ජිබුටි

ජිබුටි ජනරජය
جمهورية جيبوتي (අරාබි)
*République de Djibouti* (ප්‍රංශ)
*Jamhuuriyadda Jabuuti* (සෝමාලි)
*Gabuutih Ummuuno* (Afar)
ජිබුටි ජනරජය جمهورية جيبوتي (අරාබි); République de Djibouti (ප්‍රංශ); Jamhuuriyadda Jabuuti (සෝමාලි); Gabuutih Ummuuno (Afar);
	Flag රාජ්‍ය ලාංඡනය
	උද්යෝග පාඨය: ; සමගිය, සමානාත්මතාවය, සාමය (සිංහල); Midnimo, Sinnaan, Nabad (සෝමාලි); Inkittiino, Qeedala, Wagari (Afar); Unité, Égalité, Paix (ප්‍රංශ); اتحاد، مساواة، سلام (අරාබි); Unity, Equality, Peace (ඉංග්‍රීසි)
	ජාතික ගීය: Djibouti;
අගනුවර සහ විශාලතම නගරය	ජිබුටි නගරය; 11°36′N 43°10′E / 11.600°N 43.167°E
නිල භාෂා(ව)	අරාබි භාෂාව; ප්‍රංශ භාෂාව;
ජාතික භාෂා	සෝමාලි භාෂාව; අෆාර් භාෂාව;
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්	සෝමාලියන් 60%; අෆාර් 35%; අරාබි 5%;
ආගම	94% ඉස්ලාම් (නිල); 6% ක්‍රිස්තියානි ධර්මය
ජාති නාම(ය)	ජිබුටියන්වරු
රජය	ඒකීය, ජනාධිපති ක්‍රමය, පාරම්පරික ඒකාධිපති පාලනයක් යටතේ
• ජනාධිපති	ඉස්මායිල් ඕමාර් ගුවෙල්
• අගමැති	අබ්දුල්කාදර් කමිල් මොහොමඩ්
ව්‍යවස්ථාදායකය	ජාතික සභාව
පිහිටුවීම
• ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තය	1883 මැයි 20
• අෆාර්ස් සහ ඉසාස්හි ප්‍රංශ ප්‍රදේශය	1967 ජූලි 5
• ප්‍රංශය වෙතින් නිදහස	1977 ජූනි 27
• එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට ඇතුළත් කර ගැනීම	1977 සැප්තැම්බර් 20
• වත්මන් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව	1992 සැප්තැම්බර් 4
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	23,200 km2 (8,958 sq mi) (146 වෙනි)
• ජලය (%)	0.09 (20 km² / 7.7 sq mi)
ජනගහණය
• 2023 ඇස්තමේන්තුව	976,143 (162 වෙනි)
• ජන ඝණත්වය	37.2/km2 (96.3/sq mi) (168 වෙනි)
දදේනි (ක්‍රශසා)	2022 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 6.61 (167 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 6,514 (137 වෙනි)
දදේනි (නාමික)	2022 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 3.7 (172 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 3,666 (126 වෙනි)
ගිනි (2017)	41.6; මධ්‍යම
මාසද (2021)	0.509; පහළ · 171 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	ජිබුටියන් ෆ්‍රෑන්ක් (DJF)
වේලා කලාපය	UTC+3 (EAT)
රිය ධාවන මං තීරුව	දකුණ
ඇමතුම් කේතය	+253
අන්තර්ජාල TLD	.dj

ජිබුටි,^{[lower-alpha 1]} නිල වශයෙන් ජිබුටි ජනරජය,^{[lower-alpha 2]} දකුණින් සෝමාලියාව,^{[lower-alpha 3]} නිරිත දෙසින් ඉතියෝපියාව, උතුරින් එරිත්‍රියාව, සහ නැගෙනහිරින් රතු මුහුද සහ ඒඩන් බොක්ක මායිම් වන අප්‍රිකාවේ කෙලවරේ පිහිටි රටකි. රටෙහි වර්ග ප්‍රමාණය 23,200 km2 (වර්ග සැතපුම් 8,958) වේ.^[1]

පුරාණයේ, ඉතියෝපියාව, එරිත්‍රියාව සහ සෝමාලිලන්තය සමඟ එක්ව, භූමිය පුන්ට් දේශයේ කොටසක් විය. දැන් සෝමාලිලන්තයේ පිහිටි සීලා අසල මධ්‍යතන යුගයේ ආඩාල් සහ ඉෆාට් සුල්තාන්වරුන්ගේ ආසනය විය. 19 වන ශතවර්ෂයේ අගභාගයේදී, පාලක ඩීර් සෝමාලි සුල්තාන්වරුන් ප්‍රංශ සමඟ ගිවිසුම් අත්සන් කිරීමෙන් පසුව^[10]^[11]^[12] ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තයේ යටත් විජිතය පිහිටුවන ලද අතර, ඩයිරේ ඩාවා (සහ පසුව ඇඩිස් අබාබා) වෙත එහි දුම්රිය මාර්ගය, දකුණු ඉතියෝපියාවේ වරාය ලෙස සීලාව ඉක්මනින් අභිබවා යාමට ඉඩ දුන්නේය.^[13] එය 1967 දී අෆාර්ස් සහ ඉසාස් ප්‍රංශ ප්‍රදේශය ලෙස නම් කරන ලදී. දශකයකට පසුව, ජිබුටියන් ජනතාව නිදහස සඳහා ඡන්දය දුන්හ. මෙය නිල වශයෙන් ජිබුටි ජනරජය පිහිටුවීම සනිටුහන් කළ අතර එය එහි අගනුවර අනුව නම් කරන ලදී. නව රාජ්‍යය එහි පළමු වසරේදී එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට එක් විය.^[14]^[15] 1990 දශකයේ මුල් භාගයේදී, ආන්ඩුවේ නියෝජනය පිලිබඳ ආතතීන් සන්නද්ධ ගැටුමකට තුඩු දුන් අතර, එය 2000 දී ආණ්ඩු පක්ෂය සහ විපක්ෂය අතර බලය බෙදාගැනීමේ ගිවිසුමකින් අවසන් විය.^[1]

ජිබුටි යනු 920,000 (අප්‍රිකාවේ ප්‍රධාන භූමියේ කුඩාම) ජනගහනයක් සහිත බහු වාර්ගික ජාතියකි. ප්‍රංශ සහ අරාබි එහි නිල භාෂා දෙක වන අතර අෆාර් සහ සෝමාලි ජාතික භාෂා වේ. ජිබුටියානුවන්ගෙන් 94% ක් පමණ ඉස්ලාම් ආගමට අනුගත වන අතර^[1] එය නිල ආගම වන අතර වසර 1,000 කට වැඩි කාලයක් කලාපයේ ප්‍රමුඛ වේ. සෝමාලි සහ අෆාර් විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් දෙක සෑදී ඇති අතර, පළමු ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් බහුතරයක් සමන්විත වේ. කණ්ඩායම් දෙකම කතා කරන්නේ ඇෆ්රෝසියාටික් භාෂා වල කුෂික් ශාඛාවේ භාෂාවකි.^[1]

ජිබුටි පිහිටියේ රතු මුහුදට සහ ඉන්දියන් සාගරයට ප්‍රවේශ වීම පාලනය කරන ලොව කාර්යබහුලම නැව් මාර්ග කිහිපයක් ආසන්නයේය. එය ප්‍රධාන ඉන්ධන පිරවීමේ සහ ප්‍රතිනැව්ගත කිරීමේ මධ්‍යස්ථානයක් ලෙසත්, අසල්වැසි ඉතියෝපියාවෙන් ආනයනය සහ අපනයනය සඳහා ප්‍රධාන සමුද්‍ර වරාය ලෙසත් සේවය කරයි. වර්ධනය වෙමින් පවතින වාණිජ කේන්ද්‍රස්ථානයක්, ජාතිය විවිධ විදේශීය හමුදා කඳවුරුවල අඩවිය වේ. සංවර්ධනය පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය අධිකාරිය (IGAD) ප්‍රාදේශීය ආයතනය ද එහි මූලස්ථානය ජිබුටි නගරයේ ඇත.^[1]

නම සහ නිරුක්තිය

ජිබුටි නිල වශයෙන් ජිබුටි ජනරජය ලෙස හැඳින්වේ. දේශීය භාෂාවලින් එය යිබුයුටි (අෆාර් භාෂාවෙන්) සහ ජබුටි (සෝමාලි භාෂාවෙන්) ලෙස හැඳින්වේ.

රට නම් කර ඇත්තේ එහි අගනුවර වන ජිබුටි නගරය සඳහා ය. නමේ නිරුක්තිය විවාදාත්මකයි. ජනවාර්ගිකත්වය මත පදනම්ව එහි සම්භවය පිළිබඳ න්‍යායන් සහ ජනප්‍රවාද කිහිපයක් තිබේ. එක් න්‍යායක් එය ව්‍යුත්පන්න වී ඇත්තේ "තහඩුව" යන අර්ථය ඇති ගැබුටි යන අෆාර් වචනයෙන්, සමහර විට ප්‍රදේශයේ භූගෝලීය ලක්ෂණ ගැන සඳහන් කරයි. තවත් එකක් එය ගබූඩ් වෙත සම්බන්ධ කරයි, එහි තේරුම "උඩරට/සානුව" යන්නයි.^[16] ජිබුටි යනු ඊජිප්තු සඳ දෙවියන්ට පසුව "ටෙහුටි දේශය" හෝ "තොත් දේශය (ඊජිප්තු: ධෙහුටි/ ජිහුටි)" යන්නෙන් අදහස් විය හැක.^[17]^[18]

1862 සිට 1894 දක්වා ැඩ්ජූරාබ ොක්කෙන් උතුරට වන්නට ඇති ඉඩම "Oඔබොක් ලෙස හැදින්විය. ප්‍රංශ පරිපාලනය යටතේ, 1883 සිට 1967 දක්වා ප්‍රදේශය ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තය (ප්‍රංශ: Côte française des Somalis) ලෙසත්, 1967 සිට 1977 දක්වා අෆාර්ස් සහ ඉසාස් (ප්‍රංශ: Territoire français des Afars) ප්‍රංශ ප්‍රදේශය ලෙසත් හැඳින්විණි.

ඉතිහාසය

පූර්ව ඉතිහාසය

නැඟෙනහිර අප්‍රිකාවේ සිට දකුණු සහ අග්නිදිග ආසියාව දක්වා දකුණු වෙරළබඩ මාර්ගයක් ඔස්සේ ගමන් කරන මුල් හොමිනින්ස් සඳහා බබ්-එල්-මැන්ඩෙබ් කලාපය බොහෝ විට මූලික හරස් මාර්ගයක් ලෙස සැලකේ.

නව ශිලා යුගයේ සිට ජිබුටි ප්‍රදේශය ජනාවාස වී ඇත. වාග් විද්‍යාඥයින්ට අනුව, මෙම කාලපරිච්ඡේදය තුළ ප්‍රථම ඇෆ්‍රොඒෂියා භාෂාව කතා කරන ජනගහන කලාපයට පැමිණියේ නයිල් නිම්නයේ^[19] හෝ ආසන්න පෙරදිග පවුලේ යෝජිත උර්හයිමාට් ("මුල් නිජබිම") සිටය.^[20] අනෙකුත් විද්වතුන් යෝජනා කරන්නේ අෆ්රෝඒසියාටික් පවුල අං ප්‍රදේශයේ වර්ධනය වූ බවත්, එහි කථිකයන් පසුව එතැනින් විසිර ගිය බවත්ය.^[21]

ඇබේ විල ප්‍රදේශයේ වසර මිලියන 3ක් පමණ පැරණි කැපූ ගල් එකතු කර ඇත.^{[තහවුරු කර නොමැත]} ගොබාද් තැනිතලාවේ (දිඛිල් සහ ඇබේ විල අතර), පැලියොලොක්සොඩෝන් රෙකී අලියෙකුගේ නටබුන් ද සොයා ගන්නා ලද අතර, ඒ අසල ඇති බාසල්ට් මෙවලම් භාවිතයෙන් දෘශ්‍යමාන ලෙස කපා දමන ලදී. මෙම නටබුන් ක්‍රි.පූ. වසර මිලියන 1.4ට අයත් වේ. පසුව, වෙනත් සමාන ස්ථාන හෝමෝ එර්ගාස්ටර්ගේ වැඩ ලෙස හඳුනා ගන්නා ලදී. අචියුලියන් අඩවියක් (ක්‍රි.පූ. 800,000 සිට 400,000 දක්වා), ගල් කැපූ, 1990 ගණන්වල, ජිබුටි නගරයේ සිට කිලෝමීටර් 15ක් දකුණට වන්නට, ඩමර්ඩ්ජෝග් සහ ලොයඩා අතර, ගොම්බෝර්ටා හි කැණීම් කරන ලදී. අවසාන වශයෙන්, ගොබාද් හි, හෝමෝ ඉරෙක්ටස් හකු සොයා ගන්නා ලදී, එය ක්‍රි.පූ. ඩෙවිල්ස් අයිලන්ඩ් හි, වසර 6,000 කට වඩා පැරණි මෙවලම් සොයාගෙන ඇත. ගෞබෙට් (දන්කලෙලෝ, යක්ෂ දූපත ට නුදුරින්) පතුලේ ඇති ප්‍රදේශයෙන් වෘත්තාකාර ගල් ව්‍යුහයන් සහ පින්තාරු කරන ලද මැටි බඳුන් කොටස් ද සොයාගෙන ඇත. පෙර විමර්ශකයන් විසින් දගඩ්ලේ වඩි මිටියාවතෙන් පැරණි හෝමෝ සේපියන්ස්ගේ පැරණි ස්වරූපයකට ආරෝපණය කර ~250 Ka දක්වා වූ කැබලි සහිත මැක්සිලාවක් ද වාර්තා කර ඇත.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

2වන සහස්‍රයේ මැද භාගයට පෙරාතුව මැටි බඳුන් ගොබාද් තැනිතලාවේ අභ්‍යන්තර විල් ප්‍රදේශයක් වන අසා කෝමා හිදී හමු වී ඇත. වෙබ් අඩවියේ භාණ්ඩ, දකුණු අරාබියේ මලෙයිබා සිට සබීර් සංස්කෘතිය අදියර 1 පිඟන් භාණ්ඩ සමාන දරණ, සිදුරු සහ කැපුම් ජ්යාමිතික මෝස්තර මගින් සංලක්ෂිත වේ.^[22] මීට වසර 3,500 කට පමණ පෙර ගෘහාශ්‍රිත ගවයන් සිටි බවට අඟවන දිගු අං සහිත නිහතමානී ගව ඇටකටු ද ආසා කෝමාහිදී සොයාගෙන ඇත.^[23] ඇන්ටිලෝප් සහ ජිරාෆ් ලෙස පෙනෙන පාෂාණ කලාව ද ඩෝරා සහ බල්හෝ හි දක්නට ලැබේ.^[24] ක්‍රි.පූ. හතරවන සහස්‍රයට අයත් වන හැන්ඩෝගා, මුල්කාලීන සංචාරක එඬේරුන් විසින් ගෘහාශ්‍රිත ගවයන් සමඟ භාවිතා කළ අබ්සිඩියන් ක්ෂුද්‍ර ලිත් සහ සරල පිඟන් මැටි ලබා දී ඇත.^[25]

වක්රිටා හි අඩවිය යනු අප්‍රිකාවේ අඟෙහි ජිබුටි හි ගොබාද් හි භූගෝලීය අවපාතයේ ප්‍රදේශයක පිහිටි කුඩා නව ශිලා යුගයකි. 2005 කැණීම්^{[තහවුරු කර නොමැත]} මෙම කලාපයේ එක් නව ශිලා යුගයේ සංස්කෘතික මුහුණුවරක් නිර්වචනය කිරීමට අපට හැකි වූ බහුල පිඟන් මැටි ලබා ගත් අතර, එය අසල පිහිටි ආසා කෝමා හි ද හඳුනා ගන්නා ලදී. ඇබේ විල ආසන්නයේ පිහිටි නව ශිලා යුගයේ ජනාවාසවල මසුන් ඇල්ලීමේ වැදගත්කම සත්ත්ව අවශේෂ මගින් තහවුරු කරයි, නමුත් ගව පාලනයේ වැදගත්කම සහ මෙම ප්‍රදේශයේ ප්‍රථම වතාවට කැප්‍රින් ගව පාලනය කිරීමේ ක්‍රමවේදයන් සඳහා සාක්ෂි දරයි. රේඩියෝ කාබන් කාල නිර්ණය මෙම රැකියාව ක්‍රිස්තු පූර්ව 2 වැනි සහස්‍රයේ ආරම්භයේදී ස්ථානගත කර ඇත, එය අසා කෝමා පරාසයට සමාන වේ. මෙම ස්ථාන දෙක කලාපයේ ගව පාලනය පිළිබඳ පැරණිතම සාක්ෂි නියෝජනය කරන අතර, මෙම කලාපයේ නව ශිලා යුගයේ සමාජ සංවර්ධනය පිළිබඳ වඩා හොඳ අවබෝධයක් ලබා දෙයි.

ක්‍රිස්තු පූර්ව 4000 දක්වා, එම කලාපය අද දන්නා දේශගුණයට වඩා බෙහෙවින් වෙනස් සහ මධ්‍යධරණී දේශගුණයට ආසන්න දේශගුණයකින් ප්‍රයෝජන ලබා ඇත. ගොබාද් හි විල්, අසල් සහ ඇබ්බේ විල් විශාල වන අතර සැබෑ ජල කඳට සමාන ජල සම්පත බොහෝ විය. එහෙයින් මිනිසුන් ජීවත් වූයේ එක්රැස් කිරීම, මසුන් ඇල්ලීම සහ දඩයම් කිරීමෙනි. මෙම කලාපය ඉතා පොහොසත් සත්ත්ව විශේෂයකින් ජනාකීර්ණ විය: බළලුන්, මී ගවයන්, අලි ඇතුන්, රයිනෝස් යනාදිය සාක්ෂි ලෙස, උදාහරණයක් ලෙස, බල්හෝ හි ගුහා සිතුවම්වල තිරිසනුන් විසින්. ක්‍රි.පූ. 3 සහ 2 සහස්‍ර වලදී, නාමිකයින් කිහිප දෙනෙක් වැව් අවට පදිංචි වූ අතර මසුන් ඇල්ලීම සහ ගව අභිජනනය සිදු කළහ. මෙම යුගයට අයත් 18 හැවිරිදි කාන්තාවකගේ භූමදානය මෙන්ම දඩයම් කරන ලද සතුන්ගේ ඇටකටු, අස්ථි මෙවලම් සහ කුඩා ස්වර්ණාභරණ ද මතුකරගෙන ඇත. ක්‍රිස්තු පූර්ව 1500 පමණ වන විට, මිරිදිය ප්‍රභවයන් හිඟ වීමත් සමඟ දේශගුණය දැනටමත් වෙනස් වීමට පටන් ගෙන තිබුණි. කැටයම්වල ඩ්‍රොමෙඩරි (ශුෂ්ක කලාපවල සත්ව) පෙන්නුම් කරයි, ඒවායින් සමහරක් සන්නද්ධ රණශූරයන් විසින් පදවා ඇත. වාඩි වල වී සිටි ජනතාව දැන් සංචාරක ජීවිතයකට ආපසු හැරී ඇත. මෙම යුගයට අයත් විවිධ හැඩයන්ගෙන් යුත් ගල් තුමුලි සහ නවාතැන් සොහොන් භූමිය පුරා කැණීම් කර ඇත.

පුන්ට් (ක්‍රි.පූ. 2,500)

ඩීර් එල්-බහ්රි හි පාරාවෝ හට්ෂෙප්සුට්ගේ දේවාලය මත නිරූපණය කර ඇති පරිදි, පුන්ට්හි පෙරාහු රජුගේ බිරිඳ ආති රැජින

උතුරු ඉතියෝපියාව, සෝමාලිලන්තය, එරිත්‍රියාව සහ සුඩානයේ රතු මුහුදු වෙරළ සමඟ එක්ව, ජිබුටි යනු පුරාණ ඊජිප්තුවරුන් විසින් පුන්ට් (හෝ ටා නෙට්ජෙරු, එනම් "දෙවියන්ගේ දේශය" යන අර්ථය ඇති) ලෙස හැඳින්වූ භූමියේ බොහෝ දුරට ඉඩ ඇති ස්ථානය ලෙස සැලකේ. පුන්ට් දේශය පිළිබඳ පළමු සඳහන ක්‍රි.පූ 25 වැනි සියවස දක්වා දිව යයි.^[26] පුන්ටයිට්වරු යනු 5 වන රාජවංශයේ පාරාවෝ සහුරේ සහ 18 වන රාජවංශයේ හට්ෂෙප්සුට් රැජිනගේ පාලන සමයේදී පුරාණ ඊජිප්තුව සමඟ සමීප සබඳතා පැවැත්වූ ජාතියකි.^[27] ඩීර් එල්-බහාරි හි විහාර බිතු සිතුවම් වලට අනුව, පුන්ට් දේශය එකල පාලනය කරන ලද්දේ පරහු රජු සහ ආති රැජින විසිනි.^[28]

මැක්‍රොබියානුවන් (ක්‍රි.පූ. 247)

මැක්‍රොබියානුවන් (Μακροβίοι) යනු හෙරෝඩෝටස් විසින් සඳහන් කරන ලද අප්‍රිකාවේ අඟෙහි (බටහිර නෙරීමේ) ස්ථානගත කරන ලද පුරාවෘත්තීය ජනතාවක් සහ රාජධානියකි. පසුකාලීන කතුවරුන් (ප්ලිනි ක්ටේසියස් ඉන්දික ගේ අධිකාරිය මත) ඔවුන් වෙනුවට ඉන්දියාවේ ස්ථානගත කළහ. එය දන්නා ලෝකයේ අන්තයේ (ග්‍රීකයන්ගේ දෘෂ්ටිකෝණයෙන්) උපකල්පනය කරන ලද ජනප්‍රවාදගත මිනිසුන්ගෙන් එකකි, මේ අවස්ථාවේ දී අන්ත දකුණේ, අන්ත පෙරදිග පිහිටි හයිපර්බෝරියානුවන්ට වඩා වෙනස් ය. ඔවුන්ගේ නමට හේතු වී ඇත්තේ ඔවුන්ගේ පුරාවෘත්තීය දිගු ආයු කාලය, වයස අවුරුදු 120 දක්වා ජීවත් වන සාමාන්‍ය මිනිසෙකි.^[29]

ඔවුන් "සියලු මිනිසුන් අතරින් උසම හා කඩවසම්" යැයි කියනු ලැබේ.^[30] හෙරොඩෝටස්ගේ වාර්තාවට අනුව, පර්සියානු අධිරාජ්‍යයා වූ II වන කැම්බිසස් ඊජිප්තුව යටත් කර ගැනීමෙන් පසු (ක්‍රි.පූ. 525) මැක්‍රොබියාවට තානාපතිවරුන් යවා, මැක්‍රොබියන් රජුට ඔහුගේ යටත් වීම පොළඹවා ගැනීම සඳහා සුඛෝපභෝගී තෑගි රැගෙන ආවේය. අඩුම තරමින් උස මත පදනම්ව තේරී පත් වූ මැක්‍රොබියානු පාලකයා, ඒ වෙනුවට ඔහුගේ පර්සියානු සහකරුට නොකැඩූ දුන්නක ස්වරූපයෙන් අභියෝගයක් සමඟ පිළිතුරු දුන්නේය: පර්සියානුවන්ට එය නූල් කිරීමට හැකි නම්, ඔහුගේ රට ආක්‍රමණය කිරීමට ඔවුන්ට අයිතියක් ඇත. ; නමුත් එතෙක්, මැක්‍රොබියන්වරුන් කිසි විටෙකත් තම අධිරාජ්‍යය ආක්‍රමණය කිරීමට තීරණය නොකළ දෙවිවරුන්ට ස්තුතිවන්ත විය යුතුය.^[30]^[31]

අඩාල් රාජධානිය (900–1285)

අඩාල් රාජධානිය (අව්ඩාල්, ඇඩ්ල් හෝ ඇඩෙල්)^[32] එහි අගනුවර වන සීලා වටා කේන්ද්‍රගත විය.^[33]^[34]^[35] එය 9 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේදී දේශීය සෝමාලියානු ගෝත්‍රිකයන් විසින් පිහිටුවන ලදී. සෙයිලා නගරයේ ධනයට දායක වෙමින් ලොව පුරා වෙළෙන්දන් ආකර්ෂණය කර ගත්තේය. සීලා යනු පුරාණ නගරයක් වන අතර එය හිජ්රාවෙන් ටික කලකට පසු ඉස්ලාමය වැළඳගත් ලොව මුල්ම නගරවලින් එකකි. සෙයිලාගේ ද්වි-මිහ්රාබ් මස්ජිඩ් අල්-කිබ්ලාටයින් 7 වන සියවසට අයත් වන අතර එය පැරණිතම මුස්ලිම් පල්ලිය වේ.^[36]^[37]^[32]^[38]

9 වන ශතවර්ෂයේ අගභාගයේදී, ආමේනියානු මුස්ලිම් විද්වතෙක් සහ සංචාරකයෙකු වන අල්-යාකුබි මෙසේ ලිවීය, අඩාල් රාජධානිය කුඩා ධනවත් රාජධානියක් වූ අතර සෙයිලා රාජධානියේ මූලස්ථානය ලෙස සේවය කළ අතර එය සියවසේ ආරම්භය දක්වා දිව යයි.^[39]^[40]

ඉෆාට් සුල්තාන් (1285–1415)

වසර 1,000 කට වැඩි කාලයක් යාබද අරාබි අර්ධද්වීපය සමඟ සමීප සම්බන්ධතා පැවැත්වීමෙන්, කලාපයේ සෝමාලි සහ ඇෆාර් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් ඉස්ලාමය වැළඳගත් මහාද්වීපයේ පළමු ජනගහනය අතරට පත්විය.^[41] ඉෆාට් සුල්තාන් රාජ්‍යය යනු අප්‍රිකාවේ අඟෙහි පිහිටි මධ්‍යකාලීන මුස්ලිම් රාජධානියකි. 1285 දී වලෂ්මා රාජවංශය විසින් ආරම්භ කරන ලද එය සෙයිලා හි කේන්ද්‍රගත විය.^[42]^[43] ඉෆාට් ජිබුටි සහ සෝමාලිලන්තයේ කඳවුරු පිහිටුවා, එතැන් සිට දකුණු දෙසට අහමාර් කඳුකරය දක්වා ව්‍යාප්ත විය. එහි සුල්තාන් උමාර් වලෂ්මා (හෝ ඔහුගේ පුත් අලි, වෙනත් මූලාශ්‍රයකට අනුව) 1285 දී ෂෙවා සුල්තාන් රාජ්‍යය යටත් කර ගත් බව වාර්තා වේ. ටැඩ්ඩෙසේ ටැම්රට් විසින් සුල්තාන් උමාර් ගේ හමුදා ගවේෂණය පැහැදිලි කරන්නේ, එම කාල වකවානුවේදී යෙකුනෝ අම්ලාක් අධිරාජ්‍යයා උස්බිම් වල ක්‍රිස්තියානි ප්‍රදේශ එක්සත් කිරීමට උත්සාහ කළ ආකාරයටම, අං හි මුස්ලිම් ප්‍රදේශ ඒකාබද්ධ කිරීමේ ප්‍රයත්නයක් ලෙස ය. මෙම ප්‍රාන්ත දෙක අනිවාර්යයෙන්ම ෂෙවා සහ දකුණින් ඇති ප්‍රදේශ සම්බන්ධයෙන් ගැටුමකට පැටලී ඇත. දිගු යුද්ධයක් ඇති වූ නමුත් එවකට සිටි මුස්ලිම් සුල්තාන්වරුන් දැඩි ලෙස එක්සත් නොවීය. ඉෆාත් අවසානයේ 1332 දී ඉතියෝපියාවේ I අධිරාජ්‍යයා වන ඇම්ඩා සේයොන් විසින් පරාජය කරන ලද අතර, ෂෙවා වෙතින් ඉවත් විය.

අඩාල් සුල්තාන් (1415-1577)

ආඩාල්හි සුල්තාන් (දකුණ) සහ ඔහුගේ හමුදා යග්බෙයා-සියොන් රජු සහ ඔහුගේ මිනිසුන් සමඟ සටන් කරයි

16 වන ශතවර්ෂයේ ගවේෂකයෙකු වන ලියෝ අප්‍රිකානුස් පවසන පරිදි, ඇඩල් සුල්තාන් රාජ්‍යය බාබ් එල් මැන්ඩෙබ් සහ කේප් ගාර්ඩාෆුයි අතර භූගෝලීය ප්‍රදේශය ආවරණය කරයි. එබැවින් එය දකුණට අජුරාන් අධිරාජ්‍යය (අජුරාන් රාජධානිය) සහ බටහිරින් අබිසීනියානු අධිරාජ්‍යය (අබාසින් අධිරාජ්‍යය) විසින් දෙපස විය.^[44]^[45] 14 වන සියවසේදී ආඩාල් නමින් සඳහන් වන්නේ සෝමාලි සහ අෆාර් මුහුදු තීරයේ මුස්ලිම්වරුන් සහ අබිසීනියානු රජු අම්ඩා සෙයොන් I ගේ ක්‍රිස්තියානි භටයින් අතර ඇති වූ සටන් සන්දර්භය තුළ ය.^[46] ආඩාල්ට මුලින් එහි අගනුවර තිබුණේ බටහිර අවුඩල් කලාපයේ පිහිටි සෙයිලා වරාය නගරයේ ය. එකල පාලනය වූයේ වලෂ්මා රාජවංශය විසින් පාලනය කරන ලද විශාල ඉෆාට් සුල්තාන් රාජ්‍යයේ එමිරේට්ස් ය.^[47]

අයි.එම්. ලුවිස් ට අනුව, රාජ්‍යය පාලනය කරනු ලැබුවේ අෆාර්ඩ් අරාබිවරු හෝ අරාබිකරණය වූ සෝමාලි ජාතිකයන් ගෙන් සමන්විත ප්‍රාදේශීය රාජවංශ විසින් වන අතර, ඔවුන් දකුණේ බෙනාදිර් ප්‍රදේශයේ මොගඩිෂු හි සමාන ලෙස ස්ථාපිත සුල්තාන් රාජ්‍යය පාලනය කළේය. මෙම ආරම්භක අවධියේ සිට ආඩාල්ගේ ඉතිහාසය අසල්වැසි අබිසීනියාව සමඟ සටන් අනුප්‍රාප්තිකයෙන් සංලක්ෂිත වේ.^[40] එහි උච්චතම අවස්ථාවෙහිදී, ආඩාල් රාජධානිය නූතන ජිබුටි, සෝමාලිලන්තය, එරිත්‍රියාව සහ ඉතියෝපියාවේ විශාල කොටස් පාලනය කළේය. ජිබුටි නගරය සහ ලොයාඩා අතර මානවරූපී සහ ෆාලික් ස්ටෙලා ගණනාවක් ඇත. ව්‍යුහයන් මධ්‍යම ඉතියෝපියාවේ ටියා හි ද දක්නට ලැබෙන පරිදි සිරස් ස්ලැබ් වලින් වට වූ සෘජුකෝණාස්‍රාකාර හැඩයේ සොහොන් සමඟ සම්බන්ධ වේ. ජිබුටි-ලොයාඩා ස්ටේලා අවිනිශ්චිත වයසක් ඇති අතර ඒවායින් සමහරක් T-හැඩැති සංකේතයකින් සරසා ඇත.^[48] මීට අමතරව, ටියා හි පුරාවිද්‍යාත්මක කැණීම්වලින් සොහොන් හමු වී ඇත.^[49] 1997 වන විට එම ප්‍රදේශයේ ශිලා 118ක් වාර්තා වී ඇත. හාඩියා කලාපයේ ශිලා ලේඛන සමඟින්, අඩාල් හි පාලක ඉමාම් අහමඩ් ඉබ්‍රාහිම් අල්-ගාසි (අහමඩ් "ගුරේ" හෝ "ග්‍රාන්") ගැන සඳහන් කරමින්, ප්‍රදේශවාසීන් විසින් යෙග්‍රග්න් ඩිංගේ හෝ "ග්‍රෑන්ස් ගල්" ලෙස හඳුනාගෙන ඇත.^[50]

ඔටෝමන් අයිලට් (1577-1867)

1577 සිට නාමික වශයෙන් ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් වුවද, 1821 සහ 1841 අතර, මුහම්මද් අලි, ඊජිප්තුවේ පාෂා, යේමනය, හරර්, ටැඩ්ජෝරා බොක්ක පාලනය කිරීමට පැමිණියේ සීලා සහ බර්බෙරා ඇතුළු ය. ආන්ඩුකාර අබු බේකර් සාගලෝහි ඊජිප්තු බලකොටුවට සෙයිලා වෙත විශ්‍රාම යන ලෙස නියෝග කළේය. ඊජිප්තුවරුන් පිටත්ව ගොස් ටික වේලාවකට පසු සීග්නේලේ කෲසර් නෞකාව සාගලෝ වෙත ළඟා විය. සෙයිලා හි බ්‍රිතාන්‍ය සහ ඊජිප්තු අවශ්‍යතා ආරක්ෂා කිරීමට සහ එම දිශාවට ප්‍රංශ බලපෑම තවදුරටත් ව්‍යාප්ත වීම වැලැක්වීමට හමුදා යැවූ ඒඩන්හි බ්‍රිතාන්‍ය ඒජන්ත මේජර් ෆෙඩ්රික් මර්සර් හන්ටර්ගේ විරෝධතා නොතකා ප්‍රංශ හමුදා බලකොටුව අත්පත් කර ගත්හ.^[51]

1884 අප්‍රේල් 14 වන දින මුර සංචාරයේ අණදෙන නිලධාරි L'Inferent විසින් ටැඩ්ජූරා බොක්කෙහි ඊජිප්තු වාඩිලෑම පිළිබඳව වාර්තා කළේය. මුර සංචාරයේ අණදෙන නිලධාරි Le Vaudreuil වාර්තා කළේ ඊජිප්තුවරුන් ඔබ්බොක් සහ ටැඩ්ජූරා අතර අභ්‍යන්තරය අල්ලාගෙන සිටින බවයි. ඉතියෝපියාවේ IVවන යොහානස් අධිරාජ්‍යයා ඊජිප්තුවරුන් සමඟ සටන් කිරීම නැවැත්වීමට සහ ඉතියෝපියාවෙන් සහ සෝමාලිලන්ත මුහුදු ප්‍රදේශයෙන් ඊජිප්තු හමුදා ඉවත් කිරීමට ඉඩ දීමට මහා බ්‍රිතාන්‍යය සමඟ ගිවිසුමක් අත්සන් කළේය. ඊජිප්තු බලකොටුව ටැඩ්ජූරා වෙතින් ඉවත් කරන ලදී. ලියොන්ස් ලගාර්ඩ් පසුදා රාත්‍රියේ ටඩ්ජූරා වෙත මුර සංචාරයක් යෙදවීය.

ප්‍රංශ පාලනය (1883–1977)

වර්තමාන ජිබුටි රාජ්‍යයේ මායිම් අප්‍රිකාව සඳහා පොරබැදීමේදී අප්‍රිකාවේ අං ප්‍රදේශයේ පළමු ප්‍රංශ සංස්ථාපිතය ලෙස ස්ථාපිත කරන ලදී. 1862 මාර්තු 11 වන දින පැරිසියේදී අත්සන් කරන ලද අෆාර් සුල්තාන් රයිටා ඩිනි අහමට් ගිවිසුම අෆාර්වරුන් ඔබොක් අවට ඉඩම් විකුණා දැමූ ගිවිසුමකි. ප්‍රංශ ජාතිකයන් වාෂ්ප නැව් සඳහා ගල් අඟුරු මධ්‍යස්ථානයක් ඇති කර ගැනීමට උනන්දු වූ අතර එය 1869 දී සූවස් ඇළ විවෘත කිරීමත් සමඟ විශේෂයෙන් වැදගත් වනු ඇත. (ඒ වන තෙක් ප්‍රංශ නැව්වලට ගල්ෆ් හරහා බ්‍රිතාන්‍ය ඒඩන් වරායෙන් ගල් අඟුරු මිලදී ගැනීමට සිදු විය, එය යුද්ධයකදී අඥාන ලෙස යැපීමකි.) පසුකාලීනව, එම ගිවිසුම ෆ්ලූරියෝට් ද ලන්ගල් හි කපිතාන් විසින් ටැඩ්ජූරා බොක්කෙහි දකුණේ ජනපද පිහිටුවීම සඳහා භාවිතා කරන ලදී.^[52] 1885 මාර්තු 26 වන දින, ප්‍රංශ ජාතිකයන් ඊසාස් සමඟ තවත් ගිවිසුමක් අත්සන් කළ අතර එහිදී ප්‍රංශය යටතේ ආරක්ෂක ප්‍රදේශයක් බවට පත් විය. මුදල් හුවමාරුවක් සිදු නොවූ අතර ඉසා ගෝත්‍රිකයන් ඉඩම සඳහා ඔවුන්ගේ කිසිදු අයිතියක් අත්සන් කළේ නැත.^[53]^[54]^[55] පාලක සෝමාලියන් සහ අෆාර් සුල්තාන්වරුන් ප්‍රංශ සමඟ ගිවිසුමක් අත්සන් කිරීමෙන් පසුව එය 1883 සහ 1887 අතර පිහිටුවන ලදී.^[56]^[10]^[12] රුසියානු නිකොලායි ඉවානොවිච් අචිනොව් විසින් 1889 දී සාගලෝ හි ජනාවාස පිහිටුවීමට ගත් උත්සාහය මාසයකට පසු ප්‍රංශ හමුදා විසින් වහාම ව්‍යර්ථ කරන ලදී. 1894 දී, ලියොන්ස් ලගාර්ඩ් ජිබුටි නගරයේ ස්ථිර ප්‍රංශ පරිපාලනයක් පිහිටුවා එම කලාපය ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තය ලෙස නම් කළේය. "Morin" (2005) හි පෙන්වා ඇති පරිදි, මෙම නම ගඩබුර්සි හි මහද් 'අසේ ශාඛාවේ මොහොමඩ් හාජි දිදේ විසින් යෝජනා කර ඇත. එය 1896 සිට 1967 දක්වා පැවති අතර, එය ප්‍රංශය යටත් විජිත බලයෙන් ඉසස් වංශය සවිබල ගැන්වීමෙන් පසුව, ගඩබුර්සිගේ Territoire Français des Afars et des Issas (TFAI) ("අෆාර්ස් සහ ඉසාස්හි ප්‍රංශ ප්‍රදේශය") ලෙස නම් කරන ලදී.

ඩයර් ඩවා දක්වා වූ දුම්රිය මාර්ගය නිමවීමෙන් පසු ජනගහනය අඩු වූ අතර මුල් සමාගම අසාර්ථක වූ අතර රජයේ ඇපයක් අවශ්‍ය වුවද, දුම්රිය මාර්ගය සෙයිලා හි^[57] (එවකට සෝමාලිලන්තයේ බ්‍රිතාන්‍ය ප්‍රදේශයේ) සිදු කරන ලද කැරවාන් පදනම් කරගත් වෙළඳාම ඉක්මනින් අභිබවා යාමට ඉඩ ලබා දුන්නේය. සහ හරාර් හරහා දකුණු ඉතියෝපියාව සහ ඔගඩෙන් හැර යන කෝපි සහ අනෙකුත් භාණ්ඩ සඳහා ප්‍රමුඛතම වරාය බවට පත් විය.

1930 ගණන්වල මැද භාගයේදී ඉතාලි ආක්‍රමණයෙන් සහ ඉතියෝපියාව ආක්‍රමණය කිරීමෙන් පසුව, ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තයේ ප්‍රංශ හමුදා සහ ඉතාලි නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ඉතාලි හමුදා අතර නිරන්තර දේශසීමා ගැටුම් ඇති විය. 1940 ජූනි මාසයේදී, දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේ මුල් අවධියේදී, ප්‍රංශය පහත වැටුණු අතර, යටත් විජිතය පසුව අක්ෂයට පක්ෂපාතී විචි (ප්‍රංශ) රජය විසින් පාලනය කරන ලදී.^[58]

බ්‍රිතාන්‍ය සහ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය හමුදා නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ව්‍යාපාරයේදී අසල්වැසි ඉතාලි ජාතිකයන් සමඟ සටන් කළහ. 1941 දී ඉතාලියානුවන් පරාජය වූ අතර ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තයේ විචි හමුදා හුදකලා විය. ඉතාලි බිඳවැටීමෙන් පසු වසරකට වැඩි කාලයක් විචි ප්‍රංශ පරිපාලනය යටත් විජිතයේ දිගටම රැඳී සිටියේය. ඊට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, බ්‍රිතාන්‍යයන් ජිබුටි සිටි වරාය අවහිර කළ නමුත් පසුකර යන නැව් රථ පෙළ පිළිබඳ තොරතුරු දේශීය ප්‍රංශ ජාතිකයින්ට ලබා දීම වැළැක්විය නොහැකි විය. 1942 දී බ්‍රිතාන්‍ය හමුදා 4,000 ක් පමණ නගරය අල්ලා ගත්හ. ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තයේ ප්‍රාදේශීය බලඇණියක් 1944 දී පැරිස් විමුක්තියට සහභාගී විය.^[59]

1958 දී, අසල්වැසි සෝමාලියාව 1960 දී නිදහස ලැබීමට ආසන්න දිනකදී, ප්‍රංශය සමඟ රැඳී සිටිනවාද නැතහොත් ස්වාධීන රටක් ලෙස සිටිනවාද යන්න තීරණය කිරීම සඳහා ජිබුටි හි ජනමත විචාරණයක් පවත්වන ලදී. ජනමත විචාරණය ප්‍රංශය සමඟ අඛණ්ඩව සම්බන්ධ වීමට පක්ෂව හැරුණේ, සැලකිය යුතු අෆාර් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම සහ පදිංචි ප්‍රංශ ජාතිකයින් විසින් ඒකාබද්ධ ඔව් ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම හේතුවෙනි.^[60] පුළුල් ලෙස ඡන්ද මංකොල්ලයක් සිදුවූ බවට ද චෝදනා එල්ල විය.^[61] ආණ්ඩුවේ කවුන්සිලයේ උප සභාපති මහමුද් හර්බි විසින් යෝජනා කරන ලද පරිදි එක්සත් සෝමාලියාවකට සම්බන්ධ වීමට දැඩි ලෙස පක්ෂව සිටි සෝමාලි ජාතිකයන් නොවන බව ඡන්දය දුන් බහුතරය. හර්බි වසර දෙකකට පසු සැක සහිත තත්වයක් යටතේ ගුවන් අනතුරකින් මිය ගියේය.^[60]

1966 දී ප්‍රංශය සෝමාලිලන්තයට නිදහස ලබා දිය යුතු බවට එක්සත් ජාතීන්ගේ නිර්දේශය ප්‍රතික්ෂේප කළේය. එම වසරේම අගෝස්තු මාසයේදී, එවකට ප්‍රංශ ජනාධිපති චාල්ස් ඩි ගෝල් විසින් එම ප්‍රදේශයේ නිල සංචාරයක් ද, පෙළපාලි සහ කෝලාහලවලට මුහුණ දුන්නේය.^[12]^[62] විරෝධතාවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන් ඩි ගෝල් තවත් ජනමත විචාරණයක් පැවැත්වීමට නියෝග කළේය.^[62]

1967 දී, භූමියේ ඉරණම තීරණය කිරීම සඳහා දෙවන ජනමත විචාරණයක් පවත්වන ලදී. මූලික ප්‍රතිඵල ප්‍රංශය සමඟ අඛණ්ඩ නමුත් ලිහිල් සබඳතාවයකට සහාය විය. ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම වාර්ගික රේඛා ඔස්සේ බෙදී ගිය අතර, පදිංචි සෝමාලියානුවන් සාමාන්‍යයෙන් නිදහස සඳහා ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම, අවසානයේ සෝමාලියාව සමඟ එක්වීමේ අරමුණ ඇතිව, සහ අෆාර්වරුන් බොහෝ දුරට ප්‍රංශය සමඟ සම්බන්ධව සිටීමට තීරණය කළහ.^[12] ප්‍රංශ බලධාරීන්ගේ ඡන්ද මංකොල්ලකෑම් පිළිබඳ වාර්තා නිසා ජනමත විචාරණය නැවතත් විනාශ විය.^[63] ජනමත විචාරණය පැවැත්වීමෙන් ටික කලකට පසු, හිටපු කෝට් ෆ්‍රැන්සයිස් ඩෙස් සෝමාලිස් (ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තය) Territoire français des Afars et des Issas ලෙස නම් කරන ලදී.^[64] ජනමත විචාරණයේ ප්‍රතිඵල ප්‍රකාශයට පත් කිරීම මරණ කිහිපයක් ඇතුළු සිවිල් නොසන්සුන්තාවයට හේතු විය. ප්‍රංශය ද දේශසීමාවේ සිය හමුදා බලය වැඩි කළේය.^[64]

ෆ්‍රන්ට් ඩි ලිබරේෂන් ඩි ලා කෝට් ඩෙස් සෝමාලිස් (FLCS)

1960 ගණන් වලදී, නිදහස සඳහා අරගලය මෙහෙයවනු ලැබුවේ සෝමාලියානු වෙරළ තීරයේ විමුක්තිය සඳහා වූ පෙරමුණ (FLCS) විසිනි, ඔහු ප්‍රංශ පුද්ගලයින් ඉලක්ක කරගත් ප්‍රචණ්ඩත්වයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් නිදහස සඳහා සන්නද්ධ අරගලයක් දියත් කළේය. FLCS ප්‍රංශ ඉලක්ක වෙත ප්‍රහාර එල්ල කිරීම සඳහා සෝමාලියාවේ සහ ඉතියෝපියාවේ සිට ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තයට දේශසීමා මෙහෙයුම් කිහිපයක් දියත් කළේය. 1975 මාර්තු 24 දින, FLCS විසින් සෝමාලියාවේ ප්‍රංශ තානාපති ජීන් ගුරි පැහැරගෙන ගියේ ප්‍රංශයේ ප්‍රධාන භූමියේ ජීවිත කාලය පුරාවටම සේවය කරමින් සිටි FLCS සාමාජිකයින්ගේ ක්‍රියාකාරීන් දෙදෙනෙකුට එරෙහිව හුවමාරු කර ගැනීමටය. ඔහු දකුණු යේමනයේ ඒඩන් හි FLCS සාමාජිකයින් දෙදෙනා සඳහා හුවමාරු විය.^[65] FLCS එහි මූල්‍යකරණයට සහභාගී වූ අප්‍රිකානු එකමුතු සංවිධානය (OAU) විසින් ජාතික විමුක්ති ව්‍යාපාරයක් ලෙස පිළිගෙන ඇත. සෝමාලියානු රජය විසින් බලපෑමට ලක් වූ "මහා සෝමාලියාව" තුළ ඒකාබද්ධ වීමේ ඉල්ලීම හෝ භූමියේ සරල ස්වාධීනත්වය අතර FLCS සිය ඉල්ලීම් විකාශනය කළේය. 1975 දී නිදහස සඳහා වූ අප්‍රිකානු මහජන ලීගය (LPAI) සහ FLCS උගන්ඩාවේ කම්පාලාහිදී හමු වූ අතර පසුව රැස්වීම් කිහිපයකින් පසුව ඔවුන් අවසානයේ නිදහස් මාවත තෝරා ගත් අතර, සෝමාලියාව සමඟ ආතතීන් ඇති කළේය.^[66]

1976 දී, ප්‍රංශයෙන් ජිබුටි හි නිදහස ඉල්ලා සිටි FLCS හි සාමාජිකයින්, ලොයඩා දක්වා ගමන් කරන බස් රථයක් පැහැර ගැනීම සම්බන්ධයෙන් Gendarmerie Nationale Intervention Group සමඟ ද ගැටුණි. මෙම සිදුවීම, ජිබුටි හි ප්‍රංශ යටත් විජිත පැවැත්ම පවත්වාගෙන යාමේ දුෂ්කරතා පෙන්නුම් කරමින්, භූමියේ ස්වාධීනත්වයේ වැදගත් පියවරක් විය. ප්‍රංශ ජාතිකයින් සඳහා තුන්වන ජනමත විචාරණයක් සාර්ථක වීමේ සම්භාවිතාව තවත් අඳුරු වී ඇත. මහාද්වීපයේ ප්‍රංශයේ අවසාන මුරපොල වන යටත් විජිතය නඩත්තු කිරීමේ අධික පිරිවැය, ප්‍රංශ භූමිය අල්ලා ගැනීමට උත්සාහ කරනු ඇතැයි සැක කිරීමට නිරීක්ෂකයින්ට බල කළ තවත් සාධකයක් විය.^[62]^[67]

ජිබුටි ජනරජය

1977 මැයි 8 වන දින ප්‍රංශ ප්‍රදේශයේ අෆාර්ස් සහ ඉසාස් ප්‍රදේශයේ තුන්වන ස්වාධීන ජනමත විචාරණයක් පැවැත්විණි. මීට පෙර 1958 සහ 1967 දී ජනමත විචාරණ පවත්වන ලද අතර^[68]^[63] එය නිදහස ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී. මෙම ජනමත විචාරණය ප්‍රංශයෙන් නිදහස ලබා ගැනීමට සහාය විය.^[69] ජිබුටි හි ස්වාධීනත්වය නිල වශයෙන් සනිටුහන් කරමින් ඡන්දදායකයින්ගෙන් 98.8% ක් ප්‍රංශයෙන් ඉවත් වීමට සහාය දැක්වීය.^[62] 1958 ජනමත විචාරණයේදී ඔව් යැයි ඡන්දය ඉල්ලා ප්‍රචාරණය කළ ඉසා (ජනවාර්ගික සෝමාලි) දේශපාලනඥයෙකු වන හසන් ගුල්ඩ් ඇප්ටිඩොන් ජාතියේ පළමු ජනාධිපති (1977-1999) බවට පත් විය.^[60]

එහි පළමු වසර තුළ, ජිබුටි අප්‍රිකානු එකමුතු සංවිධානය (දැන් අප්‍රිකානු සංගමය), අරාබි ලීගය සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට සම්බන්ධ විය. 1986 දී, සංවර්ධනය පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය අධිකාරියේ ප්‍රාදේශීය සංවර්ධන සංවිධානයේ ආරම්භක සාමාජිකයන් අතර නව ජනරජය ද විය. ඔගඩන් යුද්ධය අතරතුර, බලගතු ඉසා දේශපාලඥයින් විසින් මහා ජිබුටි හෝ "ඉසා-ඉඩම්" අපේක්ෂා කළ අතර, ජිබුටිගේ දේශසීමා රතු මුහුදේ සිට ඩයිර් ඩාවා දක්වා විහිදේ.^[70] සෝමාලියානු හමුදා ඉතියෝපියාවෙන් පලවා හැරීමත් සමඟ යුද්ධයේ අවසානය දක්වා එම සිහිනය බිඳ වැටුණි.^[70]

1990 ගනන්වල මුල් භාගයේදී, ආන්ඩුවේ නියෝජනය පිලිබඳ ආතතීන්, ජිබුටි හි පාලක පීපල්ස් රැලි ෆෝ ප්‍රගස් (PRP) පක්ෂය සහ සමගිය සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කිරීමේ පෙරමුණ (FRUD) විපක්ෂ කණ්ඩායම අතර සන්නද්ධ ගැටුමකට තුඩු දුන්නේය. අවුල් සහගත තත්ත්වය 2000 දී බලය බෙදාගැනීමේ ගිවිසුමකින් අවසන් විය.^[1]

2021 අප්‍රේල් මාසයේදී, 1977 දී ප්‍රංශයෙන් නිදහස ලැබීමෙන් පසු ජිබුටි හි දෙවන ජනාධිපති වූ ඉස්මයිල් ගුවෙල් ඔහුගේ පස්වන වාරය සඳහා නැවත තේරී පත් විය.^[71]

දේශපාලනය

ජිබුටි යනු ඒකීය ජනාධිපති ජනරජයක් වන අතර, විධායක බලය ජනාධිපති ධුරයේ රැඳී ඇති අතර, එය කැබිනට් මණ්ඩලයට වඩා ප්‍රමුඛ වන අතර, රජය සහ ජාතික සභාව යන දෙකෙහිම ව්‍යවස්ථාදායක බලය ඇත.

ආණ්ඩුකරණය

ජනාධිපති, ඉස්මයිල් ඕමාර් ගුවෙල්, රාජ්‍ය නායකයා සහ සේනාධිනායකයා වන ජිබුටියානු දේශපාලනයේ ප්‍රමුඛ චරිතයයි. ජනාධිපතිවරයා තම විධායක බලය ක්‍රියාත්මක කරන්නේ ඔවුන් පත් කළ අගමැති අබ්දුල්කාදර් කමිල් මොහොමඩ්ගේ සහායෙනි. අමාත්‍ය මණ්ඩලය (අමාත්‍ය මණ්ඩලය) ජනාධිපතිවරයාගේ ප්‍රධානත්වය හා වගකීම දරයි.

අධිකරණ පද්ධතිය සමන්විත වන්නේ පළමු අවස්ථා අධිකරණ, අභියාචනා මහාධිකරණය සහ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයෙනි. නීති පද්ධතිය ප්‍රංශ සිවිල් නීතිය සහ සෝමාලි සහ අෆාර් ජනයාගේ චාරිත්‍රානුකූල නීතිය (Xeer) මිශ්‍රණයකි.^[72]^[73]

ජාතික සභාව (කලින් නියෝජ්‍ය මන්ත්‍රී මණ්ඩලය) යනු රටේ ව්‍යවස්ථාදායකය වන අතර,^[72]^[73] සෑම වසර පහකට වරක් තේරී පත්වන මන්ත්‍රීවරුන් 65 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත වේ.^[74] ඒකමණ්ඩලයක් වුවද, ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් සෙනෙට් සභාවක් නිර්මාණය කිරීමට විධිවිධාන සලසා ඇත.^[72]^[73] අවසන් මැතිවරණය පැවැත්වුණේ 2018 පෙබරවාරි 23 වැනිදාය. ජිබුටිහි ප්‍රමුඛ-පක්ෂ ක්‍රමයක් ඇත, ප්‍රගතිය සඳහා වූ මහජන රැලිය (RPP) 1979 දී එහි පදනමේ සිට ව්‍යවස්ථාදායකය සහ විධායකය පාලනය කරයි (පක්ෂය සංගමයේ කොටසක් ලෙස පාලනය කරයි බහුතර ආසන සංඛ්‍යාවක් හිමි ජනාධිපති බහුතරය). විරුද්ධ පක්ෂවලට (සීමිත) නිදහස ලබා දී ඇත, නමුත් ප්‍රධාන විරුද්ධ පක්ෂය වන ජාතික ගැලවීමේ සංගමය 2005 සහ 2008 මැතිවරණ වර්ජනය කළේ රජයේ මාධ්‍ය පාලනය සහ විරුද්ධ අපේක්ෂකයින් මර්දනය කිරීම හේතුවෙනි.^[74]

රජය ආධිපත්‍යය දරන්නේ සෝමාලි ඉසා ඩිර් වංශය වන අතර ඔවුන්ට සෝමාලි ගෝත්‍රවල, විශේෂයෙන් ගඩබුර්සි ඩිර් වංශයේ සහාය ඇත. 1990 ගනන් අවසානයේ රජය සහ සමගිය සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කිරීමේ පෙරමුණ (FRUD) සමග 2000 දී සාම ගිවිසුමක් අත්සන් කිරීමත් සමග දශකයක් පුරා පැවති සිවිල් යුද්ධයකින් රට මතු විය. FRUD සාමාජිකයින් දෙදෙනෙකු කැබිනට් මණ්ඩලයට එක් වූ අතර, 1999 ජනාධිපතිවරණයෙන් ආරම්භ වූ අතර, FRUD විසින් RPP ට සහාය දැක්වීම සඳහා උද්ඝෝෂනය කර ඇත.

ජනාධිපති ගුවෙල් 1999 දී හසන් ගුල්ඩ් ඇප්ටිඩොන් ගෙන් පසු බලයට පත් විය.^[75] ගුවෙල් 2005 අප්‍රේල් 8 වන දින ඒක පුද්ගල මැතිවරණයකින් පසු ඔහුගේ දෙවන හය වසර ධුර කාලය සඳහා දිවුරුම් දුන්නේය. ඔහු 78.9% ක ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීමෙන් 100% ඡන්ද ලබා ගත්තේය.^[75] 2011 මුල් භාගයේදී, ජිබුටියන් පුරවැසියන් විශාල අරාබි වසන්ත පෙළපාලි සමඟ සම්බන්ධ වූ දිගුකාලීන රජයට එරෙහිව විරෝධතා මාලාවකට සහභාගී විය. 75% ක ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීමකින් 80.63% ක ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගනිමින්^[76] එම වසරේ අගභාගයේදී ගුවෙල් තුන්වන වාරයකට නැවත තේරී පත් විය.^[76] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ වෙනස්කම් සම්බන්ධයෙන් විපක්ෂ කණ්ඩායම් ඡන්දය වර්ජනය කළද ගුවෙල්ට නැවත නිලවරණයට ඉදිරිපත් වීමට අවසර දෙන නමුත්, අප්‍රිකානු සංගමයේ ජාත්‍යන්තර නිරීක්ෂකයින් සාමාන්‍යයෙන් මැතිවරණය නිදහස් හා සාධාරණ ලෙස විස්තර කළහ.^[77]^[78]

2013 මාර්තු 31 දින, ගුවෙල් දිගුකාලීන අගමැති දිල්ලෙයිතා මොහොමඩ් දිල්ලෙයිතා වෙනුවට ජනාධිපති බහුතරයක් සඳහා වූ සංගමයේ හිටපු සභාපති (UMP) අබ්දුල්කාදර් කමිල් මොහොමඩ් පත් කළේය.^[79] 2014 දෙසැම්බරයේදී, ජනාධිපති බහුතරය සඳහා වන පාලක සංගමය ජාතික ගැලවීමේ සන්ධානය සමඟ රාමු ගිවිසුමක් අත්සන් කරන ලද අතර, එය විපක්ෂ නීති සම්පාදකයින්ට පාර්ලිමේන්තුවට ඇතුළු වීමට සහ ජාතික මැතිවරණ නියෝජිතායතනය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමට මග පාදයි.^[80]

විදේශ සබඳතා

ජිබුටි හි විදේශ සබඳතා කළමනාකරණය කරනු ලබන්නේ ජිබුටි විදේශ කටයුතු සහ ජාත්‍යන්තර සහයෝගිතා අමාත්‍යාංශය විසිනි. ජිබුටි සෝමාලියාව, ඉතියෝපියාව, ප්‍රංශය සහ එක්සත් ජනපදය යන රටවල රජයන් සමඟ සමීප සබඳතා පවත්වයි. එය අප්‍රිකානු සංගමය, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, නොබැඳි ව්‍යාපාරය, ඉස්ලාමීය සහයෝගිතා සංවිධානය සහ අරාබි ලීගයේ කටයුතුවල ද ක්‍රියාකාරී සහභාගිවන්නකි. 2000 ගණන්වල සිට, ජිබුටි බලධාරීන් තුර්කිය සමඟ සබඳතා ශක්තිමත් කර ඇත.

හමුදාමය

ජිබුටියන් සන්නද්ධ හමුදාවන්ට ජිබුටියන් නාවික හමුදාව, ජිබුටියන් ගුවන් හමුදාව සහ ජාතික ජෙන්ඩර්මරී (GN) ඇතුළත් ජිබුටියන් හමුදාව ඇතුළත් වේ. 2011 වන විට, හමුදා සේවය සඳහා ලබා ගත හැකි ශ්‍රම බලකාය පිරිමින් 170,386 ක් සහ වයස අවුරුදු 16 සිට 49 දක්වා කාන්තාවන් 221,411 ක් විය.^[1] ජිබුටි සිය මිලිටරි 2011 වන විට (SIPRI දත්ත ගබඩාවේ 141 වැනි) වාර්ෂිකව ඇමෙරිකානු ඩොලර් මිලියන 36කට වඩා වියදම් කළේය. නිදහසින් පසු ජිබුටි ප්‍රංශ නිලධාරීන් විසින් අණ දෙන ලද රෙජිමේන්තු දෙකක් තිබුණි. 2000 ගණන්වල මුල් භාගයේදී, එය සාම්ප්‍රදායික බෙදීම් වෙනුවට කුඩා, ජංගම ඒකක බවට ප්‍රතිව්‍යුහගත කිරීමෙන් ආරක්‍ෂක හැකියාවන් වඩාත් හොඳින් ඉදිරියට ගෙන යන හමුදා සංවිධානයේ ආකෘතියක් සඳහා බාහිරව බලා සිටියේය.

ජිබුටියානු සන්නද්ධ හමුදාවන්ට සම්බන්ධ වූ පළමු යුද්ධය වූයේ ප්‍රංශයේ සහාය ඇතිව ජිබුටියානු රජය සහ සමගිය සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කිරීමේ පෙරමුණ (FRUD) අතර ජිබුටියානු සිවිල් යුද්ධයයි. 1991 සිට 2001 දක්වා යුද්ධය පැවතුනද, බොහෝ සතුරුකම් අවසන් වූයේ FRUD හි මධ්‍යස්ථ කන්ඩායම් රජය සමඟ සාම ගිවිසුමක් අත්සන් කිරීමෙන් පසුව රජයේ හමුදා විසින් කැරලිකරුවන් විසින් පාලනය කරන ලද බොහෝ ප්‍රදේශ අත්පත් කර ගත් විට පුළුල් මිලිටරි පසුබෑමකට ලක්වීමෙන් පසුවය. රැඩිකල් කණ්ඩායමක් දිගටම රජයට එරෙහිව සටන් කළ නමුත් 2001 දී තමන්ගේම සාම ගිවිසුමක් අත්සන් කළේය. යුද්ධය රජයේ ජයග්‍රහණයකින් අවසන් වූ අතර FRUD දේශපාලන පක්ෂයක් බවට පත් විය.

IGAD කලාපීය ආයතනයේ මූලස්ථානය ලෙස, ජිබුටි සෝමාලියානු සාම ක්‍රියාවලියේ ක්‍රියාකාරී සහභාගිවන්නෙකු වන අතර, 2000 දී ආර්ටා සමුළුවට සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇත.^[81] 2012 දී සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් රජය පිහිටුවීමෙන් පසුව,^[82] සෝමාලියාවේ නව ජනාධිපති සමාරම්භක උත්සවයට ජිබුටි නියෝජිත පිරිසක් සහභාගී විය.^[83]

මෑත වසරවලදී, ජිබුටි සිය පුහුණු ශිල්පීය ක්‍රම, හමුදා අණ සහ තොරතුරු ව්‍යුහයන් වැඩිදියුණු කර ඇති අතර සාම සාධක මෙහෙයුම් සඳහා එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කිරීමට හෝ නිල වශයෙන් ඉල්ලා සිටින රටවලට හමුදා ආධාර සැපයීමට ඒ සඳහා තම හමුදාව සැපයීමේදී වඩාත් ස්වයංපෝෂිත වීමට පියවර ගෙන ඇත. දැන් සෝමාලියාවට සහ සුඩානයට යොදවා ඇත.^[84]

විදේශීය හමුදා පැමිණීම

ප්‍රංශ හමුදා ජිබුටි හි රැඳී සිටියේ භූමිය නිදහස ලබන විට, ප්‍රථමයෙන් 1977 ජූනි මාසයේ තාවකාලික ප්‍රොටෝකෝලයක කොටසක් ලෙස ප්‍රංශ හමුදාවන් ස්ථානගත කිරීම සඳහා කොන්දේසි පැනවීම, ආරක්ෂක ගිවිසුමක් ඇති කරමිනි. ප්‍රංශය සහ ජිබුටි අතර නව ආරක්ෂක සහයෝගීතා ගිවිසුමක් 2011 දෙසැම්බර් 21 වන දින පැරිසියේදී අත්සන් කරන ලදී. එය 2014 මැයි 1 දින සිට බලාත්මක විය. එම ගිවිසුම සහ එහි ආරක්ෂක වගන්තිය මගින් ප්‍රංශය ජිබුටි ජනරජයේ ස්වාධීනත්වය සහ භෞමික අඛණ්ඩතාව සඳහා වූ සිය කැපවීම යලි තහවුරු කළේය. නිදහසට පෙර, 1962 දී, ප්‍රංශ විදේශ සේනාංක ඒකකයක්, විදේශ හමුදාවේ 13 වන ඩෙමි-බ්‍රිගේඩය (13 DBLE) ඇල්ජීරියාවේ සිට ජිබුටි වෙත මාරු කරන ලද්දේ එහි ප්‍රංශ හමුදාවේ හරය පිහිටුවීම සඳහා ය.^[85] 2011 ජූලි 31 දින, (13 DBLE) ජිබුටි සිට එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යයට පිටත් විය.

ඒඩන් බොක්ක රතු මුහුදෙන් වෙන් කරන සහ සූවස් ඇළ වෙත ප්‍රවේශයන් පාලනය කරන බබ්-එල්-මැන්ඩෙබ් සමුද්‍ර සන්ධිය මගින් ජිබුටි හි උපායමාර්ගික පිහිටීම විදේශීය හමුදා කඳවුරු සඳහා යෝග්‍ය ස්ථානයක් බවට පත් කර ඇත. ලෙමොනියර් කඳවුර ප්‍රංශ ජාතිකයන් විසින් අත්හැර දමන ලද අතර පසුව 2002 සැප්තැම්බර් මාසයේදී එක්සත් ජනපද මධ්‍යම අණදෙන නිලධාරියාට බදු දෙන ලදී. 2014 දී තවත් වසර 20 කට බදු දීම අලුත් කරන ලදී.^[86] රට එකම විදේශීය චීන ආධාරක කඳවුරට සහ එකම විදේශීය ජපන් හමුදා කඳවුරට ද සත්කාරකත්වය සපයයි.^[87] ඉතාලි ජාතික ආධාරක හමුදා කඳවුර ද ජිබුටි හි පිහිටා ඇත.^[88]

විදේශීය හමුදා කඳවුරු සඳහා සත්කාරකත්වය සැපයීම ජිබුටි ආර්ථිකයේ වැදගත් කොටසකි. ලෙමොනියර් කඳවුර සදහා ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය වසරකට ඩොලර් මිලියන 63ක් ගෙවන අතර^[87] ප්‍රංශය සහ ජපානය වසරකට ඩොලර් මිලියන 30ක් පමණ ගෙවන අතර^[89] චීනය වසරකට ඩොලර් මිලියන 20ක් ගෙවයි.^[87] කල්බදු ගෙවීම් 2017 දී ජිබුටි හි දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ ඇඩො බිලියන 2.3 න් 5% කට වඩා එකතු විය.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

චීනය, මෑත කාලවලදී, අප්‍රිකාවේ සිය මිලිටරි පැවැත්ම වේගවත් කර ඇති අතර, විශේෂයෙන් ජිබුටි හි ඊටත් වඩා විශාල මිලිටරි පැවැත්මක් සුරක්ෂිත කිරීමට අඛණ්ඩ සැලසුම් ඇත. චීනයේ ජිබුටි හි සිටීම චීන වත්කම්වල ආරක්ෂාව සහතික කිරීම සඳහා උපායමාර්ගික වරායන් සමඟ බැඳී ඇත. ජිබුටි හි මූලෝපායික පිහිටීම වැඩි මිලිටරි පැවැත්මක් සඳහා රට ප්‍රමුඛ කරයි.^[90]

මානව හිමිකම්

එහි 2011 ෆ්‍රීඩම් ඉන් ද වර්ල්ඩ් වාර්තාවේ, ෆ්‍රීඩම් හවුස් ජිබුටි "නිදහස් නැත" ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර, එය කලින් පැවති "අර්ධ වශයෙන් නිදහස්" ලෙස පැවතීම පහත හෙලීමකි.

මානව හිමිකම් පිළිවෙත් පිළිබඳ 2019 එක්සත් ජනපද රාජ්‍ය දෙපාර්තමේන්තුවේ රට වාර්තාවට අනුව, ජිබුටි හි සැලකිය යුතු මානව හිමිකම් ගැටළු අතර රජයේ නියෝජිතයින් විසින් නීති විරෝධී හෝ අත්තනෝමතික ඝාතන ඇතුළත් වේ; රජයේ නියෝජිතයන් විසින් අත්තනෝමතික ලෙස රඳවා තබා ගැනීම; දරුණු සහ ජීවිතයට තර්ජනයක් වන සිරගෙවල් කොන්දේසි; පුද්ගලිකත්වයට අත්තනෝමතික හෝ නීති විරෝධී මැදිහත්වීම්; මාධ්‍යවේදීන් අසාධාරණ අත්අඩංගුවට ගැනීම් හෝ නඩු පැවරීම්; අපරාධ අපහාස; සාමකාමීව රැස්වීමේ අයිතිවාසිකම් සහ සංගමයේ නිදහසට සැලකිය යුතු මැදිහත්වීම්; සැලකිය යුතු දූෂණ ක්‍රියා; සහ කාන්තා ලිංගික ඡේදනය / කැපීම ඇතුළුව නඩු පැවරීම සහ වගවීම සඳහා ප්‍රමාණවත් රජයේ ක්‍රියාමාර්ගයක් නොමැති කාන්තාවන්ට සහ ගැහැණු ළමයින්ට එරෙහි ප්‍රචණ්ඩත්වය. ආරක්‍ෂක අංශවල හෝ රජයේ වෙනත් තැන්වල අපයෝජන සිදු කළ නිලධාරීන් හඳුනාගෙන ඔවුන්ට දඬුවම් කිරීමට රජය පියවර ගන්නේ කලාතුරකිනි, දණ්ඩමුක්තිය ගැටලුවක් වූ බවද එහි සඳහන් වේ.^[91]

පරිපාලන අංශ

ජිබුටි පරිපාලන කලාප හයකට බෙදා ඇත, ජිබුටි නගරය නිල කලාපයෙන් එකක් නියෝජනය කරයි. එය තවදුරටත් දිස්ත්‍රික්ක විස්සකට බෙදා ඇත.

ජිබුටි හි පරිපාලන කලාප
කලාප	ප්‍රදේශය (km²)	ජනගහනය 2009 සංගණනය	ජනගහනය 2018 ඇස්තමේන්තුව	අගනගරය
අලි සබීහ්	2,200	86,949	96,500	අලි සබීහ්
අර්ටා	1,800	42,380	72,200	අර්ටා
දිඛිල්	7,200	88,948	105,300	දිඛිල්
ජිබුටි	200	475,322	603,900	ජිබුටි සිටි
ඔබ්බොක්	4,700	37,856	50,100	ඔබ්බොක්
ටාජුරාහ්	7,100	86,704	121,000	ටාජුරාහ්

භූගෝලය

පිහිටීම සහ වාසස්ථාන

Satellite images of Djibouti during the day (left) and night (right)

ජිබුටි පිහිටා ඇත්තේ අප්‍රිකාවේ අං (බටහිර නෙරීම් ප්‍රදේශය) ප්‍රදේශයේ, ඒඩන් බොක්කෙහි සහ බබ්-එල්-මැන්ඩෙබ්හි, රතු මුහුදේ දකුණු දොරටුවේ ය. එය මහා රිෆ්ට් නිම්නයේ උතුරු දෙසින් පිහිටි අක්ෂාංශ 11° සහ 14°N සහ දේශාංශ 41° සහ 44°E අතර පිහිටා ඇත. අප්‍රිකානු තලය සහ සෝමාලියානු තලය අතර ඇති වූ භේදය අරාබි තලය හා සම්බන්ධ වී භූ විද්‍යාත්මක ත්‍රිකෝණයක් සාදන්නේ ජිබුටි හිදීය.^[92] මෙම ත්‍රි ලක්ෂ්‍යයේ ඇති භූගෝලීය අන්තර්ක්‍රියා හේතුවෙන් අප්‍රිකාවේ ඕනෑම ස්ථානයක අඩුම උන්නතාංශය අසාල් විල අසල ඇති අතර, පෘථිවියේ ඕනෑම තැනක වියළි භූමියක දෙවන-පහළම අවපාතය පිහිටා ඇත. (ජෝර්දානයේ සහ ඊශ්‍රායලයේ මායිමේ ඇති අවපාතයට පමණක් දෙවනි වේ)

රටෙහි වෙරළ තීරය ප්‍රධාන වශයෙන් සානුව, තැනිතලා සහ උස්බිම් වලින් සමන්විත වන භූමි ප්‍රමාණයෙන් වර්ග කිලෝ මීටර 314 (සැතපුම් 195) ක් දක්වා විහිදේ. ජිබුටි හි මුළු වර්ග ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර් 23,200 (වර්ග සැතපුම් 8,958) වේ. එහි මායිම් වන කිලෝ මීටර 575 න් (සැතපුම් 357) කිලෝ මීටර 125 ක් (සැතපුම් 78) එරිත්‍රියාව සමඟද, කිලෝ මීටර 390 ක් (සැතපුම් 242) ඉතියෝපියාව සමඟ සහ කිලෝ මීටර 60 ක් (සැතපුම් 37 ) සෝමාලිලන්තය සමඟද බෙදාගෙන ඇත.^[1] ජිබුටි යනු අරාබි තලයේ දකුණු දෙසින් පිහිටි රටයි.^[93]

මීටර 1,000 (අඩි 3,300) ට වැඩි කඳු මුදුන් සහිත ජිබුටි හි කඳු පන්ති අටක් ඇත.^[94] මූසා අලි කඳු වැටිය රටේ උසම කඳු පන්තිය ලෙස සැලකෙන අතර, ඉතියෝපියාව සහ එරිත්‍රියාවේ මායිමේ උසම කඳු මුදුනයි. එය මීටර 2,028 (අඩි 6,654) ක උන්නතාංශයක් ඇත.^[94] ග්‍රෑන්ඩ් බාරා කාන්තාරය අර්තා, අලි සබී සහ දිඛිල් කලාපවල දකුණු ජිබුටි හි කොටස් ආවරණය කරයි. එහි බහුතරය අඩි 1,700 (මීටර 520) ට අඩු සාපේක්ෂව අඩු උන්නතාංශයක පිහිටා ඇත.

ආන්තික භූගෝලීය ස්ථාන ඇතුළත් වේ: උතුරට, රාස් ඩූමෙරා සහ එරිත්‍රියාව සමඟ මායිම ඔබ්බොක් කලාපයේ රතු මුහුදට ඇතුල් වන ස්ථානය; නැගෙනහිරට, රාස් බීර්ට උතුරින් රතු මුහුදේ වෙරළ තීරයේ කොටසක්; දකුණට, ඇස් එලා නගරයට බටහිරින් ඉතියෝපියාවේ මායිමේ පිහිටි ස්ථානයකි; සහ බටහිරින්, ඉතියෝපියාවේ අෆම්බෝ නගරයට වහාම නැගෙනහිරින් ඉතියෝපියාව සමඟ මායිමේ පිහිටි ස්ථානයකි.

ජිබුටි වලින් වැඩි කොටසක් ඉතියෝපියානු xeric තණ බිම් සහ පඳුරු පරිසර කලාපයේ කොටසකි. ව්යතිරේකය යනු එරිත්රියානු වෙරළබඩ කාන්තාරයේ කොටසක් වන රතු මුහුදේ වෙරළ තීරයේ නැගෙනහිර තීරයයි.^[95]

ජිබුටි හි භූ දර්ශන
අසල් විල
මාබ්ලා කඳුකරයේ සාම්ප්‍රදායික නිවාස
ඇබේ විල
ඩැස්බියෝ අසල කඳු
ජිබුටි නගරයට දකුණින් වෙරළ තීරය, ඒඩන් බොක්ක දෙසින්

දේශගුණය

ජිබුටි දේශගුණය සැලකිය යුතු ලෙස උණුසුම් වන අතර ලෝක සාමාන්‍යයට වඩා සැලකිය යුතු ලෙස අඩු සෘතුමය වෙනස්කම් ඇත. සාමාන්‍ය දෛනික උපරිම උෂ්ණත්වය ඉහළ උන්නතාංශවල හැර 32 සිට 41 ° C (90 සිට 106 ° F) දක්වා පරාසයක පවතී. උදාහරණයක් ලෙස, ජිබුටි නගරයේ, අප්‍රේල් මාසයේ සාමාන්‍ය දහවල් උෂ්ණත්වය 28 සිට 34 °C (82 සිට 93 °F) දක්වා පරාසයක පවතී. නමුත් අයිරෝලාෆ් හි, මීටර් 1,535 සිට 1,600 (අඩි 5,036 සිට 5,249 ) දක්වා පරාසයක පවතින අතර, ගිම්හානයේදී උපරිම උෂ්ණත්වය 30 °C (86 °F) වන අතර ශීත ඍතුවේ දී අවම වශයෙන් 9 °C (48 °F) වේ.^[96] උස්බිම් වල මීටර් 500 සිට 800 දක්වා (අඩි 1,640 සිට 2,624 ) පරාසයක පවතී, ජූනි මාසයේ උණුසුම්ම මාසවල අගෝස්තු දක්වා වෙරළ තීරයේ සිටින අයට සාපේක්ෂව සහ සිසිල් වේ. දෙසැම්බර් සහ ජනවාරි යනු සාමාන්‍ය අඩු උෂ්ණත්වය 15 °C (59 °F) තරම් පහළ වැටෙන සිසිල්ම මාසයයි. ජිබුටිහි උණුසුම් අර්ධ ශුෂ්ක දේශගුණයක් (BSh) හෝ උණුසුම් කාන්තාර දේශගුණයක් (BWh) ඇත, නමුත් ඉහළම උන්නතාංශවල උෂ්ණත්වය බෙහෙවින් මධ්‍යස්ථ වේ.^[96]

ජිබුටි හි දේශගුණය ඊසානදිග වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල ශුෂ්ක සිට රටේ මධ්‍යම, උතුරු, බටහිර සහ දකුණු ප්‍රදේශවල අර්ධ ශුෂ්ක දේශගුණය දක්වා විහිදේ. නැඟෙනහිර මුහුදු තීරයේ වාර්ෂික වර්ෂාපතනය අඟල් 5 (මි.මී. 131)ට වඩා අඩුය; මධ්‍යම කඳුකරයේ වර්ෂාපතනය අඟල් 8 සිට 16 දක්වා (මි.මී. 200 සිට 400 ) පමණ වේ. වෙරළබඩ ප්‍රදේශවලට වඩා අභ්‍යන්තරයේ තෙතමනය සැලකිය යුතු ලෙස අඩුය.

ජිබුටි හි නගර දහය සඳහා සාමාන්‍ය දෛනික උෂ්ණත්වය^{[තහවුරු කර නොමැත]}
නගරය	ජූලි (°C)	ජූලි (°F)	ජනවාරි (°C)	ජනවාරි (°F)
ජිබුටි නගරය	41/31	107/88	28/21	83/70
අලි සබීහ්	36/25	96/77	26/15	79/60
ටැඩ්ජූරා	41/31	107/88	29/22	84/72
දිඛිල්	38/27	100/81	27/17	80/63
ඔබ්බොක්	41/30	105/87	28/22	84/72
අර්ටා	36/25	97/78	25/15	78/60
රන්ඩා	34/23	94/73	23/13	74/56
හොල්හෝල්	38/28	101/81	26/17	79/62
අලි ඇඩේ	38/27	100/82	26/16	80/61
අයිරෝලාෆ්	31/18	88/66	22/9	71/49

වනජීවී

ජිබුටි ෆ්‍රෑන්කොලින්, ජිබුටි වල පමණක් ජීවත් වන බරපතල වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති විශේෂයකි

රටේ වෘක්ෂලතා සහ සත්ත්ව විශේෂ ජීවත් වන්නේ රටේ මුළු භූමි ප්‍රමාණයෙන් සියයට එකකටත් වඩා අඩු වනාන්තර ප්‍රමාණයක් සහිත කටුක භූ දර්ශනයක ය.^[97] වනජීවී ප්‍රධාන කලාප තුනක් පුරා පැතිරී ඇත, එනම් රටේ උතුරු කඳුකර ප්‍රදේශයේ සිට එහි දකුණු සහ මධ්‍යම කොටසේ ගිනිකඳු සානුව දක්වා වන අතර වෙරළබඩ කලාපයෙන් අවසන් වේ.

වනජීවී විශේෂ බොහොමයක් රටේ උතුරු ප්‍රදේශයේ, දිවා වනාන්තර ජාතික වනෝද්‍යානයේ පරිසර පද්ධතිය තුළ දක්නට ලැබේ. මීටර 1,500 ක සාමාන්‍ය උන්නතාංශයක (අඩි 4,921), ප්‍රදේශයට මීටර් 1,783 (අඩි 5,850) ක කඳු මුදුනක් සහිත ප්‍රදේශ ඇතුළත් වේ. එය ජුනිපෙරස් ප්‍රොසෙරා වනාන්තරයේ වර්ග කිලෝමීටර් 3.5 (වර්ග සැතපුම් 1 ) ක ප්‍රදේශයක් ආවරණය කරයි. බොහෝ ගස් මීටර 20 (අඩි 66) දක්වා ඉහළ යයි. මෙම වනාන්තර ප්‍රදේශය වඳවී යාමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති සහ ආවේණික ජිබුටි ෆ්‍රැන්කොලින් (කුරුල්ලෙකු) ගේ ප්‍රධාන වාසස්ථානය වන අතර මෑතකදී ප්‍රසිද්ධ වූ තවත් පෘෂ්ඨවංශිකයෙකු වන ප්ලැටිසෙප්ස් ඇෆරෙන්සිස් (කොලුබ්‍රීන් සර්පයෙක්) වේ. රට තුළ හඳුනාගත් මුළු විශේෂවලින් 60% ක් පමණ වන බොක්ස්වුඩ් සහ ඔලිව් ගස් ඇතුළු දැවමය සහ ඔසු ශාක විශේෂ රාශියක් ද එහි අඩංගු වේ.

ජිබුටි හි වනජීවී ජෛව විවිධත්වයට අදාළ රටේ පැතිකඩට අනුව, ජාතියේ ශාක විශේෂ 820 කට වඩා, අපෘෂ්ඨවංශීන් විශේෂ 493 ක්, මත්ස්‍ය විශේෂ 455 ක්, උරග විශේෂ 40 ක්, උභයජීවී විශේෂ තුනක්, පක්ෂි විශේෂ 360 ක් සහ ක්ෂීරපායීන් විශේෂ 66 ක් අඩංගු වේ.^[97] ජිබුටි හි වනජීවී සතුන් අප්‍රිකාවේ ජෛව විවිධත්ව උණුසුම් කලාපයේ සහ රතු මුහුදේ සහ ඒඩන් බොක්ක කොරල්පර උණුසුම් ස්ථානයේ කොටසක් ලෙසද ලැයිස්තුගත කර ඇත.^[98] ක්ෂීරපායින්ට Soemmerring's gazelle සහ Pelzeln's gazelle වැනි ඇන්ටිලෝප් විශේෂ කිහිපයක් ඇතුළත් වේ. 1970 මුල් භාගයේ සිට පනවා ඇති දඩයම් තහනමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මෙම විශේෂ මේ වන විට හොඳින් සංරක්ෂණය වී ඇත. අනෙකුත් ලාක්ෂණික ක්ෂීරපායින් වන්නේ ග්‍රේවිගේ සීබ්‍රා, හමාද්‍රයන් බබූන් සහ හන්ටර්ස් ඇන්ටිලොප් ය. අවදානමට ලක්විය හැකි විශේෂයක් වන වෝර්තෝග්, ඩේ ජාතික වනෝද්‍යානයේ ද දක්නට ලැබේ. වෙරළබඩ ජලයෙහි ඩුගොං සහ අබිසීනියානු ජාන ඇත; දෙවැන්න වැඩිදුර අධ්‍යයන මගින් තහවුරු කිරීම අවශ්‍ය වේ. කොළ කැස්බෑවන් සහ උකුස්සන් කැස්බෑවන් වෙරළබඩ ජලයේ සිටින අතර එහිදී කැදැල්ල ද සිදු වේ.^[99]^[100] ඊසානදිග අප්‍රිකානු චීටා Acinonyx jubatus soemmeringii ජිබුටි හි වඳ වී ගොස් ඇතැයි සැලකේ.

ආර්ථිකය

ජිබුටි හි ආර්ථිකය බොහෝ දුරට සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත්තේ සේවා අංශයට ය. වාණිජ ක්‍රියාකාරකම් රටේ නිදහස් වෙළඳ ප්‍රතිපත්ති සහ රතු මුහුදේ සංක්‍රමණ ස්ථානයක් ලෙස උපායමාර්ගික පිහිටීම වටා කැරකෙයි. සීමිත වර්ෂාපතනය හේතුවෙන් එළවළු සහ පලතුරු ප්‍රධාන නිෂ්පාදන භෝග වන අතර අනෙකුත් ආහාර ද්‍රව්‍ය ආනයනය කිරීම අවශ්‍ය වේ. 2013 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (මිලදී ගැනීමේ බලය සමානාත්මතාවය) ඩොලර් බිලියන 2.505 ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතර, වාර්ෂිකව 5% ක සැබෑ වර්ධන වේගයක් ඇත. ඒක පුද්ගල ආදායම ඩොලර් 2,874 (PPP) පමණ වේ. සේවා අංශය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 79.7% ක් පමණ වූ අතර කර්මාන්ත අංශය 17.3% ක් ද කෘෂිකර්මාන්තය 3% ක් ද විය.^[1]

2013 වන විට, ජිබුටි වරායේ බහාලුම් පර්යන්තය ජාතියේ වෙළඳාමෙන් වැඩි කොටසක් හසුරුවයි. වරායේ ක්‍රියාකාරකම්වලින් 70%ක් පමණ සමන්විත වන්නේ අසල්වැසි ඉතියෝපියාව වෙත ආනයනය සහ අපනයනය වන අතර එය එහි ප්‍රධාන සමුද්‍ර වෙළඳ මධ්‍යස්ථානය ලෙස වරාය මත රඳා පවතී.^[101] 2018 වන විට, ඉතියෝපියානු සංක්‍රමණ භාණ්ඩ වලින් 95% ක් මෙහෙයවනු ලැබුවේ ජිබුටි වරාය විසිනි.^[102] වරාය ජාත්‍යන්තර ඉන්ධන පිරවුම් මධ්‍යස්ථානයක් සහ ප්‍රතිනැව්ගත කිරීමේ මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස ද ක්‍රියා කරයි.^[1] 2012 දී, ජිබුටියානු රජය DP World සමඟ සහයෝගීව ජාතික සංක්‍රමණ ධාරිතාව තවදුරටත් වර්ධනය කිරීමට අදහස් කරන තුන්වන ප්‍රධාන වරායක් වන දොරලේ බහාලුම් පර්යන්තය ඉදිකිරීම ආරම්භ කළේය.^[103]^[1] $396 මිලියන ව්‍යාපෘතියක්, එය වාර්ෂිකව අඩි මිලියන 1.5 විස්සක බහාලුම් ඒකක සඳහා පහසුකම් සැලසීමේ හැකියාව ඇත.^[103]

2011 මාර්තු යුරෝමනි කන්ට්‍රි අවදානම් ශ්‍රේණිගත කිරීම් අනුව ජිබුටි ලොව 177 වන ආරක්ෂිතම ආයෝජන ගමනාන්තය ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇත.^[104] සෘජු විදේශ ආයෝජන සඳහා පරිසරය වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා, ජිබුටි බලධාරීන් විවිධ ලාභ නොලබන සංවිධාන සමඟ එක්ව රටේ වාණිජ හැකියාවන් ඉස්මතු කිරීම අරමුණු කරගත් සංවර්ධන ව්‍යාපෘති ගණනාවක් දියත් කර ඇත. ව්‍යවසායක බදු බර ලිහිල් කිරීම සහ පරිභෝජන බද්දෙන් නිදහස් කිරීමට ඉඩ දීම ඇතුළුව ඉහළ පොලී සහ උද්ධමන අනුපාත ඉලක්ක කර ගනිමින් රජය නව පෞද්ගලික අංශයේ ප්‍රතිපත්ති ද හඳුන්වා දී ඇත.^[103]

මීට අමතරව, විවිධාංගීකරණය වූ අංශවල ආයෝජනය හරහා වැඩි රැකියා අවස්ථා නිර්මාණය කිරීම මගින් ඇස්තමේන්තුගත 60% නාගරික විරැකියා අනුපාතය අඩු කිරීමට උත්සාහ දරා ඇත. විශේෂයෙන්ම විදුලි සංදේශ යටිතල පහසුකම් ගොඩනැගීමට සහ කුඩා ව්‍යාපාරවලට ආධාර කිරීමෙන් ඉවත දැමිය හැකි ආදායම වැඩි කිරීමට අරමුදල් යොමු වී ඇත. එහි වර්ධන විභවය හේතුවෙන්, දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 15% ක් පමණ නියෝජනය කරන ධීවර හා කෘෂි සැකසුම් අංශය ද 2008 සිට ඉහළ යන ආයෝජනයක් භුක්ති විඳිති. ^[103]

ආර්ථිකය

මධ්‍යස්ථ කාර්මික අංශය පුළුල් කිරීම සඳහා ඔපෙක්, ලෝක බැංකුව සහ ගෝලීය පාරිසරික පහසුකමේ සහාය ඇතිව 2018 වන විට නිම කිරීමට සැලසුම් කර ඇති මෙගාවොට් 56 ක භූ තාප බලාගාරයක් ඉදිකරනු ලැබේ. මෙම පහසුකම මගින් පුනරාවර්තන විදුලි හිඟය විසඳීම, බලශක්තිය සඳහා ජාතිය ඉතියෝපියාව මත යැපීම අඩු කිරීම, ඩීසල් ජනනය කරන විදුලිය සඳහා මිල අධික තෙල් ආනයනය අඩු කිරීම සහ එමඟින් දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය සහ ණය අඩු කිරීම අපේක්ෂා කෙරේ.^[103]

ජිබුටි සමාගම සෝල්ට් ඉන්වෙස්ට්මන්ට් (SIS) ජිබුටි හි අසාල් ලේක් කලාපයේ බහුල ලුණු කාර්මිකකරණය කිරීම සඳහා මහා පරිමාණ මෙහෙයුමක් ආරම්භ කළේය. ටොන් මිලියන 4 ක වාර්ෂික ධාරිතාවයකින් ක්‍රියාත්මක වන මෙම ලවණ ඉවත් කිරීම ව්‍යාපෘතිය අපනයන ආදායම ඉහළ නංවා ඇති අතර වැඩි රැකියා අවස්ථා නිර්මාණය කර ඇති අතර ප්‍රදේශයේ වැසියන්ට වැඩි මිරිදිය ජලය ලබා දී ඇත.^[1]^[103] 2012 දී, ජිබුටි රජය ලෝපස් පර්යන්තයක් ඉදිකිරීම සඳහා සීමාසහිත චයිනා හාබර් ඉංජිනියරින් සමාගමේ සේවාවන් ද බඳවා ගන්නා ලදී. ඩොලර් මිලියන 64 ක් වටිනා, මෙම ව්‍යාපෘතිය මඟින් අග්නිදිග ආසියාවේ වෙළඳපොළට වසරකට ලුණු ටොන් 5,000ක් අපනයනය කිරීමට ජිබුටිට හැකි විය.^[105]

ජිබුටි හි දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය වසරකට සියයට 6කට වඩා සාමාන්‍යයෙන් ප්‍රසාරණය වූ අතර, 1985 දී ඇමෙරිකානු ඩොලර් මිලියන 341 සිට 2015 දී ඇමෙරිකානු ඩොලර් බිලියන 1.5 ක් විය. ජිබුටියන් ෆ්‍රෑන්ක් යනු ජිබුටි හි මුදල් ඒකකයයි. එය නිකුත් කරනු ලබන්නේ රටේ මුදල් අධිකාරිය වන ජිබුටි මහ බැංකුව විසිනි. ජිබුටියන් ෆ්‍රෑන්ක් එක්සත් ජනපද ඩොලරයට සම්බන්ධ කර ඇති බැවින්, එය සාමාන්‍යයෙන් ස්ථාවර වන අතර උද්ධමනය ගැටළුවක් නොවේ. රට තුළ ආයෝජනය කෙරෙහි ඇති උනන්දුව වර්ධනය වීමට මෙය දායක වී තිබේ.^[103]^[106]^[107]

2010 වන විට, සාම්ප්‍රදායික සහ ඉස්ලාමීය බැංකු 10ක් ජිබුටි හි ක්‍රියාත්මක වේ. සෝමාලියානු මුදල් හුවමාරු සමාගමක් වන Dahabshiil සහ Swiss Financial Investments හි අනුබද්ධිත BDCD ඇතුළුව බොහෝ දෙනා පසුගිය වසර කිහිපය තුළ පැමිණ ඇත. බැංකු පද්ධතිය මීට පෙර ආයතන දෙකකින් ඒකාධිකාරී කර ඇත: ඉන්දු-සූස් බැංකුව සහ වාණිජ හා කාර්මික බැංකුව (BCIMR).^[106] ශක්තිමත් ණය සහ තැන්පතු අංශයක් සහතික කිරීම සඳහා, වාණිජ බැංකුවල මූල්‍ය අංශයේ කොටස්වලින් 30% ක් පවත්වාගෙන යාමට රජයට අවශ්‍ය වේ;^{[පැහැදීම ඇවැසිය]} ජාත්‍යන්තර බැංකු සඳහා අවම වශයෙන් ජිබුටියන් ෆ්‍රෑන්ක් මිලියන 300ක් ඉදිරි ප්‍රාග්ධනය සඳහා අනිවාර්ය වේ. විශාල තැන්පතුවක් හෝ වෙනත් ඇපයක් අවශ්‍ය නොවී සුදුසුකම් ලත් කුඩා හා මධ්‍යම ප්‍රමාණයේ ව්‍යාපාර සඳහා ණය නිකුත් කිරීමට බැංකුවලට ඉඩ සලසන ඇපකර අරමුදලක් නිර්මාණය කිරීම මගින් ණය දීම දිරිමත් කර ඇත.^[103]

සෞදි ආයෝජකයින් කිලෝමීටර 28.5 දිග (සැතපුම් 17.7) අරාබි අර්ධද්වීපය සමඟ අප්‍රිකාවේ අඟ සම්බන්ධ කිරීමේ හැකියාව ගවේෂණය කරමින් සිටින බව වාර්තා වේ.^[108] ජිබුටි හරහා එතෙර පාලම, අං පාලම ලෙස හැඳින්වේ. තාරෙක් බින් ලාඩන් නම් ආයෝජකයා මෙම ව්‍යාපෘතියට සම්බන්ධ කර ඇත. 2010 ජුනි මාසයේදී ව්‍යාපෘතියේ I අදියර ප්‍රමාද විය.^[109]

ප්‍රවාහනය

රටේ එකම ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ වන ජිබුටි නගරයේ ජිබුටි-අම්බුලි ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ, කාලසටහන්ගත සහ වරලත් ගුවන් ගමන් සමඟ බොහෝ අන්තර් මහද්වීපික මාර්ග සඳහා සේවය කරයි. එයාර් ජිබුටි යනු ජිබුටි හි නිල ගුවන් සේවය වන අතර එය රටේ විශාලතම ගුවන් සේවය වේ.

නව සහ විද්‍යුත්කරණය කරන ලද ප්‍රමිති මාපක අඩිස් අබාබා-ජිබුටි දුම්රිය 2018 ජනවාරි මාසයේ දී ක්‍රියාත්මක විය. එහි ප්‍රධාන අරමුණ වන්නේ ඉතියෝපියානු අභ්‍යන්තර ප්‍රදේශය සහ ජිබුටියානු ඩොරලේ වරාය අතර භාණ්ඩ ප්‍රවාහන සේවා පහසු කිරීමයි.

කාර් පාරු ජිබුටි නගරයේ සිට ටැඩ්ජූරා වෙත ටැඩ්ජූරා බොක්ක පසු කරයි. ජිබුටි නගරයේ ප්‍රධාන වරාය වන ජිබුටි නගරයට බටහිර දෙසින් ඩොරලේ වරාය ඇත. ඩොරාලේ වරාය නව අඩිස් අබාබා-ජිබුටි දුම්රිය මාර්ගයේ පර්යන්තයයි. සාමාන්‍ය භාණ්ඩ හා තෙල් ආනයනය කරන දොරලෙහ් වරායට අමතරව, ජිබුටි (2018) තොග භාණ්ඩ සහ පශු සම්පත් ආනයනය සහ අපනයනය සඳහා තවත් ප්‍රධාන වරායන් තුනක් ඇත, ටාජුරාහ් වරාය (පොටෑෂ්), ඩමර්ජෝග් වරාය (පශු සම්පත්) සහ ගූබෙට් වරාය (ලුණු). ඉතියෝපියාවේ ආනයන හා අපනයනවලින් 95%ක් පමණ ජිබුටියන් වරායන් හරහා ගමන් කරයි.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

ජිබුටියන් අධිවේගී මාර්ග පද්ධතිය නම් කර ඇත්තේ මාර්ග වර්ගීකරණයට අනුව ය. ප්‍රාථමික මාර්ග ලෙස සලකනු ලබන මාර්ග සම්පූර්ණයෙන්ම තාර දමා ඇති (ඒවායේ මුළු දිග පුරාම) සහ සාමාන්‍යයෙන් ඒවා ජිබුටි හි සියලුම ප්‍රධාන නගර අතර ගමනාගමනය ගෙන යයි.

ජිබුටි යනු 21 වන සියවසේ සමුද්‍ර සේද මාවතේ කොටසක් වන අතර එය මධ්‍යම හා නැගෙනහිර යුරෝපයට සම්බන්ධ වන චීන වෙරළේ සිට ඉහළ ඇඩ්‍රියාටික් කලාපය දක්වා දිව යයි.^[110]^[111]^[112]^[113]^[114]

මාධ්‍ය හා විදුලි සංදේශ

ජිබුටි හි විදුලි සංදේශ සන්නිවේදන අමාත්‍යාංශයේ අධිකාරිය යටතට වැටේ.^[115]

ජිබුටි ටෙලිකොම් යනු විදුලි සංදේශ සේවා සපයන එකම ආයතනයයි. එය බොහෝ විට මයික්‍රෝවේව් රේඩියෝ රිලේ ජාලයක් භාවිතා කරයි. අගනුවර ෆයිබර් ඔප්ටික් කේබලයක් සවි කර ඇති අතර ග්‍රාමීය ප්‍රදේශ රැහැන් රහිත දේශීය ලූප් රේඩියෝ පද්ධති හරහා සම්බන්ධ වේ. ජංගම සෙලියුලර් ආවරණය මූලික වශයෙන් ජිබුටි නගරයේ සහ ඒ අවට ප්‍රදේශයට සීමා වේ. 2015 වන විට, දුරකථන ප්‍රධාන මාර්ග 23,000ක් සහ ජංගම/සෙලියුලර් මාර්ග 312,000ක් භාවිතයේ තිබුණි. SEA-ME-WE 3 සබ්මැරීන් කේබලය ජෙඩා, සූවස්, සිසිලි, මාර්සෙයිල්, කොළඹ, සිංගප්පූරුව සහ ඉන් ඔබ්බට ක්‍රියාත්මක වේ. දුරකථන චන්ද්‍රිකා භූමි මධ්‍යස්ථාන ඉන්ටෙල්සැට් 1 (ඉන්දියානු සාගරය) සහ ඇරබ්සැට් 1 ඇතුළත් වේ. මෙඩරබ්ටෙල් යනු කලාපීය මයික්‍රෝවේව් රේඩියෝ රිලේ දුරකථන ජාලයයි.^[1]

ජිබුටි හි ගුවන්විදුලි රූපවාහිනිය රජය සතු ජාතික විකාශකයා වේ. එය එකම භූමිෂ්ඨ රූපවාහිනී මධ්‍යස්ථානය මෙන්ම AM 1, FM 2 සහ කෙටි තරංග 0 හි දේශීය ගුවන්විදුලි ජාල දෙකද ක්‍රියාත්මක කරයි. විකාශන මාධ්‍ය බලපත්‍ර ලබා දීම සහ ක්‍රියාත්මක කිරීම රජය විසින් නියාමනය කරනු ලැබේ.^[1] සිනමාහල්වලට අගනුවර Odeon සිනමා ශාලාවද ඇතුළත් වේ.^[116]

2012 වන විට, දේශීය අන්තර්ජාල සේවා සපයන්නන් 215 ක් සිටියහ. අන්තර්ජාල භාවිතා කරන්නන් 99,000 ක් පමණ (2015) සමන්විත විය. අන්තර්ජාල රටේ ඉහළම මට්ටමේ වසම .dj වේ.^[1]

ප්‍රධාන මුද්‍රිත පුවත්පත් රජය සතු වේ: ප්‍රංශ භාෂා දිනපතා La Nation, ඉංග්‍රීසි සතිපතා Djibouti Post සහ අරාබි සතිපතා Al-Qarn. රාජ්‍ය ප්‍රවෘත්ති ඒජන්සිය Agence Djiboutienne d'Information වේ. රාජ්‍ය නොවන පුවත් වෙබ් අඩවි විදේශයන්හි පිහිටා ඇත; උදාහරණයක් ලෙස, La Voix de Djibouti බෙල්ජියමේ සිට ක්‍රියාත්මක වේ.^[117]

සංචාරක ව්‍යාපාරය

ජිබුටි හි සංචාරක ව්‍යාපාරය රටේ වර්ධනය වන ආර්ථික අංශයක් වන අතර එය වසරකට 80,000 කට වඩා අඩු සංචාරකයින් ජනනය කරන කර්මාන්තයකි, බොහෝ දුරට රටේ ප්‍රධාන නාවික කඳවුරුවල ස්ථානගත කර ඇති සොල්දාදුවන්ගේ පවුලේ අය සහ මිතුරන්ය.^[118] සංඛ්‍යාව ඉහළ යමින් තිබුණද, සංචාරක වර්ධනය සීමා කළ හැකි වීසා මත පැමිණීම නතර කිරීම පිළිබඳ කතා පවතී.

යටිතල පහසුකම් නිසා සංචාරකයින්ට ස්වාධීනව ගමන් කිරීමට අපහසු වන අතර පුද්ගලික සංචාර සඳහා වියදම් අධික වේ. 2018 ජනවාරි මාසයේදී^[119] අඩිස් අබාබා සිට ජිබුටි දක්වා දුම්රිය මාර්ගය නැවත විවෘත කිරීමෙන් පසු ගොඩබිම් ගමනාගමනය ද නැවත ආරම්භ විය.ජිබුටි හි ප්‍රධාන භූ විද්‍යාත්මක ආශ්චර්යයන් දෙක වන ඇබේ විල සහ අසාල් විල රටේ ඉහළම සංචාරක ගමනාන්තයන් වේ. මෙම අඩවි දෙක^[120] සෑම වසරකම බොහෝ සංචාරකයින් නොපැමිණෙන දුරස්ථ ස්ථාන සොයන සංචාරකයින් සිය ගණනක් ආකර්ෂණය කරයි.

බලශක්තිය

ජිබුටි ඉන්ධන තෙල් සහ ඩීසල් බලාගාර වලින් මෙගාවොට් 126 ක ස්ථාපිත විදුලි බල උත්පාදන ධාරිතාවක් ඇත.^[121] 2002 දී විදුලි බල නිෂ්පාදනය ගිගාවොට් පැය 232 ක් වූ අතර පරිභෝජනය ගිගාවොට් පැය 216 විය. 2015 දී, ඒක පුද්ගල වාර්ෂික විදුලි පරිභෝජනය කිලෝවොට් පැය 330 (kWh) පමණ වේ; එපමනක් නොව, ජනගහනයෙන් 45% කට පමණ විදුලිය සඳහා ප්‍රවේශය නොමැති අතර,^[121] රටේ විදුලිබල ක්ෂේත්‍රයේ සපුරා නොමැති ඉල්ලුමේ මට්ටම සැලකිය යුතු ය. ජිබුටි හි ඉල්ලුමෙන් 65%ක් තෘප්තිමත් කරන ඉතියෝපියාවෙන් ජලවිදුලි ආනයනය වැඩි කිරීම, රටේ පුනර්ජනනීය බලශක්ති සැපයුම ඉහළ නැංවීම සඳහා සැලකිය යුතු කාර්යභාරයක් ඉටු කරනු ඇත.^[121] භූතාප විභව ස්ථානයක් දැනටමත් අසාල් විල අසල එක් ස්ථානයක ඉදිකිරීම් ආරම්භ කර ඇත. ග්‍රෑන්ඩ් බාරා හි ප්‍රකාශ වෝල්ටීයතා බලාගාරය (සූර්‍ය බලාගාර) ඉදිකිරීමෙන් මෙගාවොට් 50 ක ධාරිතාවක් ජනනය කෙරේ.

ජනවිකාසය

ගොනුව:Issa woman from Djibouti ca.1930-1950.jpg

සංචාරක ඇඳුමින් සැරසුණු සෝමාලියානු කාන්තාවක්

සංචාරක ඇඳුමින් සැරසුණු අෆාර් මිනිසෙකි

ඓතිහාසික ජනගහනය
වසර	ජනගහණ.	±% p.a.
1950	62,001	—
1955	69,589	+2.34%
1960	83,636	+3.75%
1965	114,963	+6.57%
1970	159,659	+6.79%
1977	277,750	+8.23%
1980	358,960	+8.93%
1985	425,613	+3.47%
1990	590,398	+6.76%
1995	630,388	+1.32%
2000	717,584	+2.62%
2005	784,256	+1.79%
2010	850,146	+1.63%
2015	869,099	+0.44%
2018	884,017	+0.57%
මූලාශ්‍රය: ලෝක බැංකුව^[122]

ජිබුටි හි ජනගහනය 921,804 ක් පමණ වේ.^[123]^[124] එය බහු වාර්ගික රටකි. 1955 දී 69,589 සිට 2015 වන විට 869,099 පමණ දක්වා වැඩි වූ දේශීය ජනගහනය 20 වැනි සියවසේ අවසාන භාගයේදී වේගයෙන් වර්ධනය විය. ජිබුටි වලට ආවේණික විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් දෙක වන්නේ සෝමාලි (60%) සහ අෆාර් (35%) ය.^[1] සෝමාලි ගෝත්‍ර සංරචකය ප්‍රධාන වශයෙන් ඊසාගෙන් සමන්විත වන අතර පසුව ගඩබුර්සි සහ හබාර් අවල් උප වංශය ඉසාක්ගෙන් සමන්විත වේ.^[125] ජිබුටි හි ජනගහනයෙන් ඉතිරි 5% මූලික වශයෙන් යේමන අරාබිවරුන්, ඉතියෝපියානුවන් සහ යුරෝපීයයන් (ප්‍රංශ සහ ඉතාලි ජාතිකයන්) සමන්විත වේ. ප්‍රදේශවාසීන්ගෙන් ආසන්න වශයෙන් 76% නාගරික වැසියන් ය; ඉතිරි අය එඬේරුන් ය.^[1] ජිබුටි අවට ප්‍රාන්තවලින් සංක්‍රමණිකයන් සහ සරණාගතයින් ගණනාවකට ද සත්කාරකත්වය සපයන අතර, එහි කොස්මොපොලිටන් නාගරිකත්වය හේතුවෙන් ජිබුටි නගරය "රතු මුහුදේ ප්‍රංශ හොංකොං" යන අන්වර්ථ නාමයෙන් හැඳින්වේ.^[126] අප්‍රිකාවේ නැගෙනහිර වෙරළ තීරයේ ජිබුටි පිහිටීම නිසා එය කලාපීය සංක්‍රමණයේ කේන්ද්‍රස්ථානයක් බවට පත් කරයි, සෝමාලි, යේමන සහ ඉතියෝපියානුවන් ගල්ෆ් සහ උතුරු අප්‍රිකාවට යන ගමනේදී රට හරහා ගමන් කරයි. යේමනයේ සිට විශාල සංක්‍රමණිකයන් ගලා ඒමක් ජිබුටි වෙත ලැබී තිබේ.^[53]^[127]

ජිබුටි හි භාෂා

සෝමාලි භාෂාව (60%)

අෆාර් භාෂාව (35%)

අරාබි භාෂාව (2%)

වෙනත් (3%)

ජිබුටි හි ඉස්ලාමය (පිව්)^[128]

සුන්නිවාදය (87%)

නිකාය නොවන මුස්ලිම්වරු (8%)

වෙනත් මුස්ලිම්වරු (3%)

ෂියා ආගම (2%)

භාෂා

ජිබුටි යනු බහුභාෂා ජාතියකි.^[1] ප්‍රදේශවාසීන්ගෙන් බහුතරයක් සෝමාලි (කථිකයන් 524,000) සහ අෆාර් (කථිකයන් 306,000) පළමු භාෂා ලෙස කතා කරති. මෙම ව්‍යවහාරයන් පිළිවෙලින් සෝමාලි සහ ඇෆාර් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වල මව් භාෂාව වේ. භාෂා දෙකම විශාල ඇෆ්රෝසියාටික් කුෂිට් පවුලට අයත් වේ. සෝමාලියාවේ කතා කරන ප්‍රධාන උපභාෂාව වන බෙනාදිරි සෝමාලි භාෂාවට වඩා වෙනස්ව උතුරු සෝමාලි යනු රටෙහි සහ අසල්වැසි සෝමාලිලන්තයේ කතා කරන ප්‍රධාන උපභාෂාවයි.^[129] ජිබුටි හි නිල භාෂා දෙකක් ඇත: අරාබි සහ ප්‍රංශ.^[130]

අරාබි යනු ආගමික වැදගත්කමකි. විධිමත් සැකසුම් තුළ, එය නවීන සම්මත අරාබි වලින් සමන්විත වේ. වාචිකව, ප්‍රදේශවාසීන් 59,000 ක් පමණ ජිබුටි අරාබි ලෙසද හැඳින්වෙන තායිසි-ඇඩෙනි අරාබි උපභාෂාව කතා කරයි. ප්‍රංශ භාෂාව ව්‍යවස්ථාපිත ජාතික භාෂාවක් ලෙස ක්‍රියා කරයි. එය යටත් විජිත යුගයෙන් උරුම වූවක් වන අතර එය මූලික ඉගැන්වීමේ භාෂාව වේ. ජිබුටියන් 17,000 ක් පමණ එය පළමු භාෂාව ලෙස කතා කරයි. සංක්‍රමණික භාෂාවලට ඕමානි අරාබි (කථිකයන් 38,900), අම්හාරික් (කථිකයන් 1,400) සහ ග්‍රීක (කථිකයන් 1,000) ඇතුළත් වේ.^[131]

ආගම්

ජිබුටි හි ජනගහනය ප්‍රධාන වශයෙන් මුස්ලිම් ය. ජාතියේ ජනගහනයෙන් 98% ක් පමණ ඉස්ලාම් දහම නිරීක්ෂණය කරයි (ආසන්න වශයෙන් 2022 වන විට 891,000).^[132] 2012 වන විට, ජනගහනයෙන් 94% ක් මුස්ලිම් වූ අතර ඉතිරි 6% ක්‍රිස්තියානි අනුගාමිකයින් වේ.^[1]

ඉස්ලාමීය අනාගතවක්තෘ මුහම්මද් තුමාගේ බලකිරීම මත හිංසනයට ලක් වූ මුස්ලිම්වරුන් පිරිසක් අප්‍රිකාවේ අං ප්‍රදේශයේ රතු මුහුද හරහා රැකවරණය පතා ඇති බැවින් ඉස්ලාමය ඉතා ඉක්මනින් කලාපයට ඇතුළු විය. 1900 දී, යටත් විජිත යුගයේ මුල් භාගයේදී, ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තයේ කතෝලික දූත මණ්ඩල කිහිපයක පාසල් සහ අනාථ නිවාසවලින් පැමිණි අනුගාමිකයින් 100-300ක් පමණ වූ ප්‍රදේශ තුළ පාහේ කිතුනුවන් සිටියේ නැත. ජිබුටි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ඉස්ලාම් එකම රාජ්‍ය ආගම ලෙස නම් කර ඇති අතර, සියලු ආගම්වල පුරවැසියන්ගේ සමානාත්මතාවය (1 වන වගන්තිය) සහ ආගමික භාවිතයේ නිදහස (11 වන වගන්තිය) සඳහා ද පහසුකම් සපයයි.^[72]^[73] බොහෝ දේශීය මුස්ලිම්වරු ෂාෆි පාසල අනුගමනය කරමින් සුන්නි නිකායට අනුගත වෙති. නිකායට අයත් නොවන මුස්ලිම්වරුන් බොහෝ දුරට විවිධ පාසල්වල සුෆි නියෝගවලට අයත් වේ.^[133] 2008 ජාත්‍යන්තර ආගමික නිදහස වාර්තාවට අනුව, මුස්ලිම් ජිබුටියන්වරුන්ට වෙනත් ඇදහිල්ලක් වෙත හැරීමට හෝ විවාහ වීමට නීත්‍යානුකූල අයිතියක් ඇතත්, වෙනත් ආගමකට හැරෙන්නන්ට තම පවුලෙන් සහ වංශයෙන් හෝ සමාජයෙන් නිෂේධාත්මක ප්‍රතිචාරවලට මුහුණ දීමට සිදු විය හැකි අතර, ඔවුන් බොහෝ විට ආපසු ඉස්ලාමයට යාමට බලපෑම්වලට මුහුණ දෙයි.^[134]

ජිබුටි රදගුරු පදවිය කුඩා ප්‍රාදේශීය කතෝලික ජනගහනයට සේවය කරයි, එය 2006 දී පුද්ගලයන් 7,000 ක් පමණ යැයි ගණන් බලා ඇත.^[135]

විශාලතම නගර

v t e ජිබුටි හි විශාලතම නගර 2009 සංගණනයට අනුව^[136]
	ස්ථානය		කලාපය	ජනගහණය
ජිබුටි අලි සබීහ්	1	ජිබුටි	ජිබුටි	475,322	දිඛිල් ටැඩ්ජූරා
	2	අලි සබීහ්	අලි සබීහ්	37,939
	3	දිඛිල්	දිඛිල්	24,886
	4	ටැඩ්ජූරා	ටඩ්ජූරා	14,820
	5	ආර්ටා	ආර්ටා	13,260
	6	ඔබ්බොක්	ඔබ්බොක්	11,706
	7	අලි ඇඩේ	අලි සබීහ්	3,500
	8	හොල්හෝල්	අලි සබීහ්	3,000
	9	අයිරෝලාෆ්	ටාජුරාහ්	1,023
	10	රන්ඩා	ටාජුරාහ්	1,023

සෞඛ්‍ය

ජිබුටි නගරයේ ISSS වෛද්‍ය පීඨයට ඇතුල් වීම

උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව පිරිමි සහ ගැහැණු යන දෙඅංශයෙන්ම 64.7 ක් පමණ වේ. සාරවත් බව එක් කාන්තාවකට දරුවන් 2.35 කි.^[1] ජිබුටි හි පුද්ගලයන් 100,000 කට වෛද්‍යවරු 18 ක් පමණ සිටිති.^[137]

ජිබුටි හි උපත් 100,000කට 2010 මාතෘ මරණ අනුපාතිකය 300කි. මෙය 2008දී 461.6ක් සහ 1990දී 606.5ක් සමඟ සැසඳේ. උපත් 1,000කට 5ට අඩු මරණ අනුපාතිකය 95ක් වන අතර අලුත උපන් දරුවන්ගෙන් සියයට 7කට අඩු මරණ අනුපාතයක් වේ. ජිබුටි සජීවී උපත් 1,000කට වින්නඹු මාතාවන් සංඛ්‍යාව 6ක් වන අතර ගර්භනී කාන්තාවන් 93 න් 1ක් ජීවිත කාලය තුළ මරණ අවදානමක් ඇත.^[138]

ජිබුටි හි කාන්තාවන් සහ ගැහැණු ළමයින්ගෙන් 93.1% ක් පමණ කාන්තා ලිංගික ඡේදනයට ලක්ව ඇත (FGM, සමහර විට 'කාන්තා චර්මච්ඡේදනය' ලෙස හැඳින්වේ),^[139] මෙය විවාහයට පෙර සම්ප්‍රදායක් ප්‍රධාන වශයෙන් ඊසානදිග අප්‍රිකාවට සහ ආසන්න නැගෙනහිර ප්‍රදේශවලට ආවේණික වේ. ^[140]^[141] 1994 දී නීත්‍යානුකූලව තහනම් කර ඇතත්, එය දේශීය සංස්කෘතිය තුළ ගැඹුරින් මුල් බැස ඇති බැවින්, ක්‍රියා පටිපාටිය තවමත් බහුලව භාවිතා වේ.^[142] ප්‍රජාව තුළ කාන්තාවන් විසින් දිරිමත් කර සිදු කරනු ලබන, FGM මූලික වශයෙන් අදහස් කරන්නේ සල්ලාලකම වැළැක්වීම සහ පහරදීම්වලින් ආරක්ෂාව සැපයීමයි.^[142]^[143]

ජිබුටි හි පිරිමි ජනගහනයෙන් 94% ක් පමණ පිරිමි චර්මච්ඡේදනයට ලක්ව ඇති බව වාර්තා වේ, එය ඉස්ලාමයට අනුගත වීම සඳහා මෙය අවශ්‍ය වේ.^[144]

අධ්‍යාපනය

ජිබුටි රජයට අධ්‍යාපනය ප්‍රමුඛතාවයකි. 2009 වන විට, එය සිය වාර්ෂික අයවැයෙන් 20.5%ක් ශාස්ත්‍රීය උපදෙස් සඳහා වෙන් කරයි.^[145]

Global Pulse අධ්‍යාපනික වැඩසටහනට (2010) සහභාගී වන ජිබුටියන් කාන්තාවන්

ජිබුටියන් අධ්‍යාපන ක්‍රමය මුලින් සකස් කරන ලද්දේ සීමිත ශිෂ්‍ය පදනමක් සපුරාලීම සඳහා ය. එනිසා, පාසල් අධ්‍යාපන රාමුව බොහෝ දුරට ප්‍රභූ වූ අතර දේශීය තත්වයන්ට සහ අවශ්‍යතාවලට නුසුදුසු වූ ප්‍රංශ යටත් විජිත ආදර්ශයෙන් සැලකිය යුතු ලෙස උකහා ගන්නා ලදී.^[145]

1990 ගණන්වල අගභාගයේදී, ජිබුටියන් බලධාරීන් ජාතික අධ්‍යාපන උපායමාර්ගය සංශෝධනය කළ අතර පරිපාලන නිලධාරීන්, ගුරුවරුන්, දෙමාපියන්, ජාතික සභා සාමාජිකයන් සහ රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන සම්බන්ධ කර ගනිමින් පුළුල් උපදේශන ක්‍රියාවලියක් දියත් කරන ලදී. මුලපිරීම මගින් අවධානය යොමු කළ යුතු ක්ෂේත්‍ර හඳුනාගෙන ඒවා වැඩිදියුණු කිරීම සම්බන්ධයෙන් නිශ්චිත නිර්දේශ ඉදිරිපත් කරන ලදී. 2000-10 කාලය තුළ අධ්‍යාපන ක්‍ෂේත්‍රය නවීකරණය කිරීම අරමුණු කරගත් පුළුල් ප්‍රතිසංස්කරණ සැලැස්මක් රජය පසුව සකස් කළේය. 2000 අගෝස්තු මාසයේදී එය නිල අධ්‍යාපන සැලසුම් පනතක් සම්මත කර ඉදිරි වසර පහ සඳහා මධ්‍ය කාලීන සංවර්ධන සැලැස්මක් කෙටුම්පත් කළේය. මූලික අධ්‍යයන පද්ධතිය සැලකිය යුතු ලෙස ප්‍රතිව්‍යුහගත කර අනිවාර්ය කරන ලදී; එය දැන් ප්‍රාථමික පාසලේ වසර පහකින් සහ මධ්‍යම පාසලේ වසර හතරකින් සමන්විත වේ. ද්විතීයික පාසල්වලට ඇතුළත් කිරීම සඳහා මූලික අධ්‍යාපන සහතිකයක් ද අවශ්‍ය වේ. මීට අමතරව, නව නීතිය මගින් ද්විතීයික මට්ටමේ වෘත්තීය උපදෙස් හඳුන්වා දුන් අතර රට තුළ විශ්වවිද්‍යාල පහසුකම් ස්ථාපිත කරන ලදී.^[145]

අධ්‍යාපන සැලසුම් පනතේ සහ මධ්‍ය කාලීන ක්‍රියාකාරී උපායමාර්ගයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අධ්‍යාපන ක්ෂේත්‍රය පුරා සැලකිය යුතු ප්‍රගතියක් ලියාපදිංචි වී ඇත.^[145] විශේෂයෙන්ම, පාසල් ඇතුළත් කිරීම්, පැමිණීම් සහ රඳවා ගැනීමේ අනුපාත සමහර කලාපීය වෙනස්කම් සමඟ ක්‍රමානුකූලව වැඩි වී ඇත. 2004 සිට 2005 සිට 2007–08 දක්වා ප්‍රාථමික පාසල් සඳහා ගැහැණු ළමුන්ගේ ශුද්ධ බඳවා ගැනීම් 18.6%කින් ඉහළ ගියේය. පිරිමි ළමයින් සඳහා එය 8.0% කින් වැඩි විය. එම කාලසීමාව තුළ මධ්‍යම පාසලේ ශුද්ධ බඳවා ගැනීම් ගැහැණු ළමුන් සඳහා 72.4% කින් සහ පිරිමි ළමුන් සඳහා 52.2% කින් ඉහළ ගොස් ඇත. ද්විතීයික මට්ටමේදී, ශුද්ධ බඳවාගැනීම් වැඩිවීමේ අනුපාතය ගැහැණු ළමයින් සඳහා 49.8% ක් සහ පිරිමි ළමයින් සඳහා 56.1% ක් විය.^[146]

නව පන්ති කාමර ඉදිකිරීම සහ පෙළපොත් සැපයීම ඇතුළුව ආයතනික යටිතල පහසුකම් සහ ඉගැන්වීම් ද්‍රව්‍ය සංවර්ධනය කිරීම සහ වැඩිදියුණු කිරීම කෙරෙහි ජිබුටියන් රජය විශේෂයෙන් අවධානය යොමු කර ඇත. පශ්චාත් ද්විතීයික මට්ටමින්, සුදුසුකම් ලත් උපදේශකයින් බිහි කිරීම සහ පාසලෙන් බැහැර තරුණයින් වෘත්තීය පුහුණුව සඳහා දිරිගැන්වීම කෙරෙහි ද අවධානය යොමු කර ඇත.^[145] 2012 වන විට^[update], ජිබුටි හි සාක්ෂරතා අනුපාතය 70% ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත.^[147]

රටේ උසස් අධ්‍යාපන ආයතනවලට ජිබුටි විශ්වවිද්‍යාලය ඇතුළත් වේ.

සංස්කෘතිය

ජිබුටියන් ඇඳුම කලාපයේ උණුසුම් හා ශුෂ්ක දේශගුණය පිළිබිඹු කරයි. ජීන්ස් සහ ටී-ෂර්ට් වැනි බටහිර ඇඳුම් වලින් සැරසී නොසිටින විට, පිරිමින් සාමාන්‍යයෙන් අඳින්නේ මැකාවියි, එය ඉණ වටා පැළඳ සිටින සාම්ප්‍රදායික සරමක් වැනි ඇඳුමකි. බොහෝ සංචාරක මිනිසුන් ලිහිල්ව ඔතා ඇති සුදු කපු වස්ත්‍රයක් පැළඳ සිටින අතර එය දණහිස දක්වා පහළට යන අතර කෙළවර උරහිසට ඉහළින් විසි කර ඇත (රෝම ටෝගා මෙන්).

කාන්තාවන් සාමාන්‍යයෙන් අඳින්නේ ඩිරැක්, එය කපු හෝ පොලියෙස්ටර් වලින් සාදන ලද දිගු, සැහැල්ලු, ඩයෆනස් වොයිල් ඇඳුමක් වන අතර එය සම්පූර්ණ දිග අර්ධ ස්ලිප් එකක් සහ බ්‍රා එකක් මත පැළඳ සිටී. විවාහක කාන්තාවන් ෂෑෂ් ලෙස හඳුන්වන හිස් ස්කාෆ් ක්‍රීඩා කිරීමට නැඹුරු වන අතර බොහෝ විට ඔවුන්ගේ උඩුකය ගර්බසාර් ලෙස හඳුන්වන සාළුවකින් ආවරණය කරයි. අවිවාහක හෝ තරුණියන් නිතරම හිස වසා නොගනිති. පිරිමි ජෙලබියා (සෝමාලියේ ජෙලබියාඩ්) සහ ගැහැණු ජිල්බාබ් වැනි සාම්ප්‍රදායික අරාබි ඇඳුම ද බහුලව පැළඳ සිටී. උත්සව වැනි සමහර අවස්ථාවන් සඳහා, කාන්තාවන්ට මාග්‍රෙබ්හි බර්බර් ගෝත්‍රිකයන් විසින් පැළඳ සිටින විශේෂිත ආභරණ සහ හිස් ඇඳුම් වලින් සැරසිය හැකිය.^[148]

ජිබුටිගේ බොහෝ මුල් කලාව වාචිකව, ප්‍රධාන වශයෙන් ගීත හරහා සම්ප්‍රේෂණය කර සංරක්ෂණය කර ඇත. ඉස්ලාමීය, ඔටෝමාන් සහ ප්‍රංශ බලපෑම් පිළිබඳ බොහෝ උදාහරණ දේශීය ගොඩනැගිලිවල ද සටහන් කළ හැකිය, ඒවායේ ප්ලාස්ටර්වර්ක්, ප්‍රවේශමෙන් ඉදිකරන ලද මෝස්තර සහ අක්ෂර වින්‍යාසය අඩංගු වේ.

සංගීතය

සාම්ප්‍රදායික සෝමාලියානු ජනප්‍රවාද කේන්ද්‍ර කර ගත් පොහොසත් සංගීත උරුමයක් සෝමාලියන්ට ඇත. බොහෝ සෝමාලි ගීත පංචෙන්ද්‍රියයි. එනම්, ප්‍රධාන පරිමාණය වැනි හෙප්ටටොනික් (සටහන් හතක්) පරිමාණයකට ප්‍රතිවිරුද්ධව ඔවුන් අෂ්ටකයකට තණතීරු පහක් පමණක් භාවිතා කරයි. මුලින්ම සවන් දීමේදී, සෝමාලි සංගීතය ඉතියෝපියාව, සුඩානය හෝ අරාබි අර්ධද්වීපය වැනි අවට ප්‍රදේශවල ශබ්ද ලෙස වරදවා වටහා ගත හැකි නමුත් අවසානයේ එය එහිම අනන්‍ය නාද සහ ශෛලීන් මගින් හඳුනාගත හැකිය. සෝමාලි ගීත සාමාන්‍යයෙන් පද රචකයින් (මිඩෝ), ගීත රචකයින් (ලක්සන්) සහ ගායකයින් (කොඩ්කා හෝ "හඬ") අතර සහයෝගීතාවයේ නිෂ්පාදනයකි. බල්වෝ යනු ජිබුටි හි ජනප්‍රිය ආදර තේමා කේන්ද්‍ර කරගත් සෝමාලි සංගීත ශෛලියකි.^[149]

සාම්ප්‍රදායික අෆාර් සංගීතය ඉතියෝපියාව වැනි අප්‍රිකාවේ අඟෙහි අනෙකුත් ප්‍රදේශවල ජන සංගීතයට සමාන ය; එහි අරාබි සංගීතයේ අංග ද අඩංගු වේ. ජිබුටි හි ඉතිහාසය එහි සංචාරක ජනතාවගේ කවි හා ගීතවල සටහන් වී ඇති අතර, ජිබුටි වැසියන් පුරාණ ඊජිප්තුවේ, ඉන්දියාවේ සහ චීනයේ සුවඳ විලවුන් සහ කුළුබඩු සඳහා හම් සහ හම් වෙළඳාම් කළ කාලය දක්වා වසර දහස් ගණනක් ඈතට දිව යයි. ඈත වාචික සාහිත්‍යය ද තරමක් සංගීතමය ය. එය මංගල උත්සව, යුද්ධය, ප්‍රශංසාව සහ පුරසාරම් දොඩන ගීත ඇතුළු බොහෝ ප්‍රභේදවලින් පැමිණේ.^[150]

සාහිත්‍යය

ජිබුටි දිගු කාව්‍ය සම්ප්‍රදායක් ඇත. ගබේ, ජිෆ්ටෝ, ගීරාර්, විග්ලෝ, 'බුරාන්බුර්, බියර්කේඩ්, ඇෆාරේ සහ ගුරාව් යන පදවල හොඳින් වර්ධනය වූ සෝමාලි ආකාර කිහිපයකි. ගැබේ (එපික් කාව්‍යය) වඩාත් සංකීර්ණව දික්වේ, බොහෝ විට පේළි 100 ඉක්මවයි. තරුණ කවියෙකුට එවැනි පද්‍යයක් රචනා කිරීමට හැකි වූ විට එය කාව්‍ය ප්‍රාප්තියේ ලකුණ ලෙස සලකනු ලබන අතර එය කාව්‍යයේ උච්චතම අවස්ථාව ලෙස සැලකේ. කටපාඩම් කරන්නන් සහ කියවන්නන් (හෆිදයාල්) කණ්ඩායම් සම්ප්‍රදායිකව හොඳින් දියුණු වූ කලා ආකෘතිය ප්‍රචාරණය කළහ. කවියන් බරූරෝඩික් (අලංකාරය), අමාන්(ප්‍රශංසාව), ජැකායිල් (ආදර), ගුහාදීන් (ඩයට්‍රිබ්), දිගාශෝ (ප්‍රීතිමත්) සහ ගුබාබෝ (මාර්ගෝපදේශය) ඇතුළු ප්‍රධාන තේමා කිහිපයක් වටා භ්‍රමණය වේ. බරූරෝඩික් රචනා කර ඇත්තේ ප්‍රමුඛ කවියෙකුගේ හෝ චරිතයක මරණය සැමරීම සඳහා ය.^[151] අෆාර්වරුන් ගිනිලි, රණකාමී-කවි සහ දෛවඥයෙකු ලෙස හුරුපුරුදු වන අතර, ජන කතාවල පොහොසත් වාචික සම්ප්‍රදායක් ඇත. ඔවුන් සතුව පුළුල් සටන් ගීත ප්‍රමාණයක් ද ඇත.^[152]

මීට අමතරව, ජිබුටි ඉස්ලාමීය සාහිත්‍යයේ දිගු සම්ප්‍රදායක් ඇත. 16 වැනි සියවසේදී අඩාල් සුල්තාන් හමුදාව විසින් අබිසීනියාව යටත් කර ගැනීම විස්තර කරන ෂිහාබ් අල්-ඩීන් විසින් රචිත මධ්‍යකාලීන ෆුටුහ් අල්-හබාෂ් වඩාත් ප්‍රමුඛ ඓතිහාසික කෘති අතර වේ.^[153] මෑත වසරවලදී, දේශපාලකයන් සහ බුද්ධිමතුන් ගණනාවක් ද රට පිළිබඳ මතක සටහන් හෝ ආවර්ජනය කර ඇත.

ක්‍රීඩා

පාපන්දු යනු ජිබුටියන් අතර ජනප්‍රියම ක්‍රීඩාවයි. රට 1994 දී FIFA සාමාජිකත්වය ලබා ගත් නමුත්, අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානය සඳහා මෙන්ම 2000 දශකයේ මැද භාගයේ පැවති FIFA ලෝක කුසලානය සඳහා සුදුසුකම් ලැබීමේ වටයට පමණක් සහභාගී වී ඇත. 2007 නොවැම්බරයේදී, ජිබුටි ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම 2010 FIFA ලෝක කුසලානය සඳහා සුදුසුකම් ලැබීමේ වටයේදී සෝමාලියාවේ ජාතික සංචිතය ගෝල 1-0 කින් පරාජය කරන ලද අතර, එහි පළමු ලෝක කුසලානය සම්බන්ධ ජයග්‍රහණය සනිටුහන් කළේය.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

මෑතකදී, ලෝක දුනු විදීමේ සම්මේලනය ජිබුටි දුනු විදීමේ සම්මේලනය ක්‍රියාත්මක කිරීමට උදව් කර ඇති අතර නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ සහ රතු මුහුදේ දුනු ශිල්ප සංවර්ධනයට සහාය වීම සඳහා අර්ටා හි ජාත්‍යන්තර දුනු විදීමේ පුහුණු මධ්‍යස්ථානයක් නිර්මාණය වෙමින් පවතී.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

ආහාර පිසීම

ජනප්‍රිය සම්ප්‍රදායික කෙටි ආහාරයක් වන සම්බුසා පිඟානක්

ජිබුටියන් ආහාර පිසීම සෝමාලි, අෆාර්, යේමන සහ ප්‍රංශ ආහාරවල මිශ්‍රණයක් වන අතර අමතර දකුණු ආසියානු (විශේෂයෙන් ඉන්දියානු) සූපශාස්ත්‍ර බලපෑම් ඇත. දේශීය කෑම සාමාන්‍යයෙන් කුංකුම සිට කුරුඳු දක්වා මැදපෙරදිග කුළු බඩු රාශියක් භාවිතා කර සකස් කර ඇත. ග්‍රිල් කරන ලද යේමන මාළු, අඩකින් විවෘත කර බොහෝ විට තන්දූරි මාදිලියේ උඳුන් වල පිසිනු ලබන්නේ දේශීය ප්‍රණීත ආහාරයකි. කුළුබඩු සහිත කෑම සාම්ප්‍රදායික Fah-fah හෝ "Supe Djiboutienne" (තම්බා තැම්බූ හරක් මස් සුප්), තවකෙල්ට් තෙත් (කුළුබඩු මිශ්‍ර එළවළු ඉස්ටුවක්) දක්වා විවිධ වෙනස්කම් වලින් පැමිණේ. Xalwo ("හල්වෝ" ලෙස උච්චාරණය කරනු ලැබේ) හෝ හල්වා යනු ඊද් උත්සව හෝ මංගල උත්සව වැනි උත්සව අවස්ථාවන්හිදී අනුභව කරන ජනප්‍රිය රස කැවිලි වර්ගයකි. හල්වා සීනි, ඉරිඟු පිෂ්ඨය, එනසාල් කුඩු, සාදික්කා කුඩු සහ ගිතෙල් වලින් සාදා ඇත. වයනය සහ රසය වැඩි දියුණු කිරීම සඳහා රටකජු සමහර විට එකතු කරනු ලැබේ.^[154] ආහාර ගැනීමෙන් පසු, නිවෙස් සම්ප්‍රදායිකව සුවඳ දුම් (කුන්සි) හෝ සුවඳ දුම් (ලුබාන්) භාවිතා කර සුවඳ දුම් දමනු ලැබේ, එය ඩබ්කාඩ් ලෙස හඳුන්වන සුවඳ දුම් දාහකයක් තුළ පිළියෙළ කරනු ලැබේ.

සටහන්

↑ /dʒᵻˈbuːti/ jih-BOO-tee; අරාබි: جيبوتي‎; ප්‍රංශ: Djibouti; සෝමාලි: Jabuuti; සැකිල්ල:Lang-aa
↑
- අරාබි: جمهورية جيبوتي‎
- ප්‍රංශ: République de Djibouti
- සෝමාලි: Jamhuuriyadda Jabuuti
- සැකිල්ල:Lang-aa
↑ The Djiboutian–Somali border is de jure controlled by the internationally recognized Federal Republic of Somalia, but is de facto under the control of the unrecognized Republic of Somaliland.^[8]^[9]

යොමු කිරීම්

↑ ^1.00 ^1.01 ^1.02 ^1.03 ^1.04 ^1.05 ^1.06 ^1.07 ^1.08 ^1.09 ^1.10 ^1.11 ^1.12 ^1.13 ^1.14 ^1.15 ^1.16 ^1.17 ^1.18 ^1.19 ^1.20 ^1.21 ^1.22 "Djibouti". The World Factbook. CIA. 5 පෙබරවාරි 2013. සම්ප්‍රවේශය 26 පෙබරවාරි 2013.
↑ "Democracy Index 2020". Economist Intelligence Unit (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 17 දෙසැම්බර් 2021.
↑ "The world's enduring dictators". CBS News. May 16, 2011.
↑ "Djibouti". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 ජූනි 2023.
↑ ^5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. ඔක්තෝබර් 2022. සම්ප්‍රවේශය 11 ඔක්තෝබර් 2022.
↑ "Gini Index coefficient". CIA World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 12 අගෝස්තු 2021.
↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 8 සැප්තැම්බර් 2022. සම්ප්‍රවේශය 8 සැප්තැම්බර් 2022.
↑ Mylonas, Harris. "De Facto States Unbound – PONARS Eurasia". PONARS Eurasia (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 8 අප්‍රේල් 2022.
↑ Ker-Lindsay, James (2012). The foreign policy of counter secession: preventing the recognition of contested states (1st ed.). Oxford University Press. pp. 58–59. ISBN 978-0-19-161197-1. OCLC 811620848.
↑ ^10.0 ^10.1 Raph Uwechue, Africa year book and who's who, (Africa Journal Ltd.: 1977), p. 209 ISBN 0903274051.
↑
Chisholm, Hugh, ed (1911). "Somalia: History of French Somaliland". එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 25 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 383.
↑ ^12.0 ^12.1 ^12.2 ^12.3 A Political Chronology of Africa, (Taylor & Francis: 2001), p. 132 ISBN 1857431162.
↑
Chisholm, Hugh, ed (1911). "Zaila". එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 28 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 950.
↑ "Today in Djibouti History". Historyorb.com. 16 මැයි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.
↑ "United Nations member states". United Nations. 30 දෙසැම්බර් 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.
↑ Boujrada, Zineb (2 මාර්තු 2018). "How Djibouti Got Its Unique Name". The Culture Trip. 6 මාර්තු 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 මාර්තු 2019.
↑ "Countries Of The World That Are Named After Legendary Figures". Worldatlas. 7 අගෝස්තු 2018.
↑ N.Y.), Metropolitan Museum of Art (New York (2008). Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C. (ඉංග්‍රීසි බසින්). Metropolitan Museum of Art. p. 361. ISBN 978-1-58839-295-4.
↑ Zarins, Juris (1990), "Early Pastoral Nomadism and the Settlement of Lower Mesopotamia", (Bulletin of the American Schools of Oriental Research)
↑ Diamond J, Bellwood P (2003) Farmers and Their Languages: The First Expansions SCIENCE 300,
doi:10.1126/science.1078208
↑ Blench, R. (2006). Archaeology, Language, and the African Past. Rowman Altamira. pp. 143–144. ISBN 978-0759104662. 14 සැප්තැම්බර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 සැප්තැම්බර් 2014.
↑ Walter Raunig, Steffen Wenig (2005). Afrikas Horn. Otto Harrassowitz Verlag. p. 439. ISBN 978-3447051750. 14 සැප්තැම්බර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 සැප්තැම්බර් 2014.
↑ Connah, Graham (2004). Forgotten Africa: An Introduction to Its Archaeology. Routledge. p. 46. ISBN 978-1134403035. 14 සැප්තැම්බර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 සැප්තැම්බර් 2014.
↑ Universität Frankfurt am Main (2003). Journal of African Archaeology, Volumes 1–2. Africa Manga Verlag. p. 230. ISBN 9783937248004. 14 සැප්තැම්බර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 සැප්තැම්බර් 2014.
↑ Finneran, Niall (2013). The Archaeology of Ethiopia. Routledge. p. 86. ISBN 978-1136755521. සම්ප්‍රවේශය 29 දෙසැම්බර් 2016.
↑ Simson Najovits (2004) Egypt, Trunk of the Tree, Volume 2. Algora Publishing. p. 258. ISBN 978-0875862569
↑ Joyce Tyldesley (1996) Hatchepsut: The Female Pharaoh. Penguin Books. p. 147. ISBN 9780141929347
↑ Breasted, John Henry (1906–1907), Ancient Records of Egypt: Historical Documents from the Earliest Times to the Persian Conquest, collected, edited, and translated, with Commentary, 1, University of Chicago Press, pp. 246–295
↑ The Geography of Herodotus: Illustrated from Modern Researches and Discoveries by James Talboys Wheeler pg 528. The British Critic, Quarterly Theological Review, And Ecclesiastical Record Volume 11 pg 434
↑ ^30.0 ^30.1 Wheeler pg 526
↑ John Kitto, James Taylor, The popular cyclopædia of Biblical literature: condensed from the larger work, (Gould and Lincoln: 1856), p.302.
↑ ^32.0 ^32.1 Mohamed Haji Mukhtar, Historical Dictionary of Somalia, new edn, African Historical Dictionary Series, 87 (Lanham, MD: Scarecrow Press, 2003), s.v. Awdal [p. 44]; ISBN 0810843447
↑ Lewis, I. M. (1 ජනවාරි 1999). A Pastoral Democracy: A Study of Pastoralism and Politics Among the Northern Somali of the Horn of Africa (ඉංග්‍රීසි බසින්). James Currey Publishers. ISBN 9780852552803.
↑ Shinn, David H.; Ofcansky, Thomas P. (11 අප්‍රේල් 2013). Historical Dictionary of Ethiopia (ඉංග්‍රීසි බසින්). Scarecrow Press. ISBN 9780810874572.
↑ Pieter, Esterhuysen (7 දෙසැම්බර් 2013). Africa A to Z: Continental and Country Profiles: Third Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). Africa Institute of South Africa. ISBN 9780798303446.
↑ Briggs, Phillip (2012). Somaliland. Bradt Travel Guides. p. 7. ISBN 978-1841623719. 12 ඔක්තෝබර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 දෙසැම්බර් 2016.
↑ "Image: The Travels of Al-Yaqubi". Image.prntsacr.com. 12 නොවැම්බර් 2021 දින මුල් පිටපත (PNG) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 නොවැම්බර් 2018.
↑ M. H. Mukhtar, 'Adal Sultanate', in The Encyclopedia of Empire (Wiley, 2016),
doi:10.1002/9781118455074.wbeoe145
; ISBN 9781118455074.
↑ Encyclopedia Americana, Volume 25. Americana Corporation. 1965. p. 255.
↑ ^40.0 ^40.1 Lewis, I.M. (1955). Peoples of the Horn of Africa: Somali, Afar and Saho. International African Institute. p. 140.
↑ "A Country Study: Somalia from The Library of Congress". Lcweb2.loc.gov. 9 ජනවාරි 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.
↑ Melton, J. Gordon and Baumann, Martin (2010) Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices. ABC-CLIO. p. 2663. ISBN 1598842048.
↑ Jalata, Asafa (2004) State Crises, Globalisation, And National Movements in North-east Africa. Routledge. pp. 3–4. ISBN 0415348102.
↑ Africanus, Leo (1526). The History and Description of Africa. Hakluyt Society. pp. 51–54.
↑ Northeast African Studies. Vol. 11. African Studies Center, Michigan State University. 1989. p. 115.
↑ Houtsma, M. Th (1987). E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936. BRILL. pp. 125–126. ISBN 9004082654.
↑ Lewis, I. M. (1999). A Pastoral Democracy: A Study of Pastoralism and Politics Among the Northern Somali of the Horn of Africa. James Currey Publishers. p. 17. ISBN 0852552807.
↑ Fattovich, Rodolfo (1987). "Some remarks on the origins of the Aksumite Stelae" (PDF). Annales d'Éthiopie. 14 (14): 43–69. doi:10.3406/ethio.1987.931. 24 සැප්තැම්බර් 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 සැප්තැම්බර් 2014.
↑ "Tiya - Prehistoric site". UNESCO. සම්ප්‍රවේශය 24 දෙසැම්බර් 2014.
↑ Fukui, Katsuyoshi (1997). Ethiopia in broader perspective: papers of the XIIIth International Conference of Ethiopian Studies Kyoto 12–17 December 1997. Shokado Book Sellers. p. 370. ISBN 4879749761. සම්ප්‍රවේශය 23 දෙසැම්බර් 2014.
↑ "FRENCH SOMALI COAST 1708 – 1946 FRENCH SOMALI COAST | Awdalpress.com". 9 ජූනි 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 අප්‍රේල් 2013. FRENCH SOMALI COAST Timeline
↑ Henri, Brunschwig (1968). "Histoire Africaine". Cahiers d'Études africaines. 8 (29): 32–47. doi:10.3406/cea.1968.3123.
↑ ^53.0 ^53.1 "Tracer des frontières à Djibouti". djibouti.frontafrique.org.
↑ Adolphe, Martens; Challamel, Augustin; C, Luzac (1899). Le Regime de Protectorats. Bruxelles: Institut Colonial Internationale. p. 383.
↑ Simon, Imbert-Vier (2011). Trace des frontiere a Djibouti. Paris: Khartala. p. 128.
↑
Chisholm, Hugh, ed (1911). "Somaliland: French Somaliland". එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 25 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 383.
↑ "
Chisholm, Hugh, ed (1911). "Zaila". එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 28 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 950.
↑ Imbert-Vier 2008, පිටු අංක: 226–29.
↑ Ebsworth 1953, පිටු අංකය: 564.
↑ ^60.0 ^60.1 ^60.2 Barrington, Lowell (2006) After Independence: Making and Protecting the Nation in Postcolonial and Postcommunist States සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine. University of Michigan Press. p. 115. ISBN 0472068989
↑ Africa Research, Ltd (1966). Africa Research Bulletin, Volume 3. Blackwell. p. 597. 30 ජනවාරි 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 දෙසැම්බර් 2014.
↑ ^62.0 ^62.1 ^62.2 ^62.3 Newsweek, Volume 81, (Newsweek: 1973), p.254.
↑ ^63.0 ^63.1 American Universities Field Staff (1968) Northeast Africa series, Volume 15, Issue 1, p. 3.
↑ ^64.0 ^64.1 Alvin J. Cottrell, Robert Michael Burrell, Georgetown University. Center for Strategic and International Studies, The Indian Ocean: its political, economic, and military importance, (Praeger: 1972), p.166.
↑ "French Envoy in Somalia Held by Anti‐Paris Group". The New York Times. 25 මාර්තු 1975.
↑ Gonidec, Pierre François. African Politics. The Hague: Matinus Nijhoff, 1981. p. 272
↑ Légion-Étrangère. Légion-Étrangère. 2000. p. 2. 30 ජූලි 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 මැයි 2017.
↑ Kevin Shillington, Encyclopedia of African history, (CRC Press: 2005), p.360.
↑ Nohlen, D, Krennerich, M & Thibaut, B (1999) Elections in Africa: A data handbook, p. 322 ISBN 0-19-829645-2
↑ ^70.0 ^70.1 Clarke, Walter S. (1991). "The 'Esayi Dream: A Footnote to the Ogaden War". Northeast African Studies. 13 (1): 29–38. ISSN 0740-9133. JSTOR 43660335.
↑ "Djibouti President Guelleh wins election with 98%, provisional results". Africanews. n.d.
↑ ^72.0 ^72.1 ^72.2 ^72.3 "Djibouti's Constitution of 1992 with Amendments through 2010" (PDF). Constitute. 25 ජූනි 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 19 ජූලි 2016.
↑ ^73.0 ^73.1 ^73.2 ^73.3 "Constitution de la République de Djibouti" (ප්‍රංශ බසින්). Agence Djiboutienne d'Information. 25 නොවැම්බර් 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013.
↑ ^74.0 ^74.1 "Djibouti". Freedom House. 17 ජනවාරි 2012. 25 ඔක්තෝබර් 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013.
↑ ^75.0 ^75.1 "DJIBOUTI: Guelleh sworn in for second presidential term". IRIN Africa. 9 මැයි 2005. 29 නොවැම්බර් 2006 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 මාර්තු 2013.
↑ ^76.0 ^76.1 "Djibouti validates presidential election". Middle East Online. 13 අප්‍රේල් 2011. 2 ජූනි 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013.
↑ "Sudan: President Al-Bashir Congratulates Djibouti President On His Re-Election". Sudan News Agency. 20 අප්‍රේල් 2011. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013.
↑ "Joint statement of the international observer missions of the Djibouti presidential elections held on April 08, 2011". Intergovernmental Authority on Development. 10 අප්‍රේල් 2011. 16 ජූනි 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013. In view of the foregoing, the international mission found that the election of 8 April 2011 was peaceful, calm, fair, transparent and took place in dignity. It declares that the election was free and democratic.
↑ "M. Abdoulkader Kamil Mohamed, grand commis de l'Etat et nouveau Premier ministre djiboutien". Adjib. 1 ජනවාරි 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 අප්‍රේල් 2013.
↑ "Djibouti government reaches deal to bring opposition into parliament". Goobjoog. 30 දෙසැම්බර් 2014. 1 ජනවාරි 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 ජනවාරි 2015.
↑ The Rise and Fall of the Somalia Airforce: A Diary Reflection සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 පෙබරවාරි 2014 at the Wayback Machine
↑ "Somalia: UN Envoy Says Inauguration of New Parliament in Somalia 'Historic Moment'". Forum on China-Africa Cooperation. 21 අගෝස්තු 2012. 14 ඔක්තෝබර් 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 අගෝස්තු 2012.
↑ Mohamed, Mahmoud (17 සැප්තැම්බර් 2012). "Presidential inauguration ushers in new era for Somalia". Sabahi. 22 ඔක්තෝබර් 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 සැප්තැම්බර් 2012.
↑ Murithi, Tim (1993). Handbook of Africa's International Relations. Routledge. p. 98. ISBN 978-1136636967. සම්ප්‍රවේශය 24 සැප්තැම්බර් 2016.
↑ Anthony Clayton, 'France, Soldiers, and Africa,' Brassey's, 1988, 388.
↑ "Djibouti Is Hot". Bloomberg.com. 4 ඔක්තෝබර් 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 සැප්තැම්බර් 2017.
↑ ^87.0 ^87.1 ^87.2 Jacobs, Andrew; Perlez, Jane (25 පෙබරවාරි 2017). "U.S. Wary of Its New Neighbor in Djibouti: A Chinese Naval Base". The New York Times. 14 මැයි 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 මැයි 2017.
↑ "Djibouti, Foreign Military Bases on the Horn of Africa; Who is there? What are they up to?". 2 ජනවාරි 2019.
↑ Styan, David (අප්‍රේල් 2013). "Djibouti: Changing Influence in the Horn's Strategic Hub". Chatham House. 26 නොවැම්බර් 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 15 අගෝස්තු 2018.
↑ Chandran, Nyshka (27 ජූනි 2018). "China increases defense ties with Africa". www.cnbc.com. 16 දෙසැම්බර් 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 දෙසැම්බර් 2018.
↑ State, US Department of (11 මාර්තු 2020). "Country Report on Human Rights Practices 2019 – Djibouti". state.gov.
↑ Manighetti, Isabelle; Tapponnier, Paul; Courtillot, Vincent; Gruszow, Sylvie; Gillot, Pierre-Yves (1997). "Propagation of rifting along the Arabia‐Somalia plate boundary: The gulfs of Aden and Tadjoura". Journal of Geophysical Research: Solid Earth. 102 (B2): 2681–2710. Bibcode:1997JGR...102.2681M. doi:10.1029/96JB01185.
↑ Geothermal Resources Council (1985). 1985 International Symposium on Geothermal Energy, Volume 9, Part 1. p. 175.
↑ ^94.0 ^94.1 Highest Mountains in Djibouti සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 ඔක්තෝබර් 2013 at the Wayback Machine. geonames.org
↑ "Eritrean coastal desert". Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund.
↑ ^96.0 ^96.1 "Weatherbase : Djibouti". 5 සැප්තැම්බර් 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 ජූලි 2015.
↑ ^97.0 ^97.1 "Le Pèlerin du Day". World Food Programme. 20 මාර්තු 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 පෙබරවාරි 2013.
↑ "Djibouti". Living National Treasures. 3 අගෝස්තු 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 පෙබරවාරි 2013.
↑ International Union for Conservation of Nature and Natural Resources; Norway. Direktoratet for utviklingshjelp (1989). The IUCN Sahel studies 1989. IUCN. pp. 95, 104. ISBN 978-2-88032-977-8. 1 ජනවාරි 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 මැයි 2011.
↑ S. N. Stuart; Richard J. Adams (1990). Biodiversity in Sub-Saharan Africa and its Islands: Conservation, Management and Sustainable Use. IUCN. pp. 81–82. ISBN 978-2-8317-0021-2. සම්ප්‍රවේශය 28 මැයි 2011.
↑ "Ethiopia signs Djibouti railway deal with China". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 17 දෙසැම්බර් 2011. සම්ප්‍රවේශය 11 දෙසැම්බර් 2019.
↑ Port Development and Competition in East and Southern Africa: Prospects and challenges (PDF). Transport Global Practice. Vol. 2: Country and Port Fact Sheets and Projections. World Bank Group. 2018. p. 9. 12 දෙසැම්බර් 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
↑ ^103.0 ^103.1 ^103.2 ^103.3 ^103.4 ^103.5 ^103.6 ^103.7 Bansal, Ridhima (23 සැප්තැම්බර් 2011). "Current Development Projects and Future Opportunities in Djibouti". Association of African Entrepreneurs. 27 මාර්තු 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 පෙබරවාරි 2013.
↑ "Euromoney Country Risk". Euromoney Institutional Investor PLC. 30 ජූලි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 අගෝස්තු 2011.
↑ "Djibouti, China Sign 64 mln USD Agreement to Facilitate Salt Export". Xinhua News Agency. 20 නොවැම්බර් 2012. 24 පෙබරවාරි 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 පෙබරවාරි 2013.
↑ ^106.0 ^106.1 "Djibouti banking boom attracts foreign investors". Reuters. 23 මාර්තු 2010. 26 මැයි 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 පෙබරවාරි 2013.
↑ Le système informel de transferts de fonds et le mécanisme automatique du Currency Board : complémentarité ou antagonisme ? Le cas des transferts des hawalas à Djibouti සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 පෙබරවාරි 2014 at the Wayback Machine. univ-orleans.fr
↑ "Bridge of the Horns, Cities of Light: Will They Ever Actually Be Built?". The Basement Geographer. WordPress. 27 ජූනි 2011. 28 අගෝස්තු 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 සැප්තැම්බර් 2015.
↑ "Phase I of Yemen and Djibouti Causeway delayed". Steelguru.com. 22 ජූනි 2010. 5 අප්‍රේල් 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 මාර්තු 2016.
↑ "Africa News: The China Merchants in Djibouti: from the maritime to the digital silk roads (by Thierry Pairault)". 15 ජනවාරි 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 ජනවාරි 2021.
↑ Harry G. Broadman "Afrika's Silk Road" (2007), pp 59.
↑ Marcus Hernig: Die Renaissance der Seidenstraße (2018) pp 112.
↑ Diego Pautasso "The role of Africa in the New Maritime Silk Road" In: Brazilian Journal of African Studies, v.1, n.2, Jul./Dec. 2016 | p.118-130.
↑ David Styan "Djibouti and Small State Agency in the Maritime Silk Road: The Domestic and International Foundations" (2020).
↑ "Chiefs of State and Cabinet Members of Foreign Governments". CIA. 21 දෙසැම්බර් 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 නොවැම්බර් 2016.
↑ "Movie theaters in Djibouti, Djibouti". Cinema Treasures. 24 නොවැම්බර් 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 නොවැම්බර් 2016.
↑ "Djibouti media guide". BBC News. 20 දෙසැම්බර් 2022. සම්ප්‍රවේශය 3 මාර්තු 2023.
↑ "African Nation of Djibouti banks on Chinese tourists". South China Morning Post. 17 අප්‍රේල් 2017. 14 මාර්තු 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
↑ "Ethiosport launch of the train to Djibouti". ethiosports.com. 1 ජනවාරි 2018. 14 මාර්තු 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 මාර්තු 2018.
↑ "Things to do in Djibouti". onceinalifetimejourney. 14 මාර්තු 2018. 14 මාර්තු 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 මාර්තු 2018.
↑ ^121.0 ^121.1 ^121.2 "Diversification key to expansion of Djibouti's energy sector". Oxford Business Group. 16 මාර්තු 2016. 3 නොවැම්බර් 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 පෙබරවාරි 2018.
↑ "Djibouti Population". World Bank. 26 ඔක්තෝබර් 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 ඔක්තෝබර් 2015.
↑ "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය 17 ජූලි 2022.
↑ "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය 17 ජූලි 2022.
↑ Refugees, United Nations High Commissioner for. "Refworld | Somalia: Information on the Issa and the Issaq". Refworld (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 10 ඔක්තෝබර් 2021.
↑ Anglin, Kevin; Blond, Becca and Carillet, Jean-Bernard (2004) Africa on a Shoestring. London: Lonely Planet. p. 698. ISBN 978-1740594622
↑ DIRECTORATE OF INTELLIGENCE, INTELLIGENCE MEMORANDUM (1967). "French Somaliland" (PDF). Intelligence Memorandum. 23 ජනවාරි 2017 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
↑ USA (9 අගෝස්තු 2012). "Religious Identity Among Muslims | Pew Research Center". Pewforum.org. සම්ප්‍රවේශය 24 මැයි 2020.
↑ Blench, Roger (2006). "The Afro-Asiatic Languages: Classification and Reference List" (PDF). p. 3.
↑ Cutbill, Catherine C.; Schraeder, Peter J. (22 August 2019). "Djibouti: Language". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/place/Djibouti/Language. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 18 December 2020.
↑ "Djibouti – Languages". Ethnologue. 10 සැප්තැම්බර් 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 සැප්තැම්බර් 2016.
↑ "Islamic World". Nations Online. සම්ප්‍රවේශය 20 මාර්තු 2022.
↑ Chapter 1: Religious Affiliation සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 දෙසැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. Retrieved 4 September 2013
↑ United Nations High Commissioner for Refugees. "Immigration and Refugee Board of Canada, "Djibouti: Situation and treatment of Christians, including instances of discrimination or violence; effectiveness of recourse available in cases of mistreatment; problems that a Muslim can face if he or she converts to Christianity or marries a Christian (2000–2009)", 5 August 2009". Unhcr.org. 10 මැයි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 ජූනි 2010.
↑ Cheney, David M. "Diocese of Djibouti". Catholic-hierarchy.org. 12 මාර්තු 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 පෙබරවාරි 2013.
↑ "Djibouti: Regions, Major Cities & Towns – Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". citypopulation.de.
↑ "Republic of Djibouti: Humanitarian Country Profile". IRIN. පෙබරවාරි 2007. 17 පෙබරවාරි 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 ජූනි 2010.
↑ "The State of the World's Midwifery". United Nations Population Fund. 19 ජූනි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 අගෝස්තු 2011.
↑ "Prevalence of FGM". Who.int. 9 දෙසැම්බර් 2010. 23 අප්‍රේල් 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.
↑ Hayes, Rose Oldfield (1975). "Female genital mutilation, fertility control, women's roles, and the patrilineage in modern Sudan: a functional analysis". American Ethnologist. 2 (4): 617–633. doi:10.1525/ae.1975.2.4.02a00030.
↑ Bodman, Herbert L. and Tohidi, Nayereh Esfahlani (1998) Women in Muslim societies: diversity within unity සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine. Lynne Rienner Publishers. p. 41. ISBN 1555875785.
↑ ^142.0 ^142.1 "DJIBOUTI: Women fight mutilation". IRIN. 12 ජූලි 2005. 16 මැයි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.
↑ Suzanne G. Frayser, Thomas J. Whitby, Studies in human sexuality: a selected guide සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine, (Libraries Unlimited: 1995), p. 257 ISBN 1563081318.
↑ Eric Werker; Amrita Ahuja; Brian Wendell. "Male Circumcision and AIDS: The Macroeconomic Impact of a Health Crisis" (PDF). NEUDC 2007 Papers :: Northeast Universities Development Consortium Conference: Center for International Development at Harvard Un. 19 ජූලි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.
↑ ^145.0 ^145.1 ^145.2 ^145.3 ^145.4 Hare, Harry (2007) ICT in Education in Djibouti සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 දෙසැම්බර් 2009 at the Wayback Machine, World Bank
↑ Djibouti Assistance to Education Evaluation සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 නොවැම්බර් 2012 at the Wayback Machine. USAID (April 2009)
↑ Compact Atlas of the World. Penguin. 2012. p. 138. ISBN 978-0756698591. 11 ඔක්තෝබර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 පෙබරවාරි 2016.
↑ "Image of Djibouti women in head-dresses". discoverfrance.net. 14 ජූනි 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 මැයි 2007.
↑ Abdullahi, Mohamed Diriye (2001) Culture and Customs of Somalia. Greenwood Press. pp. 170–172. ISBN 9780313313332
↑ "Djibouti – Culture Overview". Expedition Earth. 27 පෙබරවාරි 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 සැප්තැම්බර් 2005. – Website no longer exists; link is to Internet Archive
↑ Abdullahi, Mohamed Diriye (2001) Culture and Customs of Somalia, Greenwood Press. pp. 75–76. ISBN 9780313313332
↑ Phillips, Matt and Carillet, Jean-Bernard (2006) Lonely Planet Ethiopia and Eritrea, Lonely Planet. p. 301. ISBN 9781741044362
↑ Shihāb al-Dīn Aḥmad ibn ʻAbd al-Qādir ʻArabfaqīh (2003). The conquest of Abyssinia: 16th century. Translated by Paul Stenhouse; Richard Pankhurst. Tsehai Publishers & Distributors. p. 77. ISBN 9780972317269. 5 සැප්තැම්බර් 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 ජූනි 2015.
↑ Ali, Barlin (2007) Somali Cuisine. AuthorHouse. p. 79. ISBN 9781425977061

අප්‍රිකාවේ ස්වෛරී රාජ්‍ය සහ යැපෙන භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව

[8] /dʒᵻˈbuːti/ jih-BOO-tee; අරාබි: جيبوتي‎; ප්‍රංශ: Djibouti; සෝමාලි: Jabuuti; සැකිල්ල:Lang-aa

[9] 
අරාබි: جمهورية جيبوتي‎
ප්‍රංශ: République de Djibouti
සෝමාලි: Jamhuuriyadda Jabuuti
සැකිල්ල:Lang-aa

[3] අරාබි: جمهورية جيبوتي‎

[4] ප්‍රංශ: République de Djibouti

[5] සෝමාලි: Jamhuuriyadda Jabuuti

[6] සැකිල්ල:Lang-aa

[12] The Djiboutian–Somali border is de jure controlled by the internationally recognized Federal Republic of Somalia, but is de facto under the control of the unrecognized Republic of Somaliland.^[8]^[9]

[CIA-1] 1.00 ^1.01 ^1.02 ^1.03 ^1.04 ^1.05 ^1.06 ^1.07 ^1.08 ^1.09 ^1.10 ^1.11 ^1.12 ^1.13 ^1.14 ^1.15 ^1.16 ^1.17 ^1.18 ^1.19 ^1.20 ^1.21 ^1.22 "Djibouti". The World Factbook. CIA. 5 පෙබරවාරි 2013. සම්ප්‍රවේශය 26 පෙබරවාරි 2013.

[2] "Democracy Index 2020". Economist Intelligence Unit (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 17 දෙසැම්බර් 2021.

[cbs-3] "The world's enduring dictators". CBS News. May 16, 2011.

[4] "Djibouti". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 ජූනි 2023.

[imf2-5] 5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. ඔක්තෝබර් 2022. සම්ප්‍රවේශය 11 ඔක්තෝබර් 2022.

[cia-gini-6] "Gini Index coefficient". CIA World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 12 අගෝස්තු 2021.

[UNHDR-7] "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 8 සැප්තැම්බර් 2022. සම්ප්‍රවේශය 8 සැප්තැම්බර් 2022.

[10] Mylonas, Harris. "De Facto States Unbound – PONARS Eurasia". PONARS Eurasia (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 8 අප්‍රේල් 2022.

[11] Ker-Lindsay, James (2012). The foreign policy of counter secession: preventing the recognition of contested states (1st ed.). Oxford University Press. pp. 58–59. ISBN 978-0-19-161197-1. OCLC 811620848.

[Uwechue-13] 10.0 ^10.1 Raph Uwechue, Africa year book and who's who, (Africa Journal Ltd.: 1977), p. 209 ISBN 0903274051.

[EB1911_Somaliland_Hist-14] 
Chisholm, Hugh, ed (1911). "Somalia: History of French Somaliland". එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 25 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 383.

[Apcoatf-15] 12.0 ^12.1 ^12.2 ^12.3 A Political Chronology of Africa, (Taylor & Francis: 2001), p. 132 ISBN 1857431162.

[EB-16] 
Chisholm, Hugh, ed (1911). "Zaila". එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 28 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 950.

[17] "Today in Djibouti History". Historyorb.com. 16 මැයි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.

[18] "United Nations member states". United Nations. 30 දෙසැම්බර් 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.

[culturetrip-19] Boujrada, Zineb (2 මාර්තු 2018). "How Djibouti Got Its Unique Name". The Culture Trip. 6 මාර්තු 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 මාර්තු 2019.

[20] "Countries Of The World That Are Named After Legendary Figures". Worldatlas. 7 අගෝස්තු 2018.

[21] N.Y.), Metropolitan Museum of Art (New York (2008). Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C. (ඉංග්‍රීසි බසින්). Metropolitan Museum of Art. p. 361. ISBN 978-1-58839-295-4.

[22] Zarins, Juris (1990), "Early Pastoral Nomadism and the Settlement of Lower Mesopotamia", (Bulletin of the American Schools of Oriental Research)

[23] Diamond J, Bellwood P (2003) Farmers and Their Languages: The First Expansions SCIENCE 300,
doi:10.1126/science.1078208

[Blench143144-24] Blench, R. (2006). Archaeology, Language, and the African Past. Rowman Altamira. pp. 143–144. ISBN 978-0759104662. 14 සැප්තැම්බර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 සැප්තැම්බර් 2014.

[Ohvah-25] Walter Raunig, Steffen Wenig (2005). Afrikas Horn. Otto Harrassowitz Verlag. p. 439. ISBN 978-3447051750. 14 සැප්තැම්බර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 සැප්තැම්බර් 2014.

[Connah-26] Connah, Graham (2004). Forgotten Africa: An Introduction to Its Archaeology. Routledge. p. 46. ISBN 978-1134403035. 14 සැප්තැම්බර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 සැප්තැම්බර් 2014.

[Amvjaa-27] Universität Frankfurt am Main (2003). Journal of African Archaeology, Volumes 1–2. Africa Manga Verlag. p. 230. ISBN 9783937248004. 14 සැප්තැම්බර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 සැප්තැම්බර් 2014.

[28] Finneran, Niall (2013). The Archaeology of Ethiopia. Routledge. p. 86. ISBN 978-1136755521. සම්ප්‍රවේශය 29 දෙසැම්බර් 2016.

[29] Simson Najovits (2004) Egypt, Trunk of the Tree, Volume 2. Algora Publishing. p. 258. ISBN 978-0875862569

[30] Joyce Tyldesley (1996) Hatchepsut: The Female Pharaoh. Penguin Books. p. 147. ISBN 9780141929347

[31] Breasted, John Henry (1906–1907), Ancient Records of Egypt: Historical Documents from the Earliest Times to the Persian Conquest, collected, edited, and translated, with Commentary, 1, University of Chicago Press, pp. 246–295

[32] The Geography of Herodotus: Illustrated from Modern Researches and Discoveries by James Talboys Wheeler pg 528. The British Critic, Quarterly Theological Review, And Ecclesiastical Record Volume 11 pg 434

[Wheeler_pg_526-33] 30.0 ^30.1 Wheeler pg 526

[Kitto2-34] John Kitto, James Taylor, The popular cyclopædia of Biblical literature: condensed from the larger work, (Gould and Lincoln: 1856), p.302.

[Somalia-35] 32.0 ^32.1 Mohamed Haji Mukhtar, Historical Dictionary of Somalia, new edn, African Historical Dictionary Series, 87 (Lanham, MD: Scarecrow Press, 2003), s.v. Awdal [p. 44]; ISBN 0810843447

[36] Lewis, I. M. (1 ජනවාරි 1999). A Pastoral Democracy: A Study of Pastoralism and Politics Among the Northern Somali of the Horn of Africa (ඉංග්‍රීසි බසින්). James Currey Publishers. ISBN 9780852552803.

[37] Shinn, David H.; Ofcansky, Thomas P. (11 අප්‍රේල් 2013). Historical Dictionary of Ethiopia (ඉංග්‍රීසි බසින්). Scarecrow Press. ISBN 9780810874572.

[38] Pieter, Esterhuysen (7 දෙසැම්බර් 2013). Africa A to Z: Continental and Country Profiles: Third Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). Africa Institute of South Africa. ISBN 9780798303446.

[Btgpb-39] Briggs, Phillip (2012). Somaliland. Bradt Travel Guides. p. 7. ISBN 978-1841623719. 12 ඔක්තෝබර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 දෙසැම්බර් 2016.

[Historical_sources-40] "Image: The Travels of Al-Yaqubi". Image.prntsacr.com. 12 නොවැම්බර් 2021 දින මුල් පිටපත (PNG) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 නොවැම්බර් 2018.

[41] M. H. Mukhtar, 'Adal Sultanate', in The Encyclopedia of Empire (Wiley, 2016),
doi:10.1002/9781118455074.wbeoe145
; ISBN 9781118455074.

[Encyamer1-42] Encyclopedia Americana, Volume 25. Americana Corporation. 1965. p. 255.

[Lewispohoa-43] 40.0 ^40.1 Lewis, I.M. (1955). Peoples of the Horn of Africa: Somali, Afar and Saho. International African Institute. p. 140.

[44] "A Country Study: Somalia from The Library of Congress". Lcweb2.loc.gov. 9 ජනවාරි 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.

[45] Melton, J. Gordon and Baumann, Martin (2010) Religions of the World, Second Edition: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices. ABC-CLIO. p. 2663. ISBN 1598842048.

[46] Jalata, Asafa (2004) State Crises, Globalisation, And National Movements in North-east Africa. Routledge. pp. 3–4. ISBN 0415348102.

[Leo-47] Africanus, Leo (1526). The History and Description of Africa. Hakluyt Society. pp. 51–54.

[Michigan-48] Northeast African Studies. Vol. 11. African Studies Center, Michigan State University. 1989. p. 115.

[Houtsma-49] Houtsma, M. Th (1987). E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936. BRILL. pp. 125–126. ISBN 9004082654.

[Lewispd-50] Lewis, I. M. (1999). A Pastoral Democracy: A Study of Pastoralism and Politics Among the Northern Somali of the Horn of Africa. James Currey Publishers. p. 17. ISBN 0852552807.

[Fattovich-51] Fattovich, Rodolfo (1987). "Some remarks on the origins of the Aksumite Stelae" (PDF). Annales d'Éthiopie. 14 (14): 43–69. doi:10.3406/ethio.1987.931. 24 සැප්තැම්බර් 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 සැප්තැම්බර් 2014.

[Utps-52] "Tiya - Prehistoric site". UNESCO. සම්ප්‍රවේශය 24 දෙසැම්බර් 2014.

[Fukui-53] Fukui, Katsuyoshi (1997). Ethiopia in broader perspective: papers of the XIIIth International Conference of Ethiopian Studies Kyoto 12–17 December 1997. Shokado Book Sellers. p. 370. ISBN 4879749761. සම්ප්‍රවේශය 23 දෙසැම්බර් 2014.

[awdalpress.com-54] "FRENCH SOMALI COAST 1708 – 1946 FRENCH SOMALI COAST | Awdalpress.com". 9 ජූනි 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 අප්‍රේල් 2013. FRENCH SOMALI COAST Timeline

[55] Henri, Brunschwig (1968). "Histoire Africaine". Cahiers d'Études africaines. 8 (29): 32–47. doi:10.3406/cea.1968.3123.

[auto-56] 53.0 ^53.1 "Tracer des frontières à Djibouti". djibouti.frontafrique.org.

[57] Adolphe, Martens; Challamel, Augustin; C, Luzac (1899). Le Regime de Protectorats. Bruxelles: Institut Colonial Internationale. p. 383.

[58] Simon, Imbert-Vier (2011). Trace des frontiere a Djibouti. Paris: Khartala. p. 128.

[Chisholm-59] 
Chisholm, Hugh, ed (1911). "Somaliland: French Somaliland". එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 25 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 383.

[60] "
Chisholm, Hugh, ed (1911). "Zaila". එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 28 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 950.

[FOOTNOTEImbert-Vier2008226–29-61] Imbert-Vier 2008, පිටු අංක: 226–29.

[FOOTNOTEEbsworth1953564-62] Ebsworth 1953, පිටු අංකය: 564.

[Barrington2006-63] 60.0 ^60.1 ^60.2 Barrington, Lowell (2006) After Independence: Making and Protecting the Nation in Postcolonial and Postcommunist States සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine. University of Michigan Press. p. 115. ISBN 0472068989

[64] Africa Research, Ltd (1966). Africa Research Bulletin, Volume 3. Blackwell. p. 597. 30 ජනවාරි 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 දෙසැම්බර් 2014.

[Nwvol-65] 62.0 ^62.1 ^62.2 ^62.3 Newsweek, Volume 81, (Newsweek: 1973), p.254.

[Aufsnas-66] 63.0 ^63.1 American Universities Field Staff (1968) Northeast Africa series, Volume 15, Issue 1, p. 3.

[Tioipeami-67] 64.0 ^64.1 Alvin J. Cottrell, Robert Michael Burrell, Georgetown University. Center for Strategic and International Studies, The Indian Ocean: its political, economic, and military importance, (Praeger: 1972), p.166.

[68] "French Envoy in Somalia Held by Anti‐Paris Group". The New York Times. 25 මාර්තු 1975.

[69] Gonidec, Pierre François. African Politics. The Hague: Matinus Nijhoff, 1981. p. 272

[70] Légion-Étrangère. Légion-Étrangère. 2000. p. 2. 30 ජූලි 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 මැයි 2017.

[Kseoah-71] Kevin Shillington, Encyclopedia of African history, (CRC Press: 2005), p.360.

[72] Nohlen, D, Krennerich, M & Thibaut, B (1999) Elections in Africa: A data handbook, p. 322 ISBN 0-19-829645-2

[:0-73] 70.0 ^70.1 Clarke, Walter S. (1991). "The 'Esayi Dream: A Footnote to the Ogaden War". Northeast African Studies. 13 (1): 29–38. ISSN 0740-9133. JSTOR 43660335.

[74] "Djibouti President Guelleh wins election with 98%, provisional results". Africanews. n.d.

[English_constitution-75] 72.0 ^72.1 ^72.2 ^72.3 "Djibouti's Constitution of 1992 with Amendments through 2010" (PDF). Constitute. 25 ජූනි 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 19 ජූලි 2016.

[constitution-76] 73.0 ^73.1 ^73.2 ^73.3 "Constitution de la République de Djibouti" (ප්‍රංශ බසින්). Agence Djiboutienne d'Information. 25 නොවැම්බර් 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013.

[freedomhouse-77] 74.0 ^74.1 "Djibouti". Freedom House. 17 ජනවාරි 2012. 25 ඔක්තෝබර් 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013.

[IRIN-78] 75.0 ^75.1 "DJIBOUTI: Guelleh sworn in for second presidential term". IRIN Africa. 9 මැයි 2005. 29 නොවැම්බර් 2006 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 මාර්තු 2013.

[Meodvpe-79] 76.0 ^76.1 "Djibouti validates presidential election". Middle East Online. 13 අප්‍රේල් 2011. 2 ජූනි 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013.

[Spabcdpohr-80] "Sudan: President Al-Bashir Congratulates Djibouti President On His Re-Election". Sudan News Agency. 20 අප්‍රේල් 2011. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013.

[81] "Joint statement of the international observer missions of the Djibouti presidential elections held on April 08, 2011". Intergovernmental Authority on Development. 10 අප්‍රේල් 2011. 16 ජූනි 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 මාර්තු 2013. In view of the foregoing, the international mission found that the election of 8 April 2011 was peaceful, calm, fair, transparent and took place in dignity. It declares that the election was free and democratic.

[Makmgcdlenpmd-82] "M. Abdoulkader Kamil Mohamed, grand commis de l'Etat et nouveau Premier ministre djiboutien". Adjib. 1 ජනවාරි 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 අප්‍රේල් 2013.

[Gdgrdtboip-83] "Djibouti government reaches deal to bring opposition into parliament". Goobjoog. 30 දෙසැම්බර් 2014. 1 ජනවාරි 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 ජනවාරි 2015.

[Somvir-84] The Rise and Fall of the Somalia Airforce: A Diary Reflection සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 පෙබරවාරි 2014 at the Wayback Machine

[Fcacsunesinpshm-85] "Somalia: UN Envoy Says Inauguration of New Parliament in Somalia 'Historic Moment'". Forum on China-Africa Cooperation. 21 අගෝස්තු 2012. 14 ඔක්තෝබර් 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 අගෝස්තු 2012.

[Piuinefs-86] Mohamed, Mahmoud (17 සැප්තැම්බර් 2012). "Presidential inauguration ushers in new era for Somalia". Sabahi. 22 ඔක්තෝබර් 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 සැප්තැම්බර් 2012.

[87] Murithi, Tim (1993). Handbook of Africa's International Relations. Routledge. p. 98. ISBN 978-1136636967. සම්ප්‍රවේශය 24 සැප්තැම්බර් 2016.

[88] Anthony Clayton, 'France, Soldiers, and Africa,' Brassey's, 1988, 388.

[89] "Djibouti Is Hot". Bloomberg.com. 4 ඔක්තෝබර් 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 සැප්තැම්බර් 2017.

[NYT-90] 87.0 ^87.1 ^87.2 Jacobs, Andrew; Perlez, Jane (25 පෙබරවාරි 2017). "U.S. Wary of Its New Neighbor in Djibouti: A Chinese Naval Base". The New York Times. 14 මැයි 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 මැයි 2017.

[91] "Djibouti, Foreign Military Bases on the Horn of Africa; Who is there? What are they up to?". 2 ජනවාරි 2019.

[92] Styan, David (අප්‍රේල් 2013). "Djibouti: Changing Influence in the Horn's Strategic Hub". Chatham House. 26 නොවැම්බර් 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 15 අගෝස්තු 2018.

[Nyska-93] Chandran, Nyshka (27 ජූනි 2018). "China increases defense ties with Africa". www.cnbc.com. 16 දෙසැම්බර් 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 දෙසැම්බර් 2018.

[94] State, US Department of (11 මාර්තු 2020). "Country Report on Human Rights Practices 2019 – Djibouti". state.gov.

[95] Manighetti, Isabelle; Tapponnier, Paul; Courtillot, Vincent; Gruszow, Sylvie; Gillot, Pierre-Yves (1997). "Propagation of rifting along the Arabia‐Somalia plate boundary: The gulfs of Aden and Tadjoura". Journal of Geophysical Research: Solid Earth. 102 (B2): 2681–2710. Bibcode:1997JGR...102.2681M. doi:10.1029/96JB01185.

[96] Geothermal Resources Council (1985). 1985 International Symposium on Geothermal Energy, Volume 9, Part 1. p. 175.

[Hmid-97] 94.0 ^94.1 Highest Mountains in Djibouti සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 ඔක්තෝබර් 2013 at the Wayback Machine. geonames.org

[98] "Eritrean coastal desert". Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund.

[climate-99] 96.0 ^96.1 "Weatherbase : Djibouti". 5 සැප්තැම්බර් 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 ජූලි 2015.

[day-100] 97.0 ^97.1 "Le Pèlerin du Day". World Food Programme. 20 මාර්තු 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 පෙබරවාරි 2013.

[101] "Djibouti". Living National Treasures. 3 අගෝස්තු 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 පෙබරවාරි 2013.

[Resourcesutviklingshjelp1989-102] International Union for Conservation of Nature and Natural Resources; Norway. Direktoratet for utviklingshjelp (1989). The IUCN Sahel studies 1989. IUCN. pp. 95, 104. ISBN 978-2-88032-977-8. 1 ජනවාරි 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 මැයි 2011.

[StuartAdams1990-103] S. N. Stuart; Richard J. Adams (1990). Biodiversity in Sub-Saharan Africa and its Islands: Conservation, Management and Sustainable Use. IUCN. pp. 81–82. ISBN 978-2-8317-0021-2. සම්ප්‍රවේශය 28 මැයි 2011.

[104] "Ethiopia signs Djibouti railway deal with China". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 17 දෙසැම්බර් 2011. සම්ප්‍රවේශය 11 දෙසැම්බර් 2019.

[105] Port Development and Competition in East and Southern Africa: Prospects and challenges (PDF). Transport Global Practice. Vol. 2: Country and Port Fact Sheets and Projections. World Bank Group. 2018. p. 9. 12 දෙසැම්බර් 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).

[Cdpafoid-106] 103.0 ^103.1 ^103.2 ^103.3 ^103.4 ^103.5 ^103.6 ^103.7 Bansal, Ridhima (23 සැප්තැම්බර් 2011). "Current Development Projects and Future Opportunities in Djibouti". Association of African Entrepreneurs. 27 මාර්තු 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 පෙබරවාරි 2013.

[107] "Euromoney Country Risk". Euromoney Institutional Investor PLC. 30 ජූලි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 අගෝස්තු 2011.

[Xdcssmuatfse-108] "Djibouti, China Sign 64 mln USD Agreement to Facilitate Salt Export". Xinhua News Agency. 20 නොවැම්බර් 2012. 24 පෙබරවාරි 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 පෙබරවාරි 2013.

[Rdbbafi-109] 106.0 ^106.1 "Djibouti banking boom attracts foreign investors". Reuters. 23 මාර්තු 2010. 26 මැයි 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 පෙබරවාරි 2013.

[110] Le système informel de transferts de fonds et le mécanisme automatique du Currency Board : complémentarité ou antagonisme ? Le cas des transferts des hawalas à Djibouti සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 පෙබරවාරි 2014 at the Wayback Machine. univ-orleans.fr

[111] "Bridge of the Horns, Cities of Light: Will They Ever Actually Be Built?". The Basement Geographer. WordPress. 27 ජූනි 2011. 28 අගෝස්තු 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 සැප්තැම්බර් 2015.

[112] "Phase I of Yemen and Djibouti Causeway delayed". Steelguru.com. 22 ජූනි 2010. 5 අප්‍රේල් 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 මාර්තු 2016.

[113] "Africa News: The China Merchants in Djibouti: from the maritime to the digital silk roads (by Thierry Pairault)". 15 ජනවාරි 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 ජනවාරි 2021.

[114] Harry G. Broadman "Afrika's Silk Road" (2007), pp 59.

[115] Marcus Hernig: Die Renaissance der Seidenstraße (2018) pp 112.

[116] Diego Pautasso "The role of Africa in the New Maritime Silk Road" In: Brazilian Journal of African Studies, v.1, n.2, Jul./Dec. 2016 | p.118-130.

[117] David Styan "Djibouti and Small State Agency in the Maritime Silk Road: The Domestic and International Foundations" (2020).

[118] "Chiefs of State and Cabinet Members of Foreign Governments". CIA. 21 දෙසැම්බර් 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 නොවැම්බර් 2016.

[119] "Movie theaters in Djibouti, Djibouti". Cinema Treasures. 24 නොවැම්බර් 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 නොවැම්බර් 2016.

[120] "Djibouti media guide". BBC News. 20 දෙසැම්බර් 2022. සම්ප්‍රවේශය 3 මාර්තු 2023.

[121] "African Nation of Djibouti banks on Chinese tourists". South China Morning Post. 17 අප්‍රේල් 2017. 14 මාර්තු 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.

[122] "Ethiosport launch of the train to Djibouti". ethiosports.com. 1 ජනවාරි 2018. 14 මාර්තු 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 මාර්තු 2018.

[123] "Things to do in Djibouti". onceinalifetimejourney. 14 මාර්තු 2018. 14 මාර්තු 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 මාර්තු 2018.

[oxford-124] 121.0 ^121.1 ^121.2 "Diversification key to expansion of Djibouti's energy sector". Oxford Business Group. 16 මාර්තු 2016. 3 නොවැම්බර් 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 පෙබරවාරි 2018.

[125] "Djibouti Population". World Bank. 26 ඔක්තෝබර් 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 ඔක්තෝබර් 2015.

[UN_WPP-126] "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය 17 ජූලි 2022.

[UN_WPP_2022-127] "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය 17 ජූලි 2022.

[128] Refugees, United Nations High Commissioner for. "Refworld | Somalia: Information on the Issa and the Issaq". Refworld (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 10 ඔක්තෝබර් 2021.

[129] Anglin, Kevin; Blond, Becca and Carillet, Jean-Bernard (2004) Africa on a Shoestring. London: Lonely Planet. p. 698. ISBN 978-1740594622

[130] DIRECTORATE OF INTELLIGENCE, INTELLIGENCE MEMORANDUM (1967). "French Somaliland" (PDF). Intelligence Memorandum. 23 ජනවාරි 2017 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[131] USA (9 අගෝස්තු 2012). "Religious Identity Among Muslims | Pew Research Center". Pewforum.org. සම්ප්‍රවේශය 24 මැයි 2020.

[132] Blench, Roger (2006). "The Afro-Asiatic Languages: Classification and Reference List" (PDF). p. 3.

[133] Cutbill, Catherine C.; Schraeder, Peter J. (22 August 2019). "Djibouti: Language". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/place/Djibouti/Language. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 18 December 2020.

[ethnologue.com-134] "Djibouti – Languages". Ethnologue. 10 සැප්තැම්බර් 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 සැප්තැම්බර් 2016.

[135] "Islamic World". Nations Online. සම්ප්‍රවේශය 20 මාර්තු 2022.

[136] Chapter 1: Religious Affiliation සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 දෙසැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. Retrieved 4 September 2013

[137] United Nations High Commissioner for Refugees. "Immigration and Refugee Board of Canada, "Djibouti: Situation and treatment of Christians, including instances of discrimination or violence; effectiveness of recourse available in cases of mistreatment; problems that a Muslim can face if he or she converts to Christianity or marries a Christian (2000–2009)", 5 August 2009". Unhcr.org. 10 මැයි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 ජූනි 2010.

[138] Cheney, David M. "Diocese of Djibouti". Catholic-hierarchy.org. 12 මාර්තු 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 පෙබරවාරි 2013.

[139] "Djibouti: Regions, Major Cities & Towns – Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". citypopulation.de.

[140] "Republic of Djibouti: Humanitarian Country Profile". IRIN. පෙබරවාරි 2007. 17 පෙබරවාරි 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 ජූනි 2010.

[SOWMY-141] "The State of the World's Midwifery". United Nations Population Fund. 19 ජූනි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 අගෝස්තු 2011.

[142] "Prevalence of FGM". Who.int. 9 දෙසැම්බර් 2010. 23 අප්‍රේල් 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.

[Rohayes-143] Hayes, Rose Oldfield (1975). "Female genital mutilation, fertility control, women's roles, and the patrilineage in modern Sudan: a functional analysis". American Ethnologist. 2 (4): 617–633. doi:10.1525/ae.1975.2.4.02a00030.

[Bodman-144] Bodman, Herbert L. and Tohidi, Nayereh Esfahlani (1998) Women in Muslim societies: diversity within unity සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine. Lynne Rienner Publishers. p. 41. ISBN 1555875785.

[Djiwfm-145] 142.0 ^142.1 "DJIBOUTI: Women fight mutilation". IRIN. 12 ජූලි 2005. 16 මැයි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.

[Frayser-146] Suzanne G. Frayser, Thomas J. Whitby, Studies in human sexuality: a selected guide සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine, (Libraries Unlimited: 1995), p. 257 ISBN 1563081318.

[Ahuja-147] Eric Werker; Amrita Ahuja; Brian Wendell. "Male Circumcision and AIDS: The Macroeconomic Impact of a Health Crisis" (PDF). NEUDC 2007 Papers :: Northeast Universities Development Consortium Conference: Center for International Development at Harvard Un. 19 ජූලි 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 27 අප්‍රේල් 2011.

[infodev.org-148] 145.0 ^145.1 ^145.2 ^145.3 ^145.4 Hare, Harry (2007) ICT in Education in Djibouti සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 දෙසැම්බර් 2009 at the Wayback Machine, World Bank

[Datee-149] Djibouti Assistance to Education Evaluation සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 නොවැම්බර් 2012 at the Wayback Machine. USAID (April 2009)

[Pcaotw-150] Compact Atlas of the World. Penguin. 2012. p. 138. ISBN 978-0756698591. 11 ඔක්තෝබර් 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 පෙබරවාරි 2016.

[151] "Image of Djibouti women in head-dresses". discoverfrance.net. 14 ජූනි 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 මැයි 2007.

[152] Abdullahi, Mohamed Diriye (2001) Culture and Customs of Somalia. Greenwood Press. pp. 170–172. ISBN 9780313313332

[expedition-153] "Djibouti – Culture Overview". Expedition Earth. 27 පෙබරවාරි 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 සැප්තැම්බර් 2005. – Website no longer exists; link is to Internet Archive

[Abdullahi75-154] Abdullahi, Mohamed Diriye (2001) Culture and Customs of Somalia, Greenwood Press. pp. 75–76. ISBN 9780313313332

[Phillips-155] Phillips, Matt and Carillet, Jean-Bernard (2006) Lonely Planet Ethiopia and Eritrea, Lonely Planet. p. 301. ISBN 9781741044362

[Shihab-156] Shihāb al-Dīn Aḥmad ibn ʻAbd al-Qādir ʻArabfaqīh (2003). The conquest of Abyssinia: 16th century. Translated by Paul Stenhouse; Richard Pankhurst. Tsehai Publishers & Distributors. p. 77. ISBN 9780972317269. 5 සැප්තැම්බර් 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 ජූනි 2015.

[157] Ali, Barlin (2007) Somali Cuisine. AuthorHouse. p. 79. ISBN 9781425977061

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[lower-alpha 1]

[lower-alpha 2]

[lower-alpha 3]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

පිළිගත් ස්වෛරී රාජ්‍යයන්
ඇල්ජීරියාව * ඇන්ගෝලාව * බෙනින් * බොට්ස්වානාව * බුර්කිනා ෆාසෝ * බුරුන්ඩි * කැමරූන් * කේප් වර්ඩ් * මධ්‍යම අප්‍රිකාව * චෑඩ් * කොමරොස් * කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය * කොංගෝ ජනරජය * ජිබුටි * ඊජිප්තුව * සමක ගිනියාව * එරිත්‍රියාව * එස්වාටිනි * ඉතියෝපියාව * ගැබොන් * ගැම්බියාව * ඝානාව * ගිනියාව * ගිනි බිසවු * අයිවරි කෝස්ට් * කෙන්යාව * ලෙසොතෝව * ලයිබීරියාව * ලිබියාව * මැඩගස්කරය * මලාවි * මාලි * මොරිටේනියාව * මුරුසිය * මොරොක්කෝව * මොසැම්බික් * නැමීබියාව * නයිජර් * නයිජීරියාව * රුවන්ඩාව * සාඕ ටොමේ සහ ප්‍රින්සිපේ * සෙනෙගල් * සීෂෙල්ස් * සියෙරා ලියොන් * සෝමාලියාව * දකුණු අප්‍රිකාව * දකුණු සුඩානය * සුඩානය * ටැන්සානියාව * ටෝගෝ * ටියුනීසියාව * උගන්ඩාව * සැම්බියාව * සිම්බාබ්වේ
සීමිත හෝ පිළිගැනීමක් නොමැති රාජ්‍යයන්
සහරාවි අරාබි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය * සෝමාලිලන්තය
අප්‍රිකානු නොවන රාජ්‍යවල සංඝටක කොටස්
අසෝර්ස් * කැනරි දූපත් * සියුටා * ප්‍රංශ දකුණු සහ ඇන්ටාක්ටික් ඉඩම් * මැඩෙයිරා * මයෝට්ටේ * මෙලිලා * පෙලගී දූපත් * ප්ලාසාස් ඩි සොබෙරානියා * රීයූනියන් * සොකොත්‍රා දූපත් සමූහය
ස්වෛරී රාජ්‍යයක යැපෙන භූමි
ශාන්ත හෙලේනා, ඇසෙන්ෂන් සහ ට්‍රිස්ටන් ඩා කුන්හා