emprima gruppa appartegneva dapi il temp modern la cunvegna che mo in Tudestg dastgia vegnir elegì retg e ch’il retg stueva martgadar dapi l’onn 1519 cun ils prinzis electurs davart ina capitulaziun electorala. Grazia al vegl dretg da disa dastgavan ils stans da l’Imperi ils pli nobels ornar lur titel cun l’agiunta ‹da la grazia da Dieu›. Medemamain vegniva in stan da l’Imperi ecclesiastic considerà pervi da quai pli aut ch’in stan secular dal medem rang.

A la segunda gruppa dal dretg da disa appartegneva tranter auter la partiziun dals stans da l’Imperi en trais collegis cun differents dretgs, l’execuziun da la Dieta imperiala e l’administraziun dals archuffizis.

Imperatur

Sa referind a l’idea da l’imperatur da l’antica tardiva ed a la renovatio imperii, la restauraziun da l’Imperi roman sut Carl il Grond, vesevan ils regents dal temp medieval sasezs en ina lingia da successiun directa dals Cesars romans e dals imperaturs carolingics. Els han propagà l’idea da la translatio imperii, tenor la quala la pli auta pussanza mundana, l’imperium, saja ida dals Romans als Tudestgs. Per quest motiv pretendevan ils retgs roman-tudestgs da vegnir encurunads sco imperaturs a Roma tras il papa. Per la posiziun giuridica dal chau da l’Imperi era quai da grond’impurtanza, perquai ch’el daventava uschia er chau dals territoris colliads cun l’Imperi, numnadamain dal Reginavel talian e dal Reginavel da la Burgogna.

L’elecziun dal retg succediva l’emprim – teoreticamain – tras tut ils libers da l’Imperi, lura tras tut ils prinzis da l’Imperi e la finala mo pli tras ils prinzis ils pli impurtants. En la pratica giugavan quels ina rolla, ils quals pudevan daventar rivals dal retg u evitar sco archuvestg u sin ina moda u l’autra ch’il retg possia reger. Il ravugl da persunas exact era dentant dispità ed igl ha dà pliras giadas elecziuns dublas, perquai ch’ils prinzis na vegnivan betg da sa decider per in candidat communabel. Pir la Bulla d’aur da l’onn 1356 ha fixà il ravugl da las persunas cun dretg d’eleger ed il princip da maioritad a moda lianta.

Dapi Maximilian I (1508) sa numnava il retg nov elegì ‹imperatur roman elegì›. A partir da quel mument han ins desistì d’ina encurunaziun tras il papa (cun excepziun da Karl V).

En la lingua dal pievel ed en la litteratura pli veglia vegn la denominaziun ‹imperatur tudestg› duvrada per ils ‹imperaturs dal Sontg Imperi roman da naziun tudestga›. En il 18avel tschientaner han ins er surpiglià questas denominaziuns en documents uffizials. L’istoriografia pli nova numna ils imperaturs dal Sontg Imperi roman dentant imperaturs roman-tudestgs, per distinguer els d’ina vart dals imperaturs romans da l’antica e da l’autra vart dals imperaturs tudestgs dal 19avel e 20avel tschientaner tempriv.

Rolla da l’imperatur tenor dretg constituziunal

L’imperatur era il chau da l’Imperi ed il suveran feudal il pli aut. Sch’i vegn discurrì en actas dal temp modern tempriv da l’imperatur, è adina manegià il chau da l’Imperi. In ‹retg roman› ch’ins aveva eventualmain elegì cura che l’imperatur era anc en vita denominava mo il successur ed imperatur futur. Uscheditg che l’imperatur viveva, na pudeva il retg betg deducir da ses titel agens dretgs areguard l’Imperi. Da temp en temp han ins surdà al retg in vicariat ed entras quai almain dretgs da reger limitads. Quai ha per exempel Karl V fatg durant si’absenza da l’Imperi cun ses frar e retg roman Ferdinand I. En cas da mort – u sco en il cas da Karl V tar l’abdicaziun – surpigliava il retg senza pli grondas formalitads il domini en l’Imperi.

Almain dapi il temp modern tempriv implitgescha il titel d’imperatur dapli pussanza che quai ch’el possedeva effectivamain. Cun la pussanza dals Cesars romans da l’antica e dals imperaturs medievals n’era ella betg pli cumparegliabla. L’imperatur pudeva sulettamain agir politicamain en cooperaziun cun ils Stans da l’Imperi, e tranter quels oravant tut cun ils prinzis electurs.

Scienziads dal dretg dal 18avel tschientaner categorisavan las cumpetenzas da l’imperatur savens en trais gruppas. Tar l’emprima gruppa tutgavan ils uschenumnads dretgs comitials (latin iura comitialia), ils quals la Dieta imperiala stueva approvar. A quels dretgs appartegnevan tut ils acts da regenza essenzials sco la taglia, leschas, decleraziuns da guerra e conclusiuns da pasch che pertutgavan l’entir Imperi.

La segunda gruppa cumpigliava la iura caesarea reservata limitata, ils privilegis imperials limitads. Per l’execuziun da quels stuevan ils prinzis electurs dar il consentiment u almain lur approvaziun. A quels dretgs appartegnevan la convocaziun da la Dieta imperiala e la concessiun da dretgs da batter munaida e duana.

La terza gruppa furmava la iura reservata illimitata u simplamain mo iura reservata. Quests privilegis pudeva l’imperatur exequir en l’entir Imperi senza stuair obtegnair il consentiment dals prinzis electurs. Els eran be suttamess als dretgs da constituziun sco las capitulaziuns electoralas ed ils dretgs dals stans da l’Imperi. Il pli impurtant da quels dretgs era quel da pudair numnar cussegliers da la curt, suttametter a la Dieta imperiala in urden dal di ni auzar ina persuna d’in stan a l’auter. Ultra da quai devi insaquants auters dretgs che n’eran betg uschè impurtants per la politica da l’Imperi, sco per exempel il dretg da surdar grads academics ni legitimar uffants illegitims.

Durant il temp modern tempriv è la cumposiziun dals dretgs imperials sa midada adina pli fitg en direcziun da dretgs che duvravan in’approvaziun. Uschia era il dretg da pudair bandischar insatgi da l’Imperi oriundamain in privilegi, a la fin dentant in dretg comitial che duvrava il consentiment da la Dieta imperiala.

Stans da l’Imperi

Stans da l’Imperi eran quellas persunas u corporaziuns ch’avevan contact immediat cun l’Imperi ed in mandat ed ina vusch en la Dieta imperiala. Els n’eran betg subdits d’in suveran e pajavan taglia directamain a l’Imperi. A l’entschatta dal temp modern tempriv era il dumber dals stans da l’Imperi s’etablì definitivamain.

Ins distingua ils stans da l’Imperi tenor lur rang; plinavant differenziesch’ins tranter stans da l’Imperi profans e religius. Igl è stà d’impurtanza che dignitaris religius sco archuvestgs ed uvestgs pudevan er esser suverans en il Sontg Imperi roman. In uvestg pudeva esser chau da la baselgia en ina diocesa e reger sur ina part dal territori diocesan, uschia ch’el era il medem mument suveran. Quest territori numnav’ins ‹chapitel catedral›, tar archuvestgs ‹chapitel da l’archuvestg›. Qua decretava el, incassava taglia e surdeva privilegis sco suveran profan. Per explitgar questa rolla dubla sco chau religius e profan numnav’ins in tal uvestg er prinzi-uvestg. Pir questa rolla profana sco prinzi-uvestgs giustifitgava che tals uvestgs appartegnevan als Stans da l’Imperi.

Prinzis electurs

Ils prinzis electurs eran la gruppa dals prinzis da l’Imperi ch’avevan il dretg d’eleger il retg roman-tudestg. Els valevan sco ‹pitgas da l’Imperi›. Il collegi dals prinzis electurs represchentava l’Imperi davant l’imperatur ed agiva sco vusch da l’Imperi. Il collegi era il cardo imperii, il scharnier tranter l’imperatur e l’uniun da l’Imperi. Ils prinzis electurs occupavan ils uffizis da l’Imperi ch’els executavan durant las festivitads d’encurunaziun d’in nov retg respectivamain imperatur.

Il collegi dals prinzis electurs è sa sviluppà en il temp medieval tardiv; la Bulla d’aur da l’onn 1356 ha fixà set prinzis per il collegi. I deva ils trais prinzis electurs religius da Magonza, Cologna e Trier ed ils quatter prinzis electurs profans, il retg da la Boemia, il marches da Brandenburg, il cont palatin dal Rain ed il duca da la Saxonia.

L’imperatur Ferdinand II ha transferì l’onn 1632 il dretg d’elecziun dal cont palatin al ducadi da Baviera. En la Pasch vestfalica han ins reinstallà quel sco otgavel prinzi electur e l’onn 1692 ha il ducadi da Braunschweig-Lüneburg medemamain survegnì il dretg d’elecziun. Quel ha la Dieta imperiala dentant pir confermà l’onn 1708.

Il retg da la Boemia giugava ina rolla speziala, perquai ch’el sa participava dapi las guerras dals Hussits mo pli a las elecziuns dal retg, dentant betg pli a las autras activitads dal collegi d’elecziun. Pir cun la ‹readmissiun› da l’onn 1708 è quai puspè sa midà.

Tras lur dretg d’elecziun exclusiv, la capitulaziun electorala ch’els elavuravan cun l’imperatur e lur posiziun privilegiada visavi ils auters prinzis decidevan ils prinzis electurs a moda decisiva la politica da l’Imperi (oravant tut fin la finiziun da la Guerra da trent’onns). Fin en ils onns 1630 han els gì la responsabladad per l’entir Imperi. Silsuenter han ils auters stans da l’Imperi mess en dumonda e cumbattì quest sistem da manar l’Imperi. A partir dals onns 1680 èsi reussì d’augmentar la valur da la Dieta imperiala. En consequenza da quai è l’influenza dal collegi dals prinzis electurs bain sa sminuida fermamain, els èn dentant tuttina stads l’emprim ed il pli impurtant gremi da la Dieta imperiala.

Prinzis da l’Imperi

Il stan dals prinzis da l’Imperi era sa sviluppà en il temp autmedieval e cumpigliava tut ils prinzis ch’avevan retschet lur feud a moda directa ed exclusiva dal retg respectivamain da l’imperatur. I deva pia ina lingia directa tar l’Imperi pertutgant il dretg feudal. Vitiers quint’ins dentant er tals ch’eran daventads prinzis da l’Imperi tras elevaziuns dal stan ni simplamain sin fundament da dretg da disa. Tar ils prinzis da l’Imperi tutgavan ils aristocrats che regivan sur territoris da differenta grondezza e purtavan differents titels. Sco ils prinzis electurs sa dividevan er ils prinzis da l’Imperi en ina gruppa profana ed ina religiusa.

Als prinzis religius da l’Imperi appartegnevan tenor la Matricla da l’Imperi da l’onn 1521 ils quatter archuvestgs da Magdeburg, Salzburg, Besançon e Bremen sco er 46 uvestgs. Quest dumber è sa reducì fin l’onn 1792 als dus archuvestgs da Salzburg e Besançon e 22 uvestgs.

En cumparegliaziun cun il dumber dals prinzis religius ch’è sa reducì fin la fin da l’Imperi per in terz, è il dumber dals prinzis profans s’augmentà a passa il dubel. La Matricla da l’Imperi da Worms da 1521 dumbrava anc 24 prinzis profans da l’Imperi. A la fin dal 18avel tschientaner devi 61.

A chaschun da la Dieta imperiala da l’onn 1582 han ins limità in auzament dal dumber dals prinzis da l’Imperi tras casualitads dinasticas. L’appartegnientscha ad in stan da l’Imperi è vegnida liada al territori dal prinzi. Scadeva ina dinastia, surpigliava il nov signur territorial quest’appartegnientscha ad in stan da l’Imperi, en il cas da partiziuns d’ierta la surpigliavan ils ertavels communablamain.

Ils prinzis da l’Imperi furmavan en la Dieta imperiala il Cussegl dals prinzis da l’Imperi, er numnà banc dals prinzis. Tenor la structura dals prinzis era quel dividì en in banc religius ed in banc profan. Perquai ch’il stan dals prinzis da l’Imperi era collià cun il domini sur in territori, era il dumber da vuschs fixà tenor la Matricla da l’Imperi che furmava er la basa per il dretg da votar en la Dieta imperiala. Sch’in prinzi profan u religius regiva plirs territoris da l’Imperi, aveva el er il dumber correspundent da vuschs.

Ils prinzis pli gronds avevan territoris che surpassavan almain la pussanza e grondezza da quels dals prinzis electurs religius. Perquai han els pretendì a partir dal segund terz dal 17avel tschientaner ch’ins als mettia sin il medem stgalim politic e ceremonial sco ils prinzis electurs.

Prelats da l’Imperi

Sper ils archuvestgs ed uvestgs ch’appartegnevan als prinzis da l’Imperi furmavan ils preses da las claustras e dals chapitels cun colliaziun directa tar l’Imperi in agen stan. Il stan dals prelats da l’Imperi consistiva pia d’avats e prevosts da l’Imperi. En la Matricla da l’Imperi da l’onn 1521 chatt’ins 83 prelats da l’Imperi, fin l’onn 1792 è quest dumber sa reducì a 40 (pervi da mediatisaziuns, secularisaziuns, surdadas da territoris ad auters stadis europeics ed elevaziuns en il stan dals prinzis). Er l’extrada da la Confederaziun svizra ha gì in effect sin il dumber dals prelats da l’Imperi, perquai che Son Gagl, Schaffusa, Nossadunnaun e lur claustras na faschevan betg pli part da l’Imperi. Ils territoris dals prelats da l’Imperi eran savens fitg pitschens – magari cumpigliavan els mo paucs bajetgs – e pudevan mo mitschar cun bregia d’ina annexiun tras ils territoris dal conturn.

Las bleras prelaturas da l’Imperi sa chattavan en il sidvest da quel. Entras questa vischinanza geografica hai dà in spiert da cuminanza ch’è sa manifestà cun fundar l’onn 1575 il collegi svabais dals prelats da l’Imperi. Quest collegi furmava sin las Dietas imperialas ina gruppa serrada e disponiva d’ina vusch da curiat ch’era messa a pèr ad ina vusch d’in prinzi da l’Imperi. Tut ils auters prelats da l’Imperi furmavan il collegi renan dals prelats da l’Imperi che disponiva medemamain d’ina atgna vusch. Perquai che ses commembers eran sparpagliads geograficamain, n’ha il collegi renan dentant mai cuntanschì l’influenza dal collegi svabais.

Conts da l’Imperi

Questa gruppa era numericamain la pli gronda entaifer ils Stans da l’Imperi. Ella cumpigliava tut ils aristocrats, als quals i n’era betg reussì da transfurmar lur possess en in feud roial. Questa via als era serrada, perquai ch’ils conts eran oriundamain mo administraturs da possess da l’Imperi respectivamain substituts dal retg en tscherts territoris. Sco ils prinzis pli gronds vulevan dentant er els transfurmar lur possess en in stadi territorial. Facticamain eran els gia dapi il temp autmedieval suverans e vegnivan magari er elevads en il stan dals prinzis da l’Imperi. Quai mussa l’exempel dal contadi il pli grond, quel da Württemberg, ch’è daventà l’onn 1495 in agen ducadi.

Ils numerus territoris dals conts cun colliaziun directa cun l’Imperi eran savens pitschens e contribuivan fitg a l’impressiun ch’il territori da l’Imperi saja sparpaglià. La Matricla da l’Imperi da l’onn 1521 numna 143 conts. En la glista dal 1792 datti anc adina var 100, malgrà ch’igl aveva dà bleras mediatisaziuns e che pliras schlattainas aristocraticas eran mortas ora. Il motiv è ch’ins ha elevà numerusas persunas en il stan dals conts da l’Imperi senza che quellas disponian d’in territori cun colliaziun directa tar l’Imperi.

Citads da l’Imperi

Las citads da l’Imperi furmavan in’excepziun politica e giuridica, perquai che l’appartegnientscha tar in stan da l’Imperi na sa referiva betg ad ina persuna singula, mabain a la citad sco tala che vegniva represchentada dal cussegl. Las citads da l’Imperi sa differenziavan da las autras citads tras quai ch’ellas avevan mo l’imperatur sco suveran. Giuridicamain eran ellas messas sin il medem plaun sco ils auters territoris da l’Imperi. Ma betg tut las citads cun colliaziun directa tar l’Imperi avevan ina sedia e vusch en la Dieta imperiala ed eran cunquai in stan da l’Imperi. Da las 86 citads da l’Imperi che la Matricla da l’Imperi numna l’onn 1521 eran mo trais quarts commembras da la Dieta imperiala. Tar las autras era il status sco stan da l’Imperi dispità respectivamain betg avant maun. Uschia ha per exempel Hamburg pir retschet ses mandat en la Dieta imperiala l’onn 1770, perquai ch’il Danemarc aveva contestà quest status durant l’entir temp modern tempriv. 1768 eri reussì da fixar el definitivamain en il Contract da Gottorp.

Las ragischs da las citads da l’Imperi dal temp modern tempriv èn d’ina vart da chattar en las fundaziuns da citads dal temp medieval tras ils retgs ed imperaturs roman-tudestgs. Quellas han ins lura considerà sco citads da l’Imperi ch’eran mo suttamessas a l’imperatur. Da l’autra vart hai dà citads ch’han pudì sa deliberar en il temp medieval tardiv dal domini d’in signur da citad, oravant tut dapi la Dispita d’investitura. Questas citads ch’ins numnava ‹citads libras› n’avevan betg da pajar taglia e da tschentar truppas per l’imperatur, perencunter a las citads da l’Imperi.

Dapi l’onn 1489 furmavan las citads da l’Imperi e las citads libras il collegi da las citads da l’Imperi e vegnivan designadas cun l’expressiun ‹citads libras e da l’Imperi›. En il diever linguistic è questa furmla sa sviluppada en il decurs dal temp a la ‹citad libra da l’Imperi› (‹freie Reichsstadt›).

Fin l’onn 1792 è il dumber da la citads da l’Imperi sa reducì a 51. Suenter il Recess da la dicta imperiala da l’onn 1803 èn schizunt mo pli restadas las citads da Hamburg, Lübeck, Bremen, Francfurt, Augsburg e Nürnberg sco citads da l’Imperi. La rolla e muntada da las citads è perquai sa diminuida considerablamain dapi il temp medieval, damai che bleras eran mo fitg pitschnas e na sa pudevan strusch defender cunter ils territoris vischins. Tar las cussegliaziuns da la Dieta imperiala han ins savens mo prendì per enconuschientscha l’avis da las citads da l’Imperi pro forma, suenter ch’ils prinzis electurs ed ils prinzis da l’Imperi eran gia sa cunvegnids.

Ulteriurs stans cun colliaziun directa cun l’Imperi

Chavaliers da l’Imperi

Il stan dals chavaliers da l’Imperi era bain in stan cun colliaziun directa cun l’Imperi. El na fascheva dentant betg part dals Stans da l’Imperi e n’è er betg da chattar en la Matricla da l’Imperi da l’onn 1521. Ils chavaliers da l’Imperi appartegnevan a l’aristocrazia inferiura e furmavan a l’entschatta dal temp modern tempriv in agen stan. Ad els n’èsi betg reussì da cuntanscher la renconuschientscha cumplaina sco ils conts da l’Imperi, els han dentant pudì sa defender cunter las attatgas dals divers prinzis territorials e conservar lur colliaziun directa cun l’Imperi.

Ils chavaliers da l’Imperi giudevan la protecziun speziala da l’imperatur, eran dentant exclus da la Dieta imperiala e na vegnivan er betg integrads en las constituziuns dals circuls da l’Imperi. A partir dal temp medieval tardiv han els furmà associaziuns ch’als han pussibilità da conservar lur dretgs e lur privilegis e d’ademplir lur obligaziuns vers l’imperatur.

Perquai èn ils chavaliers da l’Imperi s’organisads a partir da la mesadad dal 16avel tschientaner en total 15 lieus da chavaliers ch’èn anc ina giada vegnids reunids en trais circuls da chavaliers (cun in’excepziun). Ils lieus da chavaliers han ins numnà a partir dal 17avel tschientaner ‹chantuns› (tenor l’exempel da la Confederaziun svizra).

Dapi il 1577 hai bain dà reuniuns dals chavaliers da l’Imperi ch’ins numnava ‹dis da correspundenza generala›. Damai ch’ils chavaliers eran francads fitg ferm a moda territoriala, èn ils circuls ed oravant tut ils chantuns dentant restads bler pli impurtants. Ils chavaliers da l’Imperi vegnivan savens clamads en agid tras l’imperatur per servetschs militars ed han tras quai gudagnà grond’influenza en il militar e l’administraziun da l’Imperi, dentant er sin ils prinzis territorials.

Vitgs da l’Imperi

Ils vitgs da l’Imperi han ins renconuschì en la Pasch vestfalica da l’onn 1648 sper ils auters stans da l’Imperi ed ils chavaliers da l’Imperi. Quest relict da las chastellanias da l’Imperi ch’ins aveva liquidà en il 15avel tschientaner era numericamain pitschen e consistiva da vitgs che sa chattavan sin anteriurs bains roials, da lieus da l’Imperi u d’uschenumnada glieud libra. Els eran mo suttamess a l’imperatur ed executavan la giurisdicziun bassa e per part schizunt la giurisdicziun auta.

Dals 120 vitgs da l’Imperi ch’eran oriundamain enconuschents a basa da documents existivan l’onn 1803 mo pli tschintg. Quels han ins mediatisà en il rom dal Recess da la dicta imperiala, pia attribuì a gronds principadis vischinants.

Instituziuns da l’Imperi

Dieta imperiala

La Dieta imperiala è stà il resultat il pli impurtant e stabel da las refurmas da la fin dal 15avel e l’entschatta dal 16avel tschientaner. Ella è sa sviluppada dapi il temp da Maximilian I a l’instituziun constituziunala e giuridica suprema, senza ch’igl avess dà in act formal d’installaziun ni ina basa legala. En il cumbat tranter l’imperatur ed ils prinzis da l’Imperi per dapli centralisaziun u federalisaziun è ella sa sviluppada ad in dals garants per il mantegniment da l’Imperi.

Fin l’onn 1653/54 è la Dieta imperiala s’unida en differentas citads da l’Imperi, dapi l’onn 1663 existiva ella sco Dieta imperiala eterna a Regensburg. Mo l’imperatur dastgava convocar la Dieta imperiala, ma dapi l’onn 1519 stueva el dumandar il consentiment dals prinzis electurs avant che trametter la convocaziun. L’imperatur dastgava er fixar la glista da tractandas, aveva dentant mo pauc’influenza sin las tematicas che vegnivan la finala discutadas. Il prinzi electur da Magonza manava la Dieta imperiala.

La Dieta imperiala pudeva durar insaquantas emnas u er plirs mais. Ils conclus da la Dieta imperiala vegnivan fixads en in document autentifitgà, il recess da l’Imperi. Il davos da quels è l’uschenumnà Recess da l’Imperi il pli nov (recessus imperii novissimus) dals onns 1653/54.

La permanenza da la Dieta imperiala eterna suenter il 1663 n’han ins mai decidì formalmain. Quella è plitost sa sviluppada da las circumstanzas da las tractativas. Sin fundament da sia permanenza è la Dieta imperiala eterna daventada pli e pli in spir congress da deputads, al qual ils stans na sa mussavan betg savens.

Perquai che la Dieta imperiala eterna dapi il 1663 n’è betg vegnida terminada formalmain, han ins fixà sias decisiuns en furma d’uschenumnadas resoluziuns da l’Imperi. Per il solit ha il substitut da l’imperatur a la Dieta imperiala, il cumissari principal, ratifitgà talas resoluziuns en furma d’in ‹decret da cumissiun imperial›.

Las decisiuns vegnivan prendidas en rom d’in process da consultaziun ordvart cumplitgà. Sch’ins aveva decis insatge tras ina decisiun da maioritad u ina decisiun unanima en ils stans correspundents, han ins empruvà da preschentar a l’imperatur la decisiun communabla dals Stans da l’Imperi. Sin fundament dal fatg ch’ils process da chattar ina decisiun vegnivan adina pli stentus, han ins empruvà da facilitar las decisiuns cun differentas exclusiuns.

Suenter la refurmaziun e la Guerra da trent’onns è sa furmà l’onn 1653 il Corpus Evangelicorum e pli tard il Corpus Catholicorum. Quels radunavan ils stans da l’Imperi da las duas confessiuns e tractavan ils affars dapersai. La Pasch vestfalica aveva numnadamain determinà che betg il princip da maioritad, mabain il princip da consens duaja valair en affars da religiun.

Circuls da l’Imperi

Ils circuls da l’Imperi èn stads in resultat da la refurma da l’Imperi a la fin dal 15avel ed a l’entschatta dal 16avel tschientaner respectivamain da la proclamaziun da la Pasch publica eterna a Worms l’onn 1495. Ils circuls avevan oravant tut la funcziun da mantegnair e restabilir la pasch publica tras il connex geografic da ses commembers. In conflict dueva gia vegnir schlià cura ch’el sa sviluppava ed i dueva vegnir derschà davart quels che disturbavan la pasch eterna. Ultra da quai proclamavan ils circuls las leschas da l’Imperi e las realisavan er en il mender cas.

Ils emprims sis circuls da l’Imperi han ins endrizzà a chaschun da la Dieta imperiala dal 1500 ad Augsburg en connex cun la furmaziun dal regiment da l’Imperi. Ils circuls (ch’ins ha simplamain denominà cun numers) sa cumponivan da stans da l’Imperi da tuttas sorts – cun excepziun dals prinzis electurs.

Cun stgaffir quatter ulteriurs circuls da l’Imperi l’onn 1512 han ins er integrà las terras ereditaras austriacas ed ils electurats en la constituziun cirquitala. L’electurat ed imperi da la Boemia cun ils territoris affiliads da la Silesia, la Lausitz e la Moravia èn dentant restads ordaifer la partiziun da circuls fin la fin da l’Imperi. Medemamain n’han ins betg integrà la Confederaziun svizra, ils chavaliers da l’Imperi, ils territoris feudals en l’Italia imperiala ed insaquants contadis da l’Imperi sco per exempel Jever.

Dretgira da chombra da l’Imperi

La Dretgira da chombra da l’Imperi è vegnida constituida en connex cun la refurma da l’Imperi e la Pasch publica eterna l’onn 1495 sut l’imperatur Maximilian I. Ella è stada en funcziun fin l’onn 1806. Sper il Cussegl da curt da l’Imperi furmava la Dretgira da chombra la dretgira la pli auta. Ses pensum era da garantir negoziaziuns regladas e d’evitar uschia ostilitads, violenza e guerra. Sco dretgira d’appellaziun pussibilitava quella dretgira er ad in subdit da manar in process encunter ses suveran.

Suenter sia fundaziun l’october 1495 ha la dretgira gì l’emprim sia sedia a Francfurt a.M. Igl èn suandadas las citads da Worms, Augsburg, Nürnberg, Regensburg, Speyer ed Esslingen ed a partir dal 1527 Speyer sco sedia permanenta. Suenter che questa citad è vegnida destruida en consequenza da la Guerra ereditara en il Palatinat è la Dretgira da chombra da l’Imperi s’installada dal 1689 fin il 1806 a Wetzlar.

Tenor las conclusiuns da la Dieta imperiala da Constanza da l’onn 1507 han ils prinzis electurs tramess mintgamai in dals 16 assessurs da la dretgira. Il retg roman-tudestg ha numnà per la Burgogna e la Boemia mintgamai dus assessurs. Ultra da quai dastgava mintga circul da l’Imperi ch’era vegnì stgaffì l’onn 1500 trametter in assessur. Ils davos dus sezs elegeva la Dieta imperiala tenor proposta dals circuls da l’Imperi, uschia che la mesadad dals assessurs da la Dretgira da chombra consistiva da represchentants dals circuls.

Er suenter avair augmentà l’onn 1555 il dumber dals assessurs sin 24 è la rolla dals circuls da l’Imperi restada intacta – confurm a lur impurtanza per la pasch publica. Dapi lura dastgava mintga circul da l’Imperi trametter dus represchentants, numnadamain in giurist scolà ed in represchentant dals chavaliers da l’Imperi. Suenter la Pasch vestfalica ed il recess da l’Imperi il pli nov han ins augmentà il dumber sin 50 ed occupà vinavant la mesadad cun represchentants dals circuls da l’Imperi.

Cun endrizzar la dretgira han ins abolì la funcziun dal retg ed imperatur sco derschader il pli aut e surdà quella a l’influenza dals Stans da l’Imperi. Quai n’era betg stà il cas tar la Dretgira da chombra roiala ch’existiva dapi l’entschatta dal 15avel tschientaner. L’emprim urden da la Dretgira da chombra dals 7 d’avust 1495 ha fundà la Dretgira da chombra ‹da nus› (pia dal retg) ‹e dal sontg Imperi›. Dal medem di dateschan ils documents davart la Pasch publica eterna, davart il diever da pasch ed urden e l’urden dal cutrin public. Tut quels dattan perditga dal success dals Stans da l’Imperi envers l’imperatur. Il medem pon ins vesair vi dal reglament da dretgira areguard il lieu da la dieta (ch’era ina citad da l’Imperi che sa chattava lunsch davent da la citad da residenza da l’imperatur), ma er pertutgant la finanziaziun e la structura da persunal.

La participaziun dals stans a l’installaziun e l’organisaziun da la dretgira ha dentant gì per consequenza che quels stuevan sa participar a la finanziaziun. Las entradas e taxas da quella na tanschevan numnadamain betg. Quant impurtanta che la dretgira era per ils stans, mussa il fatg che la taglia da la Dretgira da chombra (Kammerzieler) è stà la suletta taglia permanenta da l’Imperi ch’ils stans han approvà, suenter ch’il cutrin public (taglia generala da l’Imperi) aveva fatg naufragi a Constanza l’onn 1507 en il recess da l’Imperi. Malgrà che l’autezza ed ils termins da pajament eran fixads, hai dentant adina puspè dà difficultads finanzialas perquai ch’i na vegniva betg paja ni betg paja ad uras. Entras quai hai anc dà en il 18avel tschientaner lungas interrupziuns en la lavur da la dretgira.

Cussegl da curt da l’Imperi

Sper la Dretgira da chombra da l’Imperi furmava il Cussegl da curt da l’Imperi l’instanza da dretgira la pli auta. Ses commembers vegnivan elegids exclusivamain tras l’imperatur e n’avevan betg mo incumbensas giudizialas, mabain cussegliavan er il retg ed eran plinavant in’autoritad guvernativa. Sper las domenas giuridicas che pudevan er vegnir tractadas tras la Dretgira da chombra, devi insaquants cas da dispita che pudevan sulettamain vegnir tractads en il Cussegl da curt da l’Imperi. Uschia era il Cussegl da curt responsabel sco sulet per cas che pertutgavan chaussas da vasalladi (inclus las parts da l’Italia ch’appartegnevan a l’Imperi) ed ils dretgs da reservat imperials.

Cuntrari a la Dretgira da chombra na stueva il Cussegl da curt da l’Imperi betg sa tegnair strictamain vi da l’urden da dretgira da lez temp. Perquai eran process avant il Cussegl da curt per regla liquidads pli spert ed a moda main birocratica. Plinavant incumbensava il Cussegl da curt savens stans da l’Imperi locals che n’eran betg pertutgads dal conflict da furmar ina ‹cumissiun› per intercurir il cas sin il lieu.

Da l’autra vart èn accusaders protestants adina puspè sa dumandads, schebain i duajan propi purtar plant avant la dretgira d’in imperatur ch’è adina stà catolic e ch’ha fin il 18avel tschientaner mo tschernì catolics en il Cussegl da curt.

Territori da l’Imperi e populaziun

Territori da l’Imperi

Dal temp che l’Imperi è sa furmà cumpigliava ses territori circa 470 000 km². Il territori en il vest, ch’aveva appartegnì durant l’antica a l’Imperi roman, era populà in pau pli spess ch’ils territoris en l’ost.

Gia enturn la mesadad dal 11avel tschientaner s’extendeva l’Imperi sur circa 800 000 fin 900 000 km² e dumbrava radund 8 fin 10 milliuns abitants. Sur l’entir temp autmedieval è la populaziun creschida a 12 fin 14 milliuns. Tras la pesta e la fugia da blers Gidieus en Pologna en il 14avel tschientaner hai dentant dà ina pulita reducziun da la populaziun. L’Imperi consistiva dapi l’onn 1032 dal Regnum Francorum (Reginavel dals Francs da l’ost; pli tard er numnà Regnum Teutonicorum), dal Regnum Langobardorum (u Regnum Italicum, en l’Italia dal Nord e l’Italia Centrala dad oz) e dal Reginavel da la Burgogna.

La furmaziun da stadis naziunals sco en Frantscha u en Engalterra ha stgaffì vers la fin dal temp medieval il basegn da posseder clers cunfins cun l’exteriur. Malgrà ch’ins crai d’enconuscher cunfins definids a moda precisa sin chartas modernas dal temp medieval, eran quai savens urs pli u main lads che sa cuvrivan. En quellas regiuns era la preschientscha dals regents dals singuls reginavels pli flaivla. Dapi il 16avel tschientaner pon ins da princip distinguer per ils territoris da l’Imperi ed ils auters stadis europeics ina surfatscha da stadi definida cleramain.

Il Sontg Imperi roman ha dentant cumpiglià durant l’entir temp modern territoris cun in stretg liom cun l’Imperi, zonas cun preschientscha flaivla da l’Imperi ed urs che na faschevan betg part dal sistem politic da l’Imperi, malgrà ch’ins als quintava tar l’Imperi. L’appartegnientscha a l’Imperi sa definiva plitost tras ils lioms da dretg feudal cun il retg respectivamain l’imperatur dal temp medieval e las consequenzas giuridicas che quests lioms avevan. La commembranza tar la corporaziun feudala ed il grad da la colliaziun da dretg feudal cun il regent eran darar clers.

Incontestads eran ils cunfins da l’Imperi en il nord sin fundament da la riva da la mar e per lung da l’Eider. Quels spartevan ils ducadis Holstein (ch’appartegneva a l’Imperi) e Schleswig (ch’era in feud dal Danemarc). En il sidost furmavan ils territoris ereditars dals Habsburgais il cunfin sut l’Enns, la Stiria, la Carniola (Krain), il Tirol ed il chapitel catedral Trient. En il nordost appartegnevan la Pomarania e Brandenburg a l’Imperi. Il territori da l’Urden tudestg na tutgava tenor l’avis da blers istoriografs betg tar l’Imperi, malgrà ch’el era influenzà da la cultura tudestga e vegniva gia considerà l’onn 1226 (pia avant sia fundaziun) en la Bulla d’aur da Rimini sco feud imperial. I n’avess natiralmain betg fatg senn per l’imperatur da surdar privilegis a quest territori sch’el n’al avess betg considerà sco part da l’Imperi. Ultra da quai ha la Dieta imperiala d’Augsburg da l’onn 1530 declerà la Livonia sco commember da l’Imperi e snegà sur lung temp la transfurmaziun dal territori da l’Urden da la Prussia en in ducadi feudal polac.

Il Reginavel da la Boemia vegn en general preschentà sin chartas sco part da l’Imperi. Quai constat uschè lunsch che la Boemia furmava territori feudal da l’imperatur ed il retg da la Boemia – il qual i deva dentant pir dapi il temp dals Staufers – era in dals prinzis electurs. La populaziun da la Boemia che discurriva per gronda part tschec na sa sentiva dentant betg sco part da l’Imperi.

En il vest e sidvest da l’Imperi na datti strusch cunfins dispitads. Quai ves’ins fitg bain tar l’exempel da l’Ollanda. Da l’Ollanda habsburgaisa che cumpigliava pli u main il territori da la Belgia e da l’Ollanda dad oz han ins fatg tras il Contract burgognais da l’onn 1548 in territori cun preschientscha reducida da l’Imperi. Quai vul dir ch’ins al ha relaschà da la suveranitad giudiziala da l’Imperi, quai che n’ha dentant betg muntà ina relaschada definitiva da la corporaziun da l’Imperi. Suenter la Guerra da trent’onns il 1648 na consideravan las 13 provinzas ollandaisas sasezzas definitivamain betg pli sco part dal reginavel e nagin n’è s’opponì a quai.

La Frantscha ha pli u main schlià en il 16avel tschientaner or da la corporaziun da l’Imperi il chapitel catedral da Metz, Toul e Verdun ed a la fin dal 17avel e l’entschatta dal 18avel tschientaner en il rom da la ‹politica da reuniun› ulteriurs territoris en la Lorena che furmavan atgnamain stans dal reginavel. Latiers è vegnida l’annexiun da la citad da l’Imperi Strasbourg l’onn 1681. In’armada da 40 000 umens ch’ins aveva tschentà si per liberar la citad n’ha betg pli pudì entrar en acziun, perquai ch’ins duvrava truppas per cumbatter ils Tircs davant Vienna.

La Confederaziun svizra n’appartegneva de jure dapi l’onn 1648 betg pli a l’Imperi; ma gia dapi la Pasch da Basilea l’onn 1499 n’è la Confederaziun betg pli sa participada a la politica da l’Imperi. Tuttina na pon ins betg laschar valair la tesa che la Pasch da Basilea haja de facto signifitgà che la Confederaziun saja extrada da l’Imperi, perquai ch’ils lieus confederads sa chapivan vinavant sco part da l’Imperi.^[17] La Savoia en il sid da la Svizra appartegneva giuridicamain schizunt fin l’onn 1801 a l’Imperi. Quell’appartegnientscha era dentant gia daditg schluccada.

Er sur ils territoris da l’Italia imperiala, pia il gronducadi da la Toscana, ils ducadis da Milaun, Mantua, Modena, Parma e Mirandola, pretendeva l’imperatur la suveranitad feudala. Quests territoris n’avevan betg il sentiment d’esser ‹tudestgs› e quai uschè pauc sco quai ch’els sa participavan a la politica da l’Imperi. Els na tiravan betg a niz ils dretgs d’in commember da l’Imperi, n’ademplivan dentant er betg las obligaziuns correspundentas. En general na considerav’ins tals territoris ch’ins numnava ‹lontans a l’Imperi› betg sco part da quel.

Populaziun

En l’Imperi viveva ina populaziun ch’era etnicamain eterogena. Sper territoris da lingua tudestga devi er gruppas da populaziun d’autras linguas. En l’Imperi na vivevan betg mo Tudestgs cun dialect bass tudestg, dialect tudestg dal center e tudestg aut, mabain er umans cun linguas slavas e las linguas, da las qualas èn sa sviluppads il franzos ed il talian modern.

Ma er ils territoris linguistics tudestgs sa distinguevan considerablamain in da l’auter pervi da differentas premissas istoricas. Suenter il temp da la migraziun dals pievels eran ils territoris en l’ost ch’èn daventads a la fin dal temp medieval tudestgs en emprima lingia populads da Slavs, ils territoris en il vest oravant tut da Germans.

En il spazi dal vest dominà dals Germans devi surtut en il sid er influenzas dals Celts e da l’Imperi roman antic. Questas influenzas sa differenziavan da regiun tar regiun. En il decurs dal temp èn las differentas gruppas da populaziun sa maschadadas. Spezialmain eterogena era la maschaida etnica en il territori ch’aveva appartegnì a l’Imperi roman antic (en il sidvest dal Limes). Malgrà la migraziun da pievels germans devi qua per part influenzas etnicas da differentas regiuns da l’Imperi roman.

Las parts en l’ost dal territori linguistic tudestg èn pir daventadas plaun a plaun ina part da l’Imperi. Insaquantas han schizunt mai fatg part da l’Imperi (p.ex. la Prussia da l’Ost). Quests territoris ch’eran oriundamain quasi mo populads da glieud baltica èn per part vegnids germanisads tras colonists dals territoris dal vest. En ils blers territoris èn populaziuns balticas, slavas e germanas sa maschadadas cun il temp.

Sur ils tschientaners è la maschaida da populaziun en il Sontg Imperi roman sa midada quasi d’in cuntin, per exempel tras immigraziun ed emigraziun sco er tras migraziuns entaifer ils cunfins da l’Imperi. Suenter la Guerra da trent’onns han ins en pli fatg per part ina politica da migraziun planisada (per exempel en Prussia) ch’ha manà ad in’immigraziun considerabla en ils territoris respectivs.

Annotaziuns

1. ↑ Cf. Peter Moraw: Heiliges Reich. En: Lexikon des Mittelalters. Tom 4, col. 2025–2028.
2. ↑ Cf. Friedrich Heer: Der Kampf um die österreichische Identität. 3. ediziun, Vienna 2001, ISBN 3-205-99333-0, p. 27s.
3. ↑ En las funtaunas chatt’ins numerusas autras abreviaziuns, sco H. Reich, Heyl. Röm. Reich u simplamain mo Reich, l’abreviaziun moderna HRR na chatt’ins dentant betg.
4. ↑ Ina descripziun exacta dal sigil chatt’ins en Wikisource en: Die Siegel der Deutschen Kaiser und Könige, Siegel Ottos I., nr. 5
5. ↑ Cità tenor Matthias Becher en: Die Deutschen Herrscher des Mittelalters. p. 156
6. ↑ Fritz Hartung, cità tenor Gotthard, p. 96s.
7. ↑ Schmidt, p. 181.
8. ↑ Gotthard, p. 107.
9. ↑ Cicely Veronica Wedgwood: Der 30-jährige Krieg. 8. ediziun. Minca 1995, ISBN 3-471-79210-4, p. 457.
10. ↑ Cità tenor Kubin, p. 131.
11. ↑ ^{11,0 11,1} Decleraziun da Franz II davart l’abdicaziun sco imperatur tudestg, en: Quellensammlung zur Geschichte der Deutschen Reichsverfassung in Mittelalter und Neuzeit, elavurà da Karl Zeumer, p. 538–539, qua p. 538. (text cumplain en il project da Wikisource)
12. ↑ Cità tenor Kubin, p. 156.
13. ↑ Cità tenor Hartmann, p. 39.
14. ↑ Cità tenor Uwe Wesel, Geschichte des Rechts. Von den Frühformen bis zur Gegenwart. Minca 2001.
15. ↑ War das Scheitern des Alten Reiches unausweichlich? En: Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation 962–1806. Catalog d’exposiziun. Tom 2, p. 315.
16. ↑ Cità tenor Hartmann, p. 46.
17. ↑ Cf. registraziun Basel, Friede von (1499) en il Lexicon Istoric da la Svizra.

Litteratura

Preschentaziuns cumplessivas

• Klaus Herbers, Helmut Neuhaus: Das Heilige Römische Reich – Schauplätze einer tausendjährigen Geschichte (843–1806). Böhlau-Verlag, Cologna-Weimar 2005, ISBN 3-412-23405-2.
• Julia Haas: Die Reichstheorie in Pufendorfs ‹Severinus de Monzambano›: Monstrositätsthese und Reichsdebatte im Spiegel der politisch-juristischen Literatur von 1667 bis heute. Duncker & Humblot, Berlin 2006, ISBN 978-3-428-12315-5.
• Matthias Puhle, Claus-Peter Hasse (ed.): Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation 962–1806. Ausstellungskatalog. Tom 1: Catalog, tom 2: Essais. Dresden 2006, ISBN 3-937602-68-2 (ediziun cumplessiva).
• Christian Raap: Zur rechtlichen Struktur des Heiligen Römischen Reiches. En: Horst Fischer, Ulrike Froissart, Wolff Heintschel von Heinegg, Christian Raap (ed.): Krisensicherung und Humanitärer Schutz – Crisis Management and Humanitarian Protection: Festschrift für Dieter Fleck, Berliner Wissenschafts-Verlag, Berlin 2004, p. 477–487, ISBN 3-8305-0568-X.
• Gerhard Hartmann: Die Kaiser des Heiligen Römischen Reiches. Marix-Verlag, Wiesbaden 2008, ISBN 3-86539-938-X.

Temp medieval

• Heinz Angermeier: Reichsreform 1410–1555. Minca 1984, ISBN 3-406-30278-5.
• Johannes Fried: Der Weg in die Geschichte. Die Ursprünge Deutschlands bis 1024. Berlin 1998 (emprim’ediziun 1994), ISBN 3-548-26517-0.
• Karl-Friedrich Krieger: König, Reich und Reichsreform im Spätmittelalter. (Enzyklopädie Deutscher Geschichte, tom 14). Minca 2005, ISBN 3-486-57670-4.
• Malte Prietzel: Das Heilige Römische Reich im Spätmittelalter. Darmstadt 2004, ISBN 3-534-15131-3.
• Ernst Schubert: König und Reich. Studien zur spätmittelalterlichen deutschen Verfassungsgeschichte (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 63). Göttingen 1979.
• Hans K. Schulze: Grundstrukturen der Verfassung im Mittelalter, tom 3, Stuttgart e.a. 1998, ISBN 3-17-013053-6.
• Bernd Schneidmüller, Stefan Weinfurter (ed.): Die Deutschen Herrscher des Mittelalters. Minca 2003, ISBN 3-406-50958-4.
• Bernd Schneidmüller, Stefan Weinfurter (ed.): Heilig – Römisch – Deutsch. Das Reich im mittelalterlichen Europa. Internationale Tagung zur 29. Ausstellung des Europarates und Landesausstellung Sachsen-Anhalt. Dresden 2006.
• Bernd Schneidmüller: Die Kaiser des Mittelalters. Von Karl dem Grossen bis Maximilian I. C.H. Beck, Minca 2006, ISBN 3-406-53598-4.
• Stefan Weinfurter: Das Reich im Mittelalter. C.H. Beck, Minca 2008.

Temp modern tempriv

• Karl Otmar von Aretin: Das Alte Reich 1648–1806, 4 toms, Stuttgart 1993–2000, ISBN 3-608-91043-3.
• Peter Claus Hartmann: Das Heilige Römische Reich deutscher Nation in der Neuzeit 1486–1806. Stuttgart 2005, ISBN 3-15-017045-1.
• Axel Gotthard: Das Alte Reich 1495–1806. Darmstadt 2003, ISBN 3-534-15118-6.
• Edgar Liebmann: Das Alte Reich und der napoleonische Rheinbund. En: Peter Brandt, Martin Kirsch, Arthur Schlegelmilch (ed.): Handbuch der europäischen Verfassungsgeschichte. Institutionen und Rechtspraxis im gesellschaftlichen Wandel. Tom 1: Um 1800. Verlag J.H.W. Dietz Nachf., Bonn 2006, p. 640–683, ISBN 978-3-8012-4140-7.
• Helmut Neuhaus: Das Reich in der frühen Neuzeit. Enzyklopädie Deutscher Geschichte, tom 42. Minca 2003, ISBN 3-486-56729-2.
• Georg Schmidt: Geschichte des Alten Reiches. Staat und Nation in der Frühen Neuzeit 1495–1806. Minca 1999, ISBN 3-406-45335-X.
• Anton Schindling, Walter Ziegler (ed.): Die Kaiser der Neuzeit 1519–1806. Minca 1990, ISBN 3-406-34395-3.
• Barbara Stollberg-Rilinger: Das Heilige Römische Reich Deutscher Nation. Vom Ende des Mittelalters bis 1806. C.H. Beck, Minca 2006, ISBN 3-406-53599-2.

Colliaziuns

Funtaunas

• Pasch da religiun e da l’Imperi d’Augsburg en furma da text
• Texts latins dals Contracts da la Pasch vestfalica e translaziun tudestga dals onns 1649, 1720, 1975 e 1984 sco er differentas translaziuns en autras linguas
• Conclusiun principala da la Deputaziun extraordinaria da l’Imperi
• Decleraziun da Sia Maiestat, l’imperatur Franz II, tras la quala el remetta la curuna imperiala tudestga ed il regiment da l’Imperi e liberescha ils prinzis electurs, ils prinzis ed ils ulteriurs stans sco er tut ils commembers e servituts da l’Imperi tudestg da lur obligaziuns ch’els han gì fin qua, ils 6 d’avust 1806
• Rimnada da funtaunas davart l’istorgia da la constituziun da l’Imperi tudestg en il temp medieval e temp modern (1913)

Ulteriuras infurmaziuns

• Charta: Il Sontg Imperi roman da naziun tudestga enturn il 1580
• Exposiziun Sontg Imperi roman da naziun tudestga
• Infurmaziuns davart il Sontg Imperi roman en l’archiv BAM
• Wolfgang Burgdorf: «...und die Welt wird neu geordnet». Kontinuität und Bruch. Vom Beginn der Revolutionskriege zum Deutschen Bund und zur Neuordnung Europas