Hezârfen Ahmed Çelebi

Başlığın diğer anlamları için Hezarfen (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Hezârfen Ahmed Çelebi
1950 yılında Sivil Havacılık Kongresi için çıkarılmış olan ve Hezârfen Ahmed Çelebi'nin uçuşuna atıfta bulunan bir posta pulu.
DoğumAhmed
1609
Kostantiniyye, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm1640 (30–31 yaşlarında)
Cezâyir, Osmanlı İmparatorluğu
MilliyetTürk
MeslekBilim insanı, mühendis
Etkin yıllar1630'lu yıllar
DönemIV. Murad dönemi

Hezârfen Ahmed Çelebi (Osmanlıca: هزارفنّ أحمد چلبی‎, d. y. 1609 - ö. 1640), Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme isimli ünlü eserinde yer alan, 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşamış olduğuna inanılan efsanevi Müslüman Türk bilginidir.[1][2]

Hezârfen Ahmed Çelebi, Seyahatnâme'de geçen anlatısına göre 1632 yılında lodoslu bir havada Galata Kulesi'nden kuş kanatlarına benzer bir araç takarak kendini boşluğa bırakmış, İstanbul Boğazı'nda 3358 metre süzülerek Üsküdar'da yer alan Doğancılar Meydanı'na inmiş ve bu olayla halk arasında tanınmıştır. Ancak modern Osmanlı tarihçileri ve mühendisler tarafından hikâyenin bilimsel açıdan tutarsız olması ve başka herhangi bir tarihsel kaynakta geçmemesi neden gösterilerek bir "efsane" olduğu savunulur.[3]

İsimler

Hezârfen Ahmed Çelebi'nin adında geçen hezâr sözcüğü Farsça kökenli bir sözcük olup ''1000 (bin)'' anlamına gelmekte ve Ermenice ve Kürtçede (Kurmancî) hazar biçiminde kullanılmaktadır.[4] Hezârfen ise "bin fenli'', yani "bin hüneri olan, çok şey bilen" anlamına sahiptir.[5][6] Çelebi sözcüğü ise ''yüce kişi, efendi, rabb'' anlamlarına gelen, Osmanlı İmparatorluğu'nun neredeyse tüm dönemlerinde kullanılmış Süryanice kökenli bir unvandır.[7][8][9]

Olayın geçtiği kaynaklar

1554–1562 yılları arasında Avusturya adına Kostantiniyye elçiliği yapmış olan Ogier Ghislain de Busbecq, "bir Türkün uçuş denemesi yaptığını" kaynaklarında belirtmiştir.[10] Ancak, Busbecq'in bu ifadesi doğruysa bile Evliyâ Çelebi'den yaklaşık 75 sene önceye dayanmaktadır ve Hezârfen Ahmed Çelebi ile ilgisizdir.[11]

Hezârfen Ahmed Çelebi'den bahseden tek tarihsel kaynak, Evliyâ Çelebi'nin 10 ciltlik Seyahatnâme'sinde geçen üç satır uzunluğundaki ifadeden ibarettir. Evliyâ Çelebi eserinde şunları yazmıştır:

İptida, Okmeydanı'nın minberi üzere, rüzgâr şiddetinden kartal kanatları ile sekiz, dokuz kere havada pervaz ederek tâlim etmiştir. Bâdehu Sultan Murad Han, Sarayburnu'nda Sinan Paşa Köşkü'nde temaşa ederken, Galata Kulesi'nin taa zirve-i belâsından (tepesinden) lodos rüzgârı ile uçarak, Üsküdar'da Doğancılar Meydanı'na inmiştir. Sonra Murad Han, kendisine bir kese altın ihsan ederek, "Bu adam pek havf edilecek (korkulacak) bir âdemdir. Her ne murad ederse, elinden geliyor. Böyle kimselerin bekâsı caiz değil." diye Gâzir'e (Cezâyir) nefyeylemiştir (sürmüştür). Orada merhum oldu.

— Evliyâ Çelebi, Seyahatnâme[12][13]

Akademik görüşler

Tarihsel görüşler

Hezârfen'in temsilî uçuş güzergâhı.

Osmanlı İmparatorluğu'nun maliye kayıtlarını içeren arşivlerde, IV. Murad zamanında (1623–40) hediye olarak bir kese altın sikke verildiğine dair hiçbir bilgi yer almamaktadır.[3] Aynı zamanda bu görece önemli olayın tek kaydı, "esere renk katmak için abartılarla dolu" olarak tanımlanmış ünlü Osmanlı seyyahı Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde bulunduğu için,[3] pek çok Osmanlı tarihçisi bu nedenlerden ötürü bu hikâyeye şüphe ile yaklaşmaktadır.

Tarihçi İlber Ortaylı, pek çok kez Hezârfen'in uçuşunu "Evliyâ Çelebi'nin masalı, uydurma, efsane veya hikâye" olarak tanımlamıştır.[14][15] Tarihçi Halil İnalcık da bu iddiaya destek vermiş, konu hakkında şunları demiştir: "İlber Hoca'nın düşünce ve analizlerine kesinlikle katılıyorum. Yanlış olan, yıllarca roman tarzındaki bu efsanelerin gerçek diye tarih kitaplarında yer alması ve okutulmasıdır. Bunları düzeltmemiz gerekir."[16]

Halil İnalcık, Ekmeleddin İhsanoğlu ve İlber Ortaylı gibi Osmanlı tarihçilerinin birlikte hazırladıkları bir eserde de Hezârfen'in varlığına şu cümleler ile değinilmiştir:[3]

Galata Kulesi'nden Üsküdar'a kanat takarak uçtuğu öne sürülen Hezârfen Ahmed Çelebi, sadece Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâme'sinde anıldığı ve başka hiçbir kaynak tarafından doğrulanamadığı için efsaneden öte bir anlam taşımaz.

Aerodinamik görüşler

İnanışa göre Hezârfen Ahmed Çelebi, uçuşunu Beyoğlu'ndaki Galata Kulesi'nin tepesinden yapmıştır.

Hezârfen Ahmed'in, aerodinamik bilimi açısından da böyle bir uçuşu gerçekleştiremeyeceği düşünülmektedir. Uçuşun yapıldığı yer olduğu söylenen Galata Kulesi ile meydan arasındaki yükseklik farkı yaklaşık 62 metre, iki nokta arasındaki mesafe de 3358 metredir.[3] Bu verilere göre, Çelebi'nin uçuşu gerçekleştirebilmesi için yatayda 55 metre yol alırken düşeyde de en fazla 1 metre alçalması, yani 55:1 süzülme oranıyla yol alması gerekmektedir.[3] Ancak günümüzde en hafif malzemelerle yapılmış olan ve "delta kanat" denilen uçuş aletleri ile bile bu orana ulaşmak olanaksızdır.[3] Modern delta kanatların ortalama süzülme oranları 15:1 olmaktadır. Denizler ve büyük su birikintileri üzerinde uçan objeyi yükseltecek termik hava akımları da bulunmaz.[3] Ayrıca, lodosun da uçuşa ters yönde etki etmesi beklenir.[3]

Hezârfen Ahmed'in kimliği

Hezârfen Ahmed Çelebi ve gerçekleştirdiği uçuş ile ilgili tek tarihsel kaynak, Evliyâ Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde yer alan bir paragraf olmasına rağmen, Ahmed Çelebi hakkında pek çok farklı inanış evrilmiştir. Tarihsel kimliği de birçok tarihçi ve araştırmacı tarafından tartışılmıştır.

Hayatı hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmeyen Ahmed Çelebi'nin, yaşadığı dönemde geniş bilgisinden ötürü halk arasında "hezârfen" diye anıldığı, uçma meraklısı olduğu, kuşların uçuşundan etkilendiği, zamanla uçuş denemeleri yaptığı ve 10. yüzyıl mucidi İsmail bin Hammâd el-Cevherî'den ilham aldığı ve kendi geliştirdiği takma kanatlarla Berberî fizikçi Abbas Kâsım ibn Firnâs'tan (ö. 887) sonra uçmayı başaran ilk insan olduğu söylenmektedir.[17] Bu inanışlara göre, Cevherî'nin bulgularını iyice inceleyen ve öğrenen Hezârfen, kuşların uçuşunu inceleyerek tarihî uçuşundan önce takma kanatlar hazırlamış ve kanatlarının dayanıklılık derecesini ölçmek için Okmeydanı'nda deneyler yapmıştır.[17]

Kültürel etkileri

Hezârfen Ahmed Çelebi, Türk havacılık tarihinin en kayda değer kişilerinden birisi olarak görülmektedir ve Türkiye'de kültürel açıdan çok önemli bir yer edinmiştir. Hezârfen Ahmed'in kültürel etkilerinin bazılarına şöyle örnekler verebiliriz:

  • PTT idaresinin 17 Ekim 1950 tarihinde İstanbul'da toplanan Milletlerarası Sivil Havacılık Kongresi için çıkardığı üç hatıra pulundan zeytuni yeşil–mavi renkli 20 kuruşluk olanının taşıdığı temsilî resim, Hezârfen Ahmed'in Galata Kulesi'nden Üsküdar'a uçuşunu tasvir etmektedir.[18]
  • Yönetmenliğini Mustafa Altıoklar'ın yaptığı 1996 çıkışlı İstanbul Kanatlarımın Altında isimli Türk filmi, Hezârfen Ahmed'in uçuş öyküsünü işlemiş ve başrol Ege Aydan tarafından canlandırılmıştır.[19]
  • Ahmed Çelebi, 2010 yılının sonlarında üç boyutlu kısa bir animasyona konu edilmiştir.[20]
  • 2012 yılında Fazıl Say tarafından bestelenmiş olan Hezârfen Ney Konçertosu'nda Hezârfen Ahmed Çelebi'nin hikâyesi anlatılmıştır. Hezarfen Ney Konçertosu; İstanbul 1632 Baharı, Galata Kulesi, Uçuş ve Cezayir Sürgünü adlı birbirine bağlı dört bölümden oluşmaktadır.[21]
  • 2010–2017 yılları arasında TRT Çocuk kanalında Hezârfen Ahmed Çelebi'nin küçüklüğünde yaşadıklarını ve uçuş merakını anlatan Küçük Hezarfen isimli bir çizgi film yayınlanmıştır.[22][23][24]
  • 2013–2015 yılları arasında TRT Çocuk kanalında yayınlanan Pırdino adlı çizgi dizide Sercan Tutal tarafından canlandırılmıştır.
  • 2015–2017 yılları arasında yayınlanan Muhteşem Yüzyıl Kösem dizisinde Ushan Çakır tarafından canlandırılmış ve uçuşu gösterilmiştir.[25]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ Kaçar, Mustafa. "HEZÂRFEN AHMED ÇELEBİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 30 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  2. ^ "Evliya Çelebi (1611–1685?)". Türk Tarih Kurumu. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023. 
  3. ^ a b c d e f g h i "Hezarfen gerçekten uçtu mu?". blog.milliyet.com.tr. 28 Şubat 2007. 5 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  4. ^ "Hezar". Nişanyan Sözlük. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023. 
  5. ^ "Hezarfen Kelimesinin Anlamı ve Kökeni". etimolojiturkce.com. 22 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  6. ^ Bakırcı, Çağrı Mert. "Hezarfen Ne Demek? Da Vinci'den Ahmed Çelebi'ye ve Günümüze Çok Yönlü Entelektüellik!". Evrim Ağacı. 3 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  7. ^ "Çelebi". Nişanyan Sözlük. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  8. ^ "Çelebi Kelimesinin Anlamı ve Kökeni". etimolojiturkce.com. 11 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2022. 
  9. ^ İpşirli, Mustafa. "ÇELEBİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 29 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023. 
  10. ^ Çolak, İsmail. "Osmanlı'da İlk Uçuş Denemeleri". Somuncu Baba Dergisi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2023. 
  11. ^ Wilkins, John. Mathematicall Magick or the Wonders that may be performed by Mechanicall Geometry. In two books. Concerning Mechanicall Powers and Motions, London 1648, 204; also see a reprint of the same book in The Mathematical and Philosophical Works of John Wilkins to which is prefixed the author's life and an account of his works, 1802, vol. II, 201
  12. ^ Evliyâ Çelebi. Seyahatnâme. 1. cilt. s. 670. ISBN 978-605-2237-06-9. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023. 
  13. ^ Çelik Şavk, Ülkü (2011). "Sorularla Evliya Çelebi - İnsanlık Tarihine Yön Veren 20 Kişiden Biri" (PDF). Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Basımevi. s. 35. 16 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023. 
  14. ^ "İlber Ortaylı - Hezarfen Uçtu mu?". 28 Ağustos 2018. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023 – YouTube vasıtasıyla. 
  15. ^ "Türk Hava Kuvvetleri'ni Lawrence'tan öğrendim". Hürriyet. 9 Şubat 2011. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  16. ^ Uruş, Alper (2 Eylül 2003). "Katerina'da haklı, Hezarfen'de haksız". Vatan gazetesi. 9 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2019. 
  17. ^ a b Koçin, Abdulhakim (1989). "Havacılıkta Yeni Bir Çığır Açan Hezârfen Ahmed Çelebi". services.tubitak.gov.tr. 14 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2023. 
  18. ^ "Hezarfen Ahmed Çelebi (20 Turkish kuruş, 1950)". Wikimedia Commons. Erişim tarihi: 10 Eylül 2023. 
  19. ^ "İstanbul Kanatlarımın Altında (1996)". SinemaTürk. 15 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023. 
  20. ^ "Hezarfen (Short, 2010)". IMDb. 10 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023. 
  21. ^ "Hezârfen Ney Konçertosu". hr-Sinfonieorchester – Frankfurt Radio Symphony. 14 Kasım 2012. 8 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2012 – YouTube vasıtasıyla. 
  22. ^ "Küçük Hezarfen". trtcocuk.net.tr. 26 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023. 
  23. ^ Üzer, Mehmet; Çetin, Şaban (30 Eylül 2018). "Küçük Hezarfen Çizgi Filminde Yer Alan Millî Kültür Unsurlarının İncelenmesi". İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 7 (3): 2049-2079. doi:10.15869/itobiad.439514. ISSN 2147-1185. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023. 
  24. ^ Selanik Ay, Tuğba; Korkmaz, Çağdaş (15 Aralık 2017). "Sosyal Bilgiler Programında Yer Alan Değerler ve Kültürel Ögeler Bağlamında "Küçük Hezarfen" Çizgi Filmi". Batı Anadolu Eğitim Bilimleri Dergisi. 8 (2): 49-62. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2021. 
  25. ^ "Hezarfen Ahmed Çelebi Göklerde!". Muhteşem Yüzyıl: Kösem. 8 Eylül 2022. 9 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2023 – YouTube vasıtasıyla.