Hayot sifati

Hayot sifati (QOL) Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti tomonidan „shaxsning hayotdagi mavqeini, yashayotgan madaniyat va qadriyat tizimlari kontekstida va ularning maqsadlari, umidlari, standartlari va tashvishlariga nisbatan baholashdir“ deb taʼriflanadi[1]. Hayot sifati koʻrsatkichlari orasida boylik, bandlik, atrof-muhit, jismoniy va ruhiy salomatlik, taʼlim, dam olish va boʻsh vaqt, ijtimoiy tegishlilik, diniy eʼtiqodlar, xavfsizlik va erkinlik kiradi[2][3][4] . QOL keng kontekstga ega boʻlib, xalqaro rivojlanish, sogʻliqni saqlash, siyosat va bandlik sohalarini oʻz ichiga oladi. Sogʻliq bilan bogʻliq QOL (HRQOL) reytingi hayot sifati va uning sogʻliq bilan bogʻliqligini aniqlaydi[5].

Nazariya

Hayot sifatini baholovchi bir nazariya Applied Research in the Quality of Life jurnalida keltirilgan boʻlib, ekologiya, iqtisodiyot, siyosat va madaniyatni oʻz ichiga oladi[6]. Masalan, madaniyat sohasida hayot sifati quyidagi subdominlarga boʻlinadi:

  • Eʼtiqod va gʻoyalar
  • Ijodkorlik va xordiq
  • Oʻrganish va ilmiy izlanish
  • Jins va avlodlar
  • Identifikatsiya va ishtirok etish
  • Xotira va kelajakni tasavvur qilish
  • Farovonlik va salomatlik

Bu tasavvurlar doirasida erkinlik, inson huquqlari va baxt kabi tushunchalar ham kiritilgan. Ammo, baxt subyektiv va oʻlchash qiyin boʻlganligi sababli, boshqa oʻlchovlar koʻpincha ustunlikka ega boʻladi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, baxt oʻlchov qilingan taqdirda ham, daromadning ortishi bilan keladigan qulayliklar baxtni yetarli darajada oshirmaydi[7]. Natijada, turmush darajasi baxtning oʻlchovi sifatida qabul qilinmasligi kerak[2][8] . Shu bilan birga, inson xavfsizligi tushunchasi ham baʼzan hayot sifati bilan bogʻliq deb hisoblanadi.

Oʻlchovlar

Yalpi ichki mahsulot yoki turmush darajasi kabi moliyaviy jihatdan oʻlchanadigan koʻrsatkichlardan farqli oʻlaroq, millatlar yoki boshqa guruhlarning hayot sifatini obyektiv yoki uzoq muddatli oʻlchash qiyin. Tadqiqotchilar soʻnggi vaqtlarda shaxsiy farovonlikning ikki jihatini ajratishmoqda: Hissiy farovonlik, unda respondentlardan kundalik emotsional tajribalari – quvonch, stress, qaygʻu, gʻazab va mehrni qanchalik tez-tez va qanchalik kuchli his qilganlari haqida soʻraladi – va hayotni baholash, unda respondentlardan umumiy hayoti haqida oʻylab, uni baholash soʻraladi. Shunday tizimlar va oʻlchovlar uzoq vaqt davomida qoʻllanilmoqda. Tadqiqotlar hayot sifati va mahsuldorlik oʻrtasidagi munosabatni oʻrganishga harakat qilgan[9].

Sogʻliqni saqlash, boylik va moddiy tovarlar nuqtai nazaridan hayot sifatini oʻlchashning turli usullari mavjud. Ammo, inson istaklarini mazmunli ifodalashni oʻlchash ancha qiyin. Buni amalga oshirishning bir yoʻli shaxslarning oʻz ideallarini qanchalik amalga oshirganligini baholashdir. Hayot sifati oddiygina baxtni anglatishi mumkin, bu subyektiv ruhiy holatdir. Shu fikrni qoʻllab-quvvatlagan holda, rivojlanayotgan mamlakat fuqarolari sogʻliqni saqlash, taʼlim va bolalarni himoya qilish kabi asosiy ehtiyojlarga mamnun boʻlgan holda hayotdan koʻproq minnatdorchilik his qilishadi[10].

Ekologik iqtisodchi Robert Costanzaning soʻzlariga koʻra:

"Hayot sifati (QOL) uzoq vaqtdan beri aniq yoki noaniq siyosat maqsadi bo'lib kelgan bo'lsa-da, uning yetarli ta'rifi va o'lchovi tushunarsiz bo'lgan. Turli xil "obyektiv" va "subyektiv" ko'rsatkichlar, hamda farovonlikning subyektiv darajasi bo'yicha so'rovlar va baxt psixologiyasi bo'yicha so'nggi tadqiqotlar ushbu sohhaga qiziqishni qayta jonlantirdi."[11]

Inson rivojlanishi indeksi

Eng koʻp qoʻllanadigan xalqaro oʻlchov Inson rivojlanishi oʻlchovi (HDI) boʻlib, hayot davomiyligi, taʼlim va turmush darajasini oʻlchab, jamiyatdagi shaxslarga mavjud boʻlgan imkoniyatlarni hisobga oladi. HDI Birlashgan Millatlar Tashkilotining Rivojlanish dasturi tomonidan Inson rivojlanishi hisobotida qoʻllab kelingan. Ammo, 2010-yildan boshlab, Inson rivojlanishi hisobotida tenglikka moslashtirilgan Inson rivojlanishi indeksi (IHDI) kiritildi. Asl HDI hali ham foydali boʻlsa-da, „IHDI haqiqatdagi inson rivojlanishi darajasi (tenglikni hisobga olgan holda), asl HDI esa tenglik boʻlmagan taqdirda erishilishi mumkin boʻlgan 'potentsial' inson rivojlanishi indeksi sifatida koʻrilishi mumkin“ deb taʼkidlanadi[12].

World Happiness Report

Map showing happiness of countries by their score according to the 2023 World Happiness Report

2023-yilgi World Happiness Report mamlakatlarning baxt koʻrsatkichlari oʻrganish boʻyicha muhim tadqiqot hisoblanadi. Tadqiqot 156 mamlakatni baxt darajalari boʻyicha reytingda joylashtirgan. Ushbu tadqiqot inson rivojlanishi sifatining koʻrsatkichlari sifatida baxt va farovonlikni qoʻllashga global qiziqishning ortib borayotganini aks ettiradi. Tadqiqotning oʻsib borayotgan koʻlami hukumatlar, jamoalar va tashkilotlarga baxtni qayd qilish uchun tegishli maʼlumotlardan foydalanishga imkon berish va hayot sifatini yaxshilash uchun siyosat ishlab chiqishga yordam beradi. Hisobotlar bugungi kundagi dunyo baxtlilik holatini koʻrib chiqadi va baxtlilik tadqiqoti shaxsiy va milliy baxtdagi farqlarni koʻrsatadi[13].

Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan va yaqinda nashr etilgan yana bir hisobot chop etgan va mamlakatlarni baxt boʻyicha reytingga joylashtiradi. U Gallup soʻrovlari, real yalpi ichki mahsulot, sogʻlom hayot davomiyligi, tayanish mumkin boʻlgan odam borligi, hayotiy tanlovlarini amalga oshirish erkinligi, korrupsiyadan xoli boʻlish va saxiylik kabi omillardan foydalanadi. Baxt global jamoatchilik siyosatida muhim tushuncha sifatida tan olinmoqda. World Happiness Report hisobotida baʼzi mintaqalarda soʻnggi yillarda baxt tengsizligi ortib borayotgani koʻrsatilmoqda[14].

Boshqa oʻlchovlar

Jismoniy hayot sifati indeksi (Physical Quality of Life Index yoki PQLI) sotsiolog M. D. Morris tomonidan 1970-yillarda ishlab chiqilgan boʻlib, asosiy savodxonlik, chaqaloqlar oʻlimi va hayot davomiyligi asosida oʻlchanadi. Garchi boshqa oʻlchovlar kabi murakkab boʻlmasa-da va hozirgi kunda Inson rivojlanishi indeksi tomonidan oʻrni egallangan boʻlsa-da, PQLI YaIM va boshqa ommillarni hisobga olmagan holda global hayot sifati yaxshilanayotgan uchta sohani qamrab olgani uchun eʼtiborga loyiqdir[15].

2006-yilda joriy qilingan Baxtli Sayyora indeksi (Happy Planet Index) boshqa hayot sifati oʻlchovlari orasida ajralib turadi, chunki u salomatlikning standart oʻlchovlaridan tashqari, har bir mamlakatning ekologik izini ham indikator sifatida foydalanadi. Natijada, bu oʻlchovda Yevropa va Shimoliy Amerika davlatlarining yetakchiligi yoʻqoladi. 2012-yilgi roʻyxatda Kosta-Rika, Vyetnam va Kolumbiya yetakchi oʻrinlarda joylashgan[16].

Gallup tadqiqotchilari 2010-yilda dunyoning eng baxtli davlatlari tadqiqotida Daniyani roʻyxatda birinchi oʻringa qoʻygan[17]. 2014-2016-yillarda esa Norvegiya Daniyani ortda qoldirib, birinchi oʻringa chiqqan[18].

Princeton Universiteti ikki nafar professori tomonidan 2010-yilda oʻtkazilgan tadqiqotda, tasodifiy tanlangan 1000 AQSh rezidenti uzoq muddat davomida tekshirilgan. Ularning hayot baholari – yaʼni, ular hayotlarini birdan oʻnga baholash oʻlchoviga nisbatan baholash – daromad ortishi bilan izchil ortganligi aniqlandi. Boshqa tomondan, ularning kunlik emotsional tajribalari (quvonch, mehr, stress, qaygʻu yoki gʻazab) maʼlum bir daromad chegarasidan oʻtsa ortishni toʻxtagan (2010-yilda taxminan 75,000 AQSh dollari). Bu daromaddan past boʻlgan respondentlar kamroq baxtli va koʻproq qaygʻu va stress his qilishgan, bu esa hayotdagi noxushliklar, jumladan, kasallik, ajrashish va yolgʻizlik, kambagʻallik bilan yomonlashadi[19].

Butan va Buyuk Britaniyaning hukumatlari tomonidan milliy baxt va boshqa subyektiv baxt oʻlchovlari qoʻllanilmoqda[20]. Columbia Universiteti tomonidan[21] nashr etilgan Jahon baxtlilik hisobotida butun dunyodagi baxtning meta-tahlili va GNH (Gross National Happiness) ni qoʻllayotgan mamlakatlar va grassroots faollariga umumiy xulosa beriladi. OECD 2013-yilda subyektiv farovonlik koʻrsatkichlaridan foydalanish boʻyicha qoʻllanma chiqardi[22]. AQShda, shaharlar va jamoalar grassroots darajada GNH koʻrsatkichidan foydalanmoqdalar[23].

Ijtimoiy Taraqqiyot Indeksi mamlakatlarning oʻz fuqarolarining ijtimoiy va ekologik ehtiyojlarini qondirish darajasini oʻlchaydi. Asosiy inson ehtiyojlari, farovonlik asoslari va imkoniyatlar sohalarida ellik ikki koʻrsatkich mamlakatlarning nisbiy natijalarini koʻrsatadi. Bu indeksda yetarli maʼlumot mavjud boʻlgan holatlarda natija beriladi.

Day-Reconstruction Method usuli baxtni oʻlchashning yana bir usuli boʻlib, tadqiqotchilar oʻz subyektlaridan avvalgi kun nima qilganliklarini eslab qolishlarini va har bir faoliyat davomida qanday kayfiyatda boʻlganlarini taʼriflashni soʻrashgan. Oddiy va tushunarli boʻlgani uchun, bu usul yaxshi xotirani talab qilgan va tadqiqotlar natijalaridan foydalanib javoblarning har biri qayta-qayta eslatilgan. Bu usuldan foydalanish oxir-oqibat kamaygan, chunki u koʻp harakat va chuqur oʻylangan javoblarni talab qilgan, bu esa odamlarning har kunlik harakatlarini yozib olishda koʻpincha eʼtiborsiz qoldiriladigan tafsir va natijalarni oʻz ichiga olgan[24].

Raqamli hayot sifati indeksi (The Digital Quality of Life Index) – Surfshark tomonidan yaratilgan 121 mamlakat boʻylab raqamli farovonlik boʻyicha yillik tadqiqot hisoblanadi. U raqamli hayot sifati taʼsir qiladigan beshta ustun boʻyicha har bir mamlakatni baholaydi: internetning mavjudligi, internet sifati, elektron infratuzilma, elektron xavfsizlik va elektron hukumat[25].

Yashash sifati

Hayot sifati atamasi shuningdek siyosatchilar va iqtisodchilar tomonidan shahar yoki mamlakatning yashash sifatini oʻlchash uchun qoʻllanadi. Yashash sifatining ikkita keng tarqalgan oʻlchovlari Economist Intelligence Unit'ning Where-to-be-born Index va Mercer’s Yashash Sifati Hisobotidir. Ushbu ikki oʻlchov mamlakatlar va shaharlar yashash sifatini turli xil hayotdan qoniqish soʻrovnomalari va hayot sifatining obyektiv oʻlchovlari, masalan, ajrashish darajalari, xavfsizlik va infratuzilma orqali hisoblaydi. Bunday oʻlchovlar koʻproq shahar, shtat yoki mamlakat aholisiga bogʻliq, shaxsiy hayot sifatiga emas. Yashash sifati shahar dizaynida uzoq tarixga ega va LEED-ND kabi koʻcha dizayn standartlari koʻpincha yashash sifatini baholashda qoʻllanadi.

Economist Intelligence Unit 2019-yilda Vena shahrini eng yaxshi yashash sifati boʻyicha global reytingda birinchi oʻringa qoʻydi[26].

Jinoyatlar

Baʼzi mulkka qaratilgan jinoyatlar (masalan, graffiti va vandalizm) va baʼzi „jabrsiz jinoyatlar“ „hayot sifati jinoyatlari“ deb nomlanadi. Amerikalik sotsiolog James Q. Wilson bu gʻoyani singan oyna nazariyasi sifatida ifodalab, kichik muammolar eʼtiborsiz qoldirilsa (masalan, axlat, graffiti yoki uysizlar tomonidan jamoat joylarida siyish), bu umumiy betartiblikning qabul qilinishiga, ongostiga xabar yuboradi va natijada yanada jiddiy jinoyatlar sodir etiladi (bu analogiyada singan oyna singan holda qolishi umumiy yemirilish tasvirini koʻrsatadi).

Wilsonning nazariyalari koʻplab taniqli Amerika shaharlarining merlari tomonidan nol toqat siyosatini asoslash uchun ishlatilgan, eng koʻzga koʻringanlar orasida Las-Vegasda Oscar Goodman, Los-Anjelesda Richard Riordan, Nyu-Yorkda Rudolph Giuliani va San-Fransiskoda Gavin Newsom. Bunday siyosatlar hatto kichik jinoyatlarni ham toqat qilmaydi; uning tarafdorlari bu mahalliy aholining hayot sifatini yaxshilaydi deb taʼkidlaydilar. Biroq, nol toqat siyosatining tanqidchilari bunday siyosatning har bir holatni alohida oʻrganmasdan qattiq jazolar berishiga olib kelishi mumkin deb hisoblaydi.

Sogʻliqni saqlashda

Sogʻliqni saqlash sohasida hayot sifati koʻpincha qandaydir kasallikning bemorga individual darajada qanday taʼsir qilishiga bogʻliq ravishda qaraladi. Bu hayot uchun xavf tugʻdirmaydigan, lekin charchatadigan; hayot uchun xavf tugʻdiradigan, ammo terminal boʻlmagan kasallik; terminal kasallik; keksa odamning sogʻligʻining tabiiy pasayishi; kutilmagan ruhiy/jismoniy pasayish; yoki surunkali, yakuniy bosqichdagi kasallik jarayonlari boʻlishi mumkin. Toronto Universitetining Hayot Sifati Tadqiqot Birligi tadqiqotchilari hayot sifatini „inson oʻz hayotidagi muhim imkoniyatlardan qanchalik zavqlanishi darajasi“ deb taʼriflaydilar (UofT). Ularning Hayot Sifati modeli „boʻlish“, „bogʻlanish“ va „boʻlishga erishish“ kategoriyalariga asoslangan; mos ravishda, kim ekanligi, atrof-muhit bilan bogʻlanishi va shaxsiy maqsadlar, umidlar va istaklarga erishish[27][28].

Tajriba namunasi tadqiqotlari jismoniy simptomlar va hayot sifati oʻrtasidagi oʻzgarishlarda shaxslar oʻrtasida sezilarli farq borligini koʻrsatadi[29]. Hecht va Shiel hayot sifatini „bemorning oddiy hayot faoliyatidan zavqlanish qobiliyati“ deb oʻlchaydilar, chunki hayot sifati kasallik va davolanishdan azob chekishdan xoli boʻlish bilan kuchli bogʻliq[30]. Sogʻliq bilan bogʻliq hayot sifatini oʻlchaydigan bir necha baholashlar mavjud, masalan, AQoL-8D, EQ5D – Euroqol, 15D, SF-36, SF-6D, HUI.

Xalqaro rivojlanishda

Hayot sifati xalqaro rivojlanish sohasida muhim tushuncha hisoblanadi, chunki u rivojlanishni turmush darajasidan koʻra kengroq maʼnoda tahlil qilish imkonini beradi. Rivojlanish nazariyasida esa, maʼlum bir jamiyat uchun qanday oʻzgarish kerakligi borasida turli fikrlar mavjud. Muassasalar tomonidan hayot sifati qanday taʼriflanishi, ushbu tashkilotlarning umumiy yaxshilanish yoʻlida qanday ishlashlariga taʼsir qiladi.

Masalan, Jahon banki „qashshoqlikdan xoli dunyo uchun“ rejasini eʼlon qilgan boʻlib[31], qashshoqlik insonning asosiy ehtiyojlari, masalan, oziq-ovqat, suv, boshpana, erkinlik, taʼlim, sogʻliqni saqlash yoki bandlikning yoʻqligi deb taʼriflanadi[32]. Boshqa soʻz bilan aytganda, qashshoqlik past hayot sifati sifatida taʼriflanadi. Shu taʼrifdan foydalanib, Jahon banki hayot sifatini yaxshilash uchun qashshoqlikni kamaytirish va odamlarga yaxshiroq hayot sifatiga yetiishishga yordam berish yoʻlida ishlaydi.

Boshqa tashkilotlar ham global hayot sifatini yaxshilash uchun harakat qilsa-da, biroz boshqacha taʼrif va sezilarli darajada farqli usullardan foydalanadi. Koʻplab NNTlar milliy yoki xalqaro miqyosda qashshoqlikni kamaytirishga umuman eʼtibor bermaydilar, aksincha, shaxslar yoki jamoalar uchun hayot sifatini yaxshilashga harakat qiladilar. Bir misol, ayrim shaxslar uchun moddiy yordam koʻrsatuvchi homiylik dasturlari boʻlishi mumkin. Ushbu turdagi koʻplab tashkilotlar qashshoqlikni yoʻq qilish haqida gapirgan boʻlsa-da, usullari sezilarli darajada farqlanadi.

Hayot sifatini yaxshilash faqat NNTlar tomonidan, balki hukumatlar tomonidan ham amalga oshiriladi. Agar hukumatlar inson xavfsizligi jihatlarini tashqi siyosatga kiritishgan boʻlsa global sogʻliq siyosiy mavqeiga erishish imkoniyatiga ega boʻladi. Insonning sogʻliq, oziq-ovqat, boshpana va erkinlik kabi asosiy huquqlariga urgʻu berish, bugungi jamiyatga salbiy taʼsir koʻrsatayotgan muhim sektoral muammolarni hal qilishga yordam beradi va koʻproq harakat va resurslarga olib kelishi mumkin. Global sogʻliqqa oid muammolarini tashqi siyosatga integratsiyalash diplomatika bilan cheklanishi mumkin[33].

Manbalar

  1. ↑ „WHOQOL: Measuring Quality of Life“. World Health Organization. 2020-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 22-may.
  2. ↑ 2,0 2,1 „Quality of Life“, Dictionary of Human Geography, 5th, Oxford: Wiley-Blackwell, June 2009. ISBN 978-1-4051-3287-9. 
  3. ↑ Martha Nussbaum and Amartya Sen, ed. (1993). The Quality of Life, Oxford: Clarendon Press. Description and chapter-preview links. (Wayback Machine saytida 11 February 2019 sanasida arxivlangan)
  4. ↑ Barcaccia, Barbara „Quality Of Life: Everyone Wants It, But What Is It?“. Forbes/ Education (2013-yil 4-sentyabr). 2019-yil 22-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 10-may.
  5. ↑ Bottomley, Andrew (2002). "The Cancer Patient and Quality of Life". The Oncologist 7 (2): 120–125. doi:10.1634/theoncologist.7-2-120. ISSN 1083-7159. PMID 11961195. 
  6. ↑ Magee, Liam; James, Paul; Scerri, Andy (2012). "Measuring Social Sustainability: A Community-Centred Approach". Applied Research in the Quality of Life 7 (3): 239–61. doi:10.1007/s11482-012-9166-x. https://www.academia.edu/5178539. Qaraldi: 2 November 2017. Hayot sifati]]
  7. ↑ Kahneman, Daniel; Deaton, Angus (4 August 2010). "High income improves evaluation of life but not emotional well-being". PNAS 107 (38): 16489–16493. doi:10.1073/pnas.1011492107. PMID 20823223. PMC 2944762. https://www.princeton.edu/~deaton/downloads/deaton_kahneman_high_income_improves_evaluation_August2010.pdf. 
  8. ↑ Layard, Richard. Happiness: Lessons from a New Science. London: Penguin, 6 April 2006. ISBN 978-0-14-101690-0. 
  9. ↑ Federal Reserve Bank of Kansas City, The Increasing Importance of Quality of Life, October 2008 (Wayback Machine saytida 19 October 2012 sanasida arxivlangan)
  10. ↑ Singer, Peter (2011). "The Big Question: Quality of Life: What Does It Mean? How Shoulf We Measure It?". World Policy Journal 28 (2): 3–6. doi:10.1177/0740277511415049. PMID 22165429. https://archive.org/details/sim_world-policy-journal_summer-2011_28_2/page/3. 
  11. ↑ Costanza, R. (2008). "An Integrative Approach to Quality of Life Measurement, Research, and Policy". S.A.P.I.EN.S 1 (1). http://sapiens.revues.org/index169.html. Qaraldi: 5 May 2009. Hayot sifati]]
  12. ↑ Human Development Index, „Composite indices – HDI and beyond“ (Wayback Machine saytida 10 August 2016 sanasida arxivlangan), Retrieved 16 January 2021.
  13. ↑ „World Happiness Report“. Overview. Helliwell, J., Layard, R., & Sachs, J. (2016). World Happiness Report 2016, Update (Vol. I). New York: Sustainable Development Solutions Network (2016). 2021-yil 11-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 12-may.
  14. ↑ The Lancet (26 March 2016). "Health and Happiness". The Lancet 387 (10025): 1251. doi:10.1016/S0140-6736(16)30062-9. PMID 27025416. 
  15. ↑ Morris, Morris David (January 1980). "The Physical Quality of Life Index (PQLI)". Development Digest 1 (1): 95–109. PMID 12261723. https://archive.org/details/sim_development-digest_1980-01_18_1/page/95. 
  16. ↑ „The Happy Planet Index 2.0“. New Economics Foundation (2012). 2009-yil 26-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 2-sentyabr.
  17. ↑ Levy, Francesca (14 July 2010). „Table: The World's Happiest Countries“. Forbes. 3 March 2016da asl nusxadan arxivlandi.
  18. ↑ „The Happiest and Unhappiest Countries in the World“ (en). Gallup (2017-yil 20-mart). 2021-yil 3-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 9-sentyabr.
  19. ↑ „Higher income improves life rating but not emotional well-being“. PhysOrg.com (2010-yil 7-sentyabr). 2011-yil 5-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 20-sentyabr.
  20. ↑ „Measures of National Well-being“. www.ons.gov.uk. 2013-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-noyabr.
  21. ↑ „World Happiness Report“. Columbia University. 2012-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  22. ↑ OECD Guidelines on Measuring Subjective Well-being. Organisation for Economic Co-operation and Development, 2013. DOI:10.1787/9789264191655-en. ISBN 978-92-64-19165-5. 
  23. ↑ „Happy Places | the Happiness Initiative“. 2013-yil 2-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-noyabr.
  24. ↑ Derek, Boc. The Politics of Happiness : What Government Can Learn from the New Research on Well-Being. United States: Princeton University Press, 2010 — 32-bet. ISBN 9781400832194. 
  25. ↑ „What's the 'digital quality of life' level in your country?“ (en). weforum.org (2023-yil 21-sentyabr). 2023-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 30-oktyabr.
  26. ↑ „Vienna holds off Melbourne to top EIU ranking of most liveable cities“ (en). Reuters (2019-yil 3-sentyabr). 2022-yil 16-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-oktyabr.
  27. ↑ „Quality of Life: How Good is Life for You?“. University of Toronto Quality of Life Research Unit. 2014-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 14-oktyabr.
  28. ↑ „Begin Your Journey!“. Quality of Life Care. 2019-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 25-iyul.
  29. ↑ van der Krieke (2016). "Temporal Dynamics of Health and Well-Being: A Crowdsourcing Approach to Momentary Assessments and Automated Generation of Personalized Feedback". Psychosomatic Medicine 79 (2): 213–223. doi:10.1097/PSY.0000000000000378. PMID 27551988. https://pure.rug.nl/ws/files/40193705/00006842_201702000_00011.pdf. 
  30. ↑ McNally, James W.. Encyclopedia of the Life Course and Human Development, vol. 3, US: Macmillan Reference, 2009 — 317-bet. 
  31. ↑ „The World Bank“. The World Bank (2009). 2011-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 2-noyabr.
  32. ↑ „Poverty - Overview“. The World Bank (2009). Qaraldi: 2009-yil 20-oktyabr.[sayt ishlamaydi]
  33. ↑ Spiegel and Huish. Canadian Foreign Aid for Global Health: Human Security Opportunity Lost.

Qoʻshimcha adabiyotlar

Tashqi havolalar