Кытай телләре

Кытайда берничә йөз тел бар. Доминант тел булып Стандарт Кытай теле тора, ул Мандарин Кытай теленә нигезләнгән, әмма йөзләрчә бәйле Кытай телләре бар, аларның тупланыш атамасы Ханью (гадиләштерелгән иероглифлар белән: 汉语, традицион иероглифлар белән: 漢語, пиньинь белән: Hànyǔ, “Хань теле”), ул халыкның 92%-ы тарафыннан сөйләшелә. Кытай (яки “Синтик”) телләр гадәттә җиде төп тел төркеменә бүленә һәм аларны өйрәнү аерым академик дисциплина булып тора.^[1] Алар бер-берсеннән морфологик яктан һәм фонетик яктан Инглиз теле, Алман теле һәм Дат теле аерылган кебек аерылып торалар, шулай да уртак язу системасына (Ханцзы) ия һәм язма формада үзара аңлаешлы булып торалар. Өстәвенә Кытай халкының 8%-ын тәшкил иткән якынча 300 тел бар.^[2] 2010 ел Nationalencyklopedin басмасы буенча, Кытайның 1.34 миллиард халкының 955 миллионы беренче тел буларак Мандарин Кытай теленең берәр юрамасында сөйләшкәннәр, бу ил халкының 71%-ын тәшкил итә.^[3] 2019 ел Ethnologue басмасы буенча, Кытайда 2017 елда 904 миллион кеше Мандарин теленең берәр юрамасын сөйләшкән.^[4]

Сино-Тибет телләре

Синтик телләр
- Кытай теле, 汉语, 漢語
  - Мандарин Кытай теле, 官话, 官話
    - Пекин Мандарин теле, 北京官话, 北京官話
      - Стандарт Кытай теле, 普通话, 普通話
      - Сингапур Мандарин теле, 新加坡华语, 新加坡華語
      - Малайзия Мандарин теле, 马来西亚华语, 馬來西亞華語
    - Тайвань Мандарин теле, 台湾华语, 臺灣華語
      - Тайпей Мандарин теле, 台北腔/国语, 臺北腔/國語
    - Төньяк-Көнчыгыш Мандарин теле, 东北官话, 東北官話
    - Дзилю Мандарин теле, 冀鲁官话, 冀魯官話
    - Дзяоляо Мандарин теле, 胶辽官话, 膠遼官話
    - Үзәк Үзәннәр Мандарин теле, 中原官话, 中原官話
    - Ланьйин Мандарин теле, 兰银官话, 蘭銀官話
    - Түбән Янцзы Мандарин теле, 江淮官话, 江淮官話
    - Көньяк-көнбатыш Мандарин, 西南官话, 西南官話
  - Дзин Кытай теле, 晋语, 晉語
  - Ву Кытай теле, 吴语, 吳語
    - Шанхай теле, 上海话, 上海話
  - Хуижоу Кытай теле, 徽语, 徽語
  - Юэ Кытай теле, 粤语, 粤語
    - Кантон теле, 广东话, 廣東話
  - Пиң Кытай теле, 平话, 平話
  - Ган Кытай теле, 赣语, 贛語
  - Сяң Кытай теле, 湘语, 湘語
  - Хакка теле, 客家话, 客家話
  - Минь Кытай теле, 闽语, 閩語
    - Көньяк Минь, 闽南语, 閩南語
      - Хоккиен, 泉漳话, 泉漳話
      - Теочью диалекты, 潮州话, 潮州話
    - Көнчыгыш Минь, 闽东语, 閩東語
    - Пу-Сян Минь, 莆仙话, 莆仙話
    - Лейжоу Минь, 雷州话, 雷州話
    - Хайнань теле, 海南话, 海南話
    - Төньяк Минь, 闽北语, 閩北語
    - Үзәк Минь, 闽中语, 閩中語
    - Шао-Дзяң Минь, 邵将语, 邵將語
Баи теле, 白語
- Дали теле, 大理語
  - Дали диалекты (Баи теле)
  - Сянгьюн диалекты
- Йитдут теле/Дзянчуан теле, 剑川语, 劍川語
  - Йитдут диалекты (Баи теле)
  - Хецинь диалекты (Баи теле)
- Бицзяң теле
  - Бицзяң диалекты
  - Ланпиң диалекты (Баи теле)
Тибето-Бирман телләре
- Туцзя теле
- Циангик телләр
  - Циангик телләр
    - Төньяк Цианг теле
    - Көньяк Цианг теле
  - Пуми теле
  - Баима теле
  - Тангут теле
- Бодо телләре
  - Тибет телләр гаиләсе телләре
    - Үзәк Тибет теле (Стандарт Тибет теле)
    - Амдо Тибет теле
    - Хамс Тибет теле
  - Лһоба теле
  - Монпа теле/Монба теле
- Лоло–Бирма–Наси телләре
  - Бирма телләре
    - Ачанг теле
  - Лоло телләре
    - Йи телләре
    - Лису теле
    - Лаһу теле
    - Хани теле
    - Дзино теле
  - Нахи/Наси
- Дзингпһо–Нунги–Луи
  - Дзингпһо теле
  - Дерунг теле
  - Ну
    - Нусу теле
    - Заузоу теле

Кра–Даи телләре

(Мөгаен, борынгы Бай юэ 百越)

Бе теле
Кра телләре
- Гелао теле
Кам–Суи телләре
- Кам теле
- Суи теле
- Маонан теле
- Мулао/Мулам теле
Хлаи/Ли телләре
Таи телләре
- Чжуан телләре
  - Төньяк Чжуан теле
  - Көньяк Чжуан теле
- Боуйей теле
- Даи теле
  - Таи Люэ теле
  - Таи Нюа теле
  - Таи Дам теле
  - Таи Я теле
  - Таи Пао теле

Төрки телләр

Карлук телләре
Кыпчак телләре
Огуз телләре
- Салар теле
Себер Төрки телләре
- Әйну теле
- Фую Кыргыз теле
- Көнбатыш Югур теле
- Тыва теле
- Борынгы Уйгыр теле (юкка чыккан)
Борынгы Төрки тел (юкка чыккан)

Монгол телләр гаиләсе телләре

Монгол теле
Ойрат теле
- Торгут Ойрат теле
Бурят теле
Даур теле
Көньяк-Көнчыгыш
- Монгуор теле
  - Көнчыгыш Югур теле
- Доңсяң теле
- Бонан теле
- Кангдзя теле
Туоба теле (юкка чыккан)

Пара-Монгол

Кидань теле (юкка чыккан)
Туйуһун теле (юкка чыккан)

Тунгус телләре

Көньяк
- Маньчжур теле
  - Чжурчжэнь теле
- Сибо теле
- Нанай теле/Хэжень
Төньяк
- Эвенк теле
- Орочен теле

Корей теле

Корей теле

Хмонг–Миэн телләре

(Мөгаен, борынгы Нан Ман 南蛮, 南蠻)

Хмонг теле
Миен теле
Ше теле

Аустроазиатик телләр

Палаунг-Ва
- Палаунг/Бланг теле
- Де'анг
- Ва теле/
Вьет теле/Кинһ

Австронезия телләре

Формоза телләре
Цат теле

Һинд-Аурупа телләре

Рус теле
Тохар телләре (юкка чыккан)
Сака теле (юкка чыккан)
Памири телләре
- Сары көл теле
- Вахи теле
Португаль теле (Макаода сөйләшелә)
Инглиз теле (Һоң Коңда сөйләшелә)

Енисей телләре

Дзие теле (Кет теле) (юкка чыккан) (?)

Төркемләштерелмәгән телләр

Руан-руан теле (Роуран) (юкка чыккан)

Катнаш тел

Вутун теле (Монгол-Тибет катнаш теле)
Макан теле (Португаль креол теле)

Язма телләр

Түбәндәге телләр Кытай теле тамгаларын (ханцзы) кертмәгән традицион язма формаларга ия:

Даи
- Таи Люэ теле – Таи Люэ әлифбасы
- Таи Нюа теле – Таи Нюа әлифбасы
Даур теле - Маньчжур әлифбасы
Хмонг телләре - Хмонг язуы (Поллард язуы, Паһавһ Хмонг, Ньякенг Пуачуэ Хмонг, һ.б.)
Казакъ теле – Казакъ әлифбалары
Корей теле – Чосон'гуль әлифбасы
Кыргыз теле – Кыргыз әлифбалары
Лису теле - Лису язмасы
Маньчжур теле – Маньчжур әлифбасы
Монгол теле – Монгол әлифбасы
Наси теле – Донгба тамгалары
Цяң теле яки Ррмеа теле - Рма язуы
Санта теле - Гарәп әлифбасы
Суи теле – Суи язмасы
Тибет теле – Тибет әлифбасы
Уйгыр теле – Уйгыр Гарәп әлифбасы
Сибо теле – Маньчжур әлифбасы
Йи теле – Йи язуы

Кытай телләренең күп хәзерге формалары сөйләм юрамалларына ия булган Кытай теле тамгаларын кулланучы үз аерым язу системасына ия. Болар типик рәвештә шул телдә җөмлә әйтелешен билгеләү өчен аваз тамгаларына ия:

Язма Сычуань теле - Сычуань теле
Язма Кантон теле - Кантон теле
Язма Шанхай теле - Шанхай теле
Язма Хакка теле - Хакка теле
Язма Хоккиен теле - Хоккиен теле
Язма Теочью теле - Теочью диалекты

Кайбер Синтик тел гаиләсеннән булмаган телләрдә тарихи рәвештә Кытай теле иероглифлары кулланылган булган:

Корей теле – Хандзя
Вьет теле - Chữ nôm
Чжуан теле – Чжуан телләре – Савндип
Боуей теле - Боуей язмасы (方塊布依字)
Баи теле - Баи язмасы (僰文)
Донг теле - Донг язуы (方塊侗字)

Хәзер барысы да булмаган башка телләр Кытай теле тамгалары йогынтысын кичергән, әмма туры рәвештә шуннан алынган булмаган аерым логографик язмаларны кулланган:

Чжурчжэнь теле – Чжурчжень язмасын
Кидань теле – Кидань зур язманы һәм Кидань кече язманы
Тангут теле – Тангут язмасын

Цинь династиясе дәвамында сарайларда, гыйбадәтханәләрдә һәм тәңкәләрдә кайвакыт биш язу белән язылган булган:

Кытай теле тамгалары
Маньчжур әлифбасы
Монгол әлифбасы
Тибет язмасы
Чагатай язмасы

Монгол Юань династиясе вакытында рәсми язу системасы булып:

'Пһагс-па язмасы торган.

Кытайда Кытай телләре өчен башка язу системасына:

Нюйшу язмасы керә.

Ун телнең беркайчан да язма системасы булмаган, әмма фонетик әлифбалар кулланылган булган.

Искәрмәләр

↑ Dwyer, Arienne (2005). The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse. Political Studies 15. Washington, D.C.: East-West Center Washington. pp. 31–32. ISBN 1-932728-29-5. http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/PS015.pdf. "Tertiary institutions with instruction in the languages and literatures of the regional minorities (e.g., Xinjiang University) have faculties entitled Hanyu xi ("Languages of China Department") and Hanyu wenxue xi ("Literatures of the Languages of China Department")." 2017 елның 11 октябрь көнендә архивланган. архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2010-05-24, retrieved 2022-10-23
↑ Lewis, M. Paul, ed (2009). "Languages of China". Ethnologue: Languages of the World (16th ed.). Dallas, Texas: SIL International. http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=CN. "The number of individual languages listed for China is 299."
↑ Mikael Parkvall, "Världens 100 största språk 2007" (The World's 100 Largest Languages in 2007), in Nationalencyklopedin. Asterisks mark the 2010 estimates for the top dozen languages.
↑ Eberhard, David M., ed (2019). "China: Languages". Ethnologue: Languages of the World (22nd ed.). Dallas, Texas: SIL International. https://www.ethnologue.com/country/CN/languages.

[1] Dwyer, Arienne (2005). The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse. Political Studies 15. Washington, D.C.: East-West Center Washington. pp. 31–32. ISBN 1-932728-29-5. http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/PS015.pdf. "Tertiary institutions with instruction in the languages and literatures of the regional minorities (e.g., Xinjiang University) have faculties entitled Hanyu xi ("Languages of China Department") and Hanyu wenxue xi ("Literatures of the Languages of China Department")." 2017 елның 11 октябрь көнендә архивланган. архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2010-05-24, retrieved 2022-10-23

[2] Lewis, M. Paul, ed (2009). "Languages of China". Ethnologue: Languages of the World (16th ed.). Dallas, Texas: SIL International. http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=CN. "The number of individual languages listed for China is 299."

[3] Mikael Parkvall, "Världens 100 största språk 2007" (The World's 100 Largest Languages in 2007), in Nationalencyklopedin. Asterisks mark the 2010 estimates for the top dozen languages.

[4] Eberhard, David M., ed (2019). "China: Languages". Ethnologue: Languages of the World (22nd ed.). Dallas, Texas: SIL International. https://www.ethnologue.com/country/CN/languages.

[1]

[2]

[3]

[4]