John Herschel

Jon Gershel
Tavalludi 1792-yil 7-mart
Slau, Bukingemshir, Angliya
Vafoti 1871-yil 11-may
Kollingvud, Kent, Angliya
Kasbi Matematik, astronom, kimyogar, ixtirochi, fotograf
Ijod qilgan tillari Ingliz tili
Fuqaroligi Buyuk Britaniya
Yoʻnalish Matematika
Mukofotlari Smith mukofoti (1813)
Copley medali (1821, 1847)
Lalande medali (1825)
Qirollik Astronomiya Jamiyatining oltin medali (1826, 1836)
Qirollik medali (1836, 1840) va boshqalar

Ser Jon Frederik Uilyam Gershel (inglizcha: Sir John Frederick William Herschel; 1792-yil 7-mart — 1871-yil 11-may)[1] — matematik, astronom, kimyogar sifatida faoliyat yuritgan ingliz polimati. Shuningdek, u ixtirochi ham edi, Jon Gershel tajribali fotograf boʻlgani holda, „Blueprint“ni ixtiro qilgan[2][3]. Shu bilan birga u botanika ishlari bilan ham shugʻullangan.

Gershel astronomiyada Julian kunlar tizimini qo‘llashni boshlab berdi. U Saturnning yettita yoʻldoshiga va otasi ser Uilyam Gershel tomonidan kashf etilgan yettinchi sayyora — Uranning toʻrtta yoʻldoshiga nom bergan. Jon Gershel fotografiya faniga koʻplab hissa qoʻshgan, u rang ajrata olmaslik va ultrabinafsha nurlarining kimyoviy kuchini oʻrgangan. Uning 1831-yilda yozgan Preliminary Discourse asari ilmiy tajriba va nazariyalarni shakllantirishda induktiv yondashuvni targ‘ib qilgan bo‘lib, fan falsafasiga muhim hissa qo‘shgan[4].

Yoshligi va astronomiyadagi faoliyati

Kopernik oy krateri modelining kalotipi,1842-yil

Gershel Bukingemshire okrugining Slau shaharchasida Meri Bolduin va astronom Uilyam Gershel oilasida dunyoga kelgan. U astronom Karolin Gershelning jiyani edi. U Eton kolleji va Kembrijdagi St. John kollejida qisqa muddat tahsil oldi hamda u 1813-yilda matematika bo‘yicha eng yuqori natija bilan oʻqishni bitirdi[5]. Aynan bakalavrlik davrida u matematiklar Charlz Babbij va Jorj Pikok bilan doʻstlashdi. U 1816-yilda Kembrijni tark etdi va otasi bilan ishlay boshladi. Gershel 1816-yilda astronomiya bilan shugʻullanib, diametri 18 dyuym (460mm) oyna bilan fokus uzunligi 20 fut (6.1 m) boʻlgan yorugʻlikni aks ettiruvchi teleskopni yaratdi. 1821– va 1823-yillar orasida u James South bilan hamkorlikda otasi tomonidan tuzilgan qo‘sh yulduzlar katalogini qayta ko‘rib chiqdi[6].

Gershel 1820-yilda tuzilgan Qirollik Astronomiya Jamiyatining asoschilaridan biri edi. U otasi bilan qilgan ishlari uchun 1826-yilda Qirollik Astronomiya Jamiyatining oltin medali bilan taqdirlangan (1836-yilda yana gʻolib boʻlgan) va 1825-yilda Fransiya Fanlar akademiyasining Lalande medaliga sazovor boʻlgan, 1821-yilda Qirollik jamiyati unga oʻzlarining operatsiyalariga qoʻshgan matematik hissasi uchun Copley medalini topshirdi. Mary Boolening taʼkidlashicha, Gershel Jorj Everestning harakatlari natijasida hind falsafasi va matematikasidan ham xabardor bo‘lgan[7].

Gershel uch marta Qirollik Astronomiya Jamiyatining prezidenti boʻlgan: 1827—1829, 1839—1841 va 1847—1849[8].

Gershel 1864-yilda oʻzining astronomik kuzatuvlari katalogini nashr etdi, u oʻzining va otasining ishlari toʻplami sifatida katta Gershelning tumanliklar katalogini kengaytirdi va Tumanliklar hamda yulduzlar klasterlarning umumiy katalogi deb nomlangan yangi katalog vujudga keldi. Bu katalogni toʻldiruvchi yana bir 10 300 ta koʻp va qoʻsh yulduzlarning umumiy katalogi jildi Gershel vafotidan soʻng nashr etildi.

Gershel kashfiyotlari orasida NGC 7, NGC 10, NGC 25 va NGC 28 galaktikalari ham mavjud.

Fotografiyaga qoʻshgan hissasi

Gershelning 1839-yil 9-sentyabrda otasining 40 futlik teleskopining oʻrnatilishini koʻrsatadigan birinchi shisha plastinka fotosurati

Gershel fotografiya sohasiga ko‘plab muhim hissalar qo‘shgan. U xrizotip kabi oʻzgrishlarni va „Blueprint“ nomi bilan ataluvchi[9] sinotip jarayonini ixtiro qilish orqali fotografiya jarayonlarini yaxshiladi[10]. Jon 1839-yilda hozirgacha mavjud boʻlgan shishali fotosuratni yaratdi va spektr turli qismlarining nurlari fotografik qogʻozga oʻz rangini berishga moyilligini taʼkidlab, baʼzi ranglarni takrorlash bilan tajriba oʻtkazdi. Gershel sabzavot sharbatlarining fotosezuvchanlik xossalaridan foydalangan holda tajribalar oʻtkazdi, bu hossalar fitotiplar, shuningdek, antotiplar deb ham ataladi. Bu bilan bogʻliq oʻz kashfiyotlarini 1842-yilda London Qirollik Jamiyatining falsafiy operatsiyalarida nashr etdi[11]. U 1840-yillarning boshida Qirolicha Victoria portretining rassomi Genri Kollen bilan hamkorlik qildi. Gershel dastlab platina tuzlarining yorug‘likka sezgirligi asosida platina jarayonini kashf etdi, keyinchalik bu jarayon William Willis tomonidan takomillashtirildi.

Gershel 1839-yilda fotografiya atamasini kiritgan[12].

Gershel faoliyatining boshqa jihatlari

Jon Gershel portreti
Juliya Margaret Kamoron tomonidan ishlangan 1867-yilgi rasm

Gershel koʻplab maqolalar yozgan, jumladan, meteorologiya, fizik geografiya sohasida va Britaniya Ensiklopediyasining 8-nashri uchun yozgan teleskop haqidagi yozuvlarni misol qilib keltirish mumkin. Shuningdek, u Gomerning „Illiada“sini ham tarjima qilgan.

1823-yilda Gershel metall tuzlarining optik spektrlari boʻyicha oʻz xulosalarini nashr etdi[13].

Gershel 1825-yilda quyosh nurlarining toʻgʻridan-toʻgʻri isitish quvvatini oʻlchash uchun aktinometrni ixtiro qildi[14] va uning bu asbob bilan ishlashi fotokimyoning dastlabki tarixida katta ahamiyatga ega boʻldi.

Gershel Grigoriy kalendariga tuzatish kiritishni taklif qildi, yillarni kabisa emas 4000 ga karrali qilib, kalendar yilining oʻrtacha uzunligini 365,2425 kundan 365,24225 gacha qisqartirdi[15]. Garchi bu oʻrtacha tropik yil 365.24219 kunga yaqinroq boʻlsa-da, uning taklifi hech qachon qabul qilinmagan, chunki Grigoriy taqvimi bahorgi tengkunlik kunlari orasidagi oʻrtacha vaqtga (hozirda 365.242 374 kun) asoslangan[16].

Gershel 1832-yilda Amerika Sanʼat va fanlar akademiyasining xorijiy faxriy aʼzosi[17] va 1836-yilda Shvetsiya Qirollik Fanlar akademiyasining xorijiy aʼzosi etib saylangan.

1835-yilda New York Sun gazetasiga Great Moon Hoax nomi bilan mashhur boʻlgan bir qator satirik maqolalar yozdi, ularda Gershel Oyda yashovchi hayvonlar, jumladan, koʻrshapalak qanotli gumanoidlarni kashf etgani haqida yolgʻon bayonotlar berdi.

Kanada gʻarbiy Saskatchewan provinsiyasidagi Gershel qishlogʻi, Gershel togʻi, Oydagi J. Gershel krateri, Gershel aholi punkti, Janubiy Afrikaning Keyptaun shahridagi Sharqiy Keyp va Gershel qizlar maktabi uning nomi bilan atalgan.

Yukon hududining bir qismi boʻlgan Shimoliy Muz okeanidagi Gershel oroli uning nomi bilan atalgan deb qabul qilingan boʻlsa-da, ser Jon Frenklin ekspeditsiya jurnalidagi yozuvlarda bu yerni butun Gershel oilasiga hurmat yuzasidan atalganini yozadi, chunki Jonning otasi Uilyam Gershel , xolasi Karolin Gershel ham u kabi mashhur edilar[18].

Oilasi

Alfred Edvard Shalon tomonidan 1829-yilda chizilgan Margaret Brodi Styuart rasmi
Alfred Edvard Shalon tomonidan 1829-yilda chizilgan Jon Frederik Gershel rasmi

Gershel 1829-yil 3-martda Edinburgda amakivachchasi Margaret Brodie Styuart (1810—1884) bilan turmush quradi va keyinchalik 12 nafar farzandning otasi boʻladi:

  1. Karolin Emiliya Meri Gershel (1830-yil 31-mart — 1909-yil 29-yanvar) — askar va siyosatchi Aleksander Xamilton-Gordonga turmushga chiqqan;
  2. Isabella Gershel (5-iyun 1831—1893);
  3. Ser Uilyam Jeyms Gershel , 2-baronet (9-yanvar 1833—1917);
  4. Margaret Luisa Gershel (1834—1861) — mohir rassom;
  5. Professor Aleksander Styuart Gershel (1836—1907) — Qirollik Jamiyati aʼzosi;
  6. Polkovnik Jon Gershel (1837—1921) — geodezik, Qirollik Jamiyati aʼzosi;
  7. Mariya Sofiya Gershel (1839—1929);
  8. Ameliya Gershel (1841—1926) — diplomat va sinolog Ser Tomas Frencsis Ueydga turmushga chiqqan;
  9. Juliya Gershel (1842—1933) — 1878-yil 4-iyunda kapitan (keyinchalik admiral) Jon Fiot Li Pirs Maklirga turmushga chiqqan;
  10. Matilda Rouz Gershel (1844—1914) — iqtidorli rassom, Uilyam Uoterfildga (Hindiston davlat xizmatchisi) turmushga chiqqan;
  11. Frensiska Gershel (1846—1932);
  12. Ann Gershel (20-iyun 1855—1939).

Oʻlimi

Uestminster Abbeydagi John Gershel va Charlz Darvinning qoʻshni qabrlari

Gershel 1871-yil 11-mayda 79 yoshida Kentdagi Kollingvoodda vafot etdi. Oʻlimidan keyin u uchun milliy dafn marosimi oʻtkazildi va Westminster Abbeyga dafn qilindi[19].

Uning londonlik Genri V. Fild tomonidan yozilgan nekrologi 1871-yil 1-dekabrda Amerika falsafiy jamiyatiga oʻqib eshittirilgan[20].

Manbalar

  1. ↑ Krou, Maykl J. „Herschel, ser Jon Frederik Uilyam, birinchi baronet (1792-1871)“.Oksford Milliy Biografiya lugʻatiOksford universiteti matbuoti
  2. ↑ "Blueprint". Britaniya entsiklopediyasi.3-jild (Expoʻ70 nashri). Chikago: Uilyam Benton.816-bet
  3. ↑ Bridjuoter, Uilyam; Shervud, Elizabeth J., tahrirlar. (1950). „loyiha“. Bir jildda Kolumbiya entsiklopediyasi (2-nashr). Nyu-York shahri: Kolumbiya universiteti nashriyoti.214-bet
  4. ↑ „Jon F.W.Herschel gipotetik soʻrov boʻyicha induktivistmi?“409-439-betlar
  5. ↑ „Herschel, John Frederick William“Kembrij bitiruvchilari maʼlumotlar bazasi . Kembrij universiteti
  6. ↑ „Herschel, Sir John Frederick William“ Britaniya ensiklopediyasi (11-nashr).Kembrij universiteti matbuoti
  7. ↑ Meri Everest Boole (1901).Oʻn toʻqqizinchi asrda hind tafakkuri va gʻarb faniIbtido kutubxonasi. Seylon milliy sharhi
  8. ↑ Elliott, Devid.„Oʻtgan Qirollik Astronomiyasi Jamiyati prezidentlari“Qirollik Astronomiya Jamiyati. 2017 -yil 20-noyabrda olindi
  9. ↑ Rosenthal, Richard T. (2000). „Sianotip“
  10. ↑ Herschel, John (1901).„Koʻprikdan Niagara sharsharasining umumiy koʻrinishi“Jahon raqamli kutubxonasi. Detroit nashriyot kompaniyasi . 2017 -yil 20-noyabrda olingan — Kongress kutubxonasi orqali
  11. ↑ Herschel,John William Frederick(1842)„Quyosh spektri nurlarining sabzavot ranglariga taʼsiri va baʼzi yangi fotosurat jarayonlari haqida“London Qirollik jamiyatining falsafiy operatsiyalari
  12. ↑ Shaaf, Larri (1979).„Ser Jon Herschelning 1839-yildagi Qirollik jamiyatining fotosuratga oid hujjati“Fotosurat tarixi
  13. ↑ Herschel J.F.W. (1823).„Rangli muhit tomonidan yorugʻlikning yutilishi va maʼlum olovda namoyon boʻladigan prizmatik spektrning ranglari toʻgʻrisida; toʻgʻridan-toʻgʻri tajriba orqali har qanday muhitning mutlaq dispersiya kuchini aniqlashning tayyor rejimini hisobga olgan holda“Edinburg qirollik jamiyatining operatsiyalari
  14. ↑ Anon(1884).„Eslatmalar va yangiliklar“524-528-betlar
  15. ↑ Astronomiyaning konturlariD. Appleton va kompaniya. 1876 ​​yil.
  16. ↑ Steel,Duncan (2000).Vaqtni belgilash: mukammal taqvimni ixtiro qilish uchun epik izlanishJohn Wille va oʻgʻillari, 185-bet.
  17. ↑ „Aʼzolar kitobi, 1780-2010: H bobi“ Amerika sanʼat va fanlar akademiyasi. 2016-yil 15-sentabrda olingan.
  18. ↑ Burn,C.R.(2009-yil sentabr).„Herschel oroli kimning nomi bilan atalgan?“Arktika.Shimoliy Amerika Arktika instituti.
  19. ↑ 'The Abbey Scientists' Hall, AR p56: London; Rojer va Robert Nikolson; 1966-yil
  20. ↑ Field, Henry W. (1871).„Ser Jon Frederik Uilyam Xerschelning nekrolog xabarnomasi, Bart“.Amerika falsafiy jamiyati maʼlumotlari.

Havolalar