Muhammad ibn al-Qosim

Muhammad ibn al-Qosim
Muhammad ibn al-Qosim
محمد بن القاسم‎
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 31-dekabr 695-yil
Toif, Hijoz, Umaviylar xalifaligi
(hozirgi Saudiya Arabistoni)
Vafoti 18-iyul 715-yil(715-07-18)
(19 yoshda)
Mosul, Umaviylar xalifaligi
(hozirgi Iroq)
Turmush oʻrtogʻi Zaynab (Hajjoj Ibn Yusufning qizi)
Munosabatlari Sulb, al-Hajjaj (akasi)
Onasi Habibat al-Uzma
Otasi al-Qosim ibn Muhammad ibn al-Hakam
Harbiy xizmatlari
Taxallus(lar)i فاتح سندھ

Muhammad ibn al-Qosim as-Saqofiy (arabcha: محمد بن القاسم الثقفي; 31-dekabr 695-yil – 18-iyul 715-yil) – Umaviylar xalifaligida xizmat qilgan arab harbiy qoʻmondoni. Sindni (shuningdek, qadimgi Sindning bir qismi hisoblangan Panjobni) musulmonlar tomonidan zabt etilishiga boshchilik qilgan va shu tariqa Umaviylarning Hindistonga yurishlarini boshlagan. Uning harbiy yurishlari ortidan islomiy Sind viloyatining barpo etilishiga va mintaqaning Sind Brahmanlar sulolasi va uning hukmdori Raja Dahirdan tortib olinishiga olib keldi. Keyinchalik boshi kesilgan holda Basradagi al-Hajjoj ibn Yusufga yuborildi. Arab kuchlari tomonidan oʻsha paytdagi poytaxt Arorning zabt etilishi bilan Muhammad ibn al-Qosim Hindiston yerlarini muvaffaqiyatli egallagan birinchi musulmon boʻldi. Bu voqea Janubiy Osiyoda musulmonlar hukmronligining boshlanishini belgiladi.

Muhammad ibn al-Qosim gʻarbiy Arabistondagi Toif shahri atrofida joylashgan arab qabilasi – Banu Saqif qabilasidan boʻlgan. Musulmonlar Fors yerlarini zabt etgach, u amakisi Muhammad ibn Yusuf as-Saqofiyning oʻrniga Fors viloyatining hokimi etib tayinlandi. 708-yildan 711-yilgacha Muhammad ibn al-Qosim Sindni bosib olish harbiy yurishiga boshchilik qildi. U butun mintaqada islom hukmronligini oʻrnatdi va 712-yildan to 715-yilda vafot etgunicha Sind viloyatining hokimi boʻlib xizmat qildi. Moʻltonni bor zabt etgach, Arabistonga qaytdi. Yoʻlda, hozirgi Iroq hududidagi Mosul shahrida vafot etdi. Biroq, baʼzi manbalarda uning jasadi Balujistondagi yarim choʻl sohil mintaqasi boʻlmish Makronda dafn etilganini qayd etilgan.

Al-Qosim haqida turli manbalar

Oʻrta asr arab manbalarida Muhammad ibn al-Qosim va Sindning arablar tomonidan bosib olinishi haqidagi maʼlumotlar, hozirgi zamon musulmonlarining Movarounnahrni bosib olishi bilan taqqoslaganda, ancha cheklangan hisoblanadi[1]. Al-Balozuriyning „Futuh ul-buldon“ („Yerlarni fath etish“) asarida Sindning zabt etilishi va al-Qosim haqida bir necha sahifa mavjud. Al-Qosimning Sindni fath etishi va uning vafoti haqidagi batafsil maʼlumot XIII asrga oid forscha „Chach Nama“ asarida keltirilgan. „Chach Nama“ dagi maʼlumotlar goʻyoki VIII asrda Sindni fath etgan arab askarlarining avlodlari – Aror va Bhakar shaharlaridan boʻlgan qozilar va imomlardan olingan. Ular oʻzlarini Muhammadning Banu Saqif qabilasidan ekanligini daʼvo qilishgan[1]. Sharqshunos Francesco Gabrieli bu hikoyalar taxminan 1000-yildan soʻng paydo boʻlgan deb hisoblaydi va „Chach Nama“ ni „tarixiy roman“ hamda al-Qosim haqidagi maʼlumotlar uchun „ishonchsiz manba“ deb baholaydi[2].

Biografiyasi

Muhammad taxminan 694-yilda tugʻilgan[3]. Tugʻilgan joyi deyarli, Hijozda (gʻarbiy Arabiston). Bu joy yo oʻzining Saqif qabilasining anʼanaviy vatani boʻlmish Toif shahri, yoki Makka yoxud Madina boʻlishi mumkin[4]. Taxminan 630-yilda islomni qabul qilganidan soʻng, Saqif qabilasi aʼzolari asta-sekin yangi shakllangan xalifalikda yuqori harbiy va maʼmuriy lavozimlarga erishdilar. Ular musulmonlarning dastlabki zabt etish harakatlari davrida va undan keyin, ayniqsa Iroqda, muhim harbiy va iqtisodiy vazifalarni bajardilar. Qabila Hindiston yarimoroliga qarshi dastlabki arab harbiy harakatlarida samarali qoʻmondonlarni yetishtirib chiqardi[5]. Jumladan, 636-yil atrofida Bahrayn (Sharqiy Arabiston) hukmdori boʻlgan saqiflik Usmon ibn Abulas Hindistonning Debal, Sane va Baruch portlariga dengiz yurishlarini uyushtirdi[6]. 661-yilda Umaviylar xalifaligi tashkil topishi bilan qabilaning nufuzi yanada oshishda davom etdi[6].

Muhammad Saqiflarning ikkita asosiy tarmogʻidan biri boʻlgan Banu Avfning Abu Aqil oilasiga mansub edi[6]. Al-Hajjoj Ikkinchi fitna paytida Umaviylar xalifasi Abdulmalik (685—705) tomonidan qoʻmondon etib tayinlangan va 692-yilda Umaviylarning xalifalik uchun asosiy raqibi Abdullloh ibn az-Zubayrni oʻldirgan, ikki yildan soʻng esa Iroq va sharqiy xalifalik noibi etib tayinlangan[7][4]. Lavozimi koʻtarilgandan soʻng, al-Hajjoj Saqifning homiysi boʻldi va Iroq hamda uning qaramliklarida bir nechta aʼzolarni muhim lavozimlarga tayinladi[8]. Muhammadning otasi Basra hokimi oʻrinbosari etib tayinlangan, ammo uning faoliyati boshqa jihatdan ajralib turmagan[9]. Chach Namada keltirilishicha, Muhammad va al-Hajjoj oʻrtasidagi maktubga koʻra, Muhammadning onasi Habiba al-Uzma (Buyuk Habiba) boʻlgan[9]. Chach Namada Muhammadning Sulb ismli tengdosh ukasi borligi, shuningdek arab manbalarida uning ancha yosh al-Hajjoj ismli ukasi ham borligi va u 740-yilgi Zayd ibn Ali qo‘zg‘oloni paytida Umaviylar qoʻmondoni sifatida xizmat qilganligi koʻrsatilgan[9].

Muhammadning bolalik va oʻsmirlik davri haqida arab manbalarida maʼlumotlar keltirilmagan. Zamonaviy tarixchi Nabi Baxsh Balochning taʼkidlashicha, Muhammad avval Toifda, keyin Basra va Vositda oʻsgan. Oʻsha paytda islom dunyosining harbiy va intellektual markazi boʻlgan Basradagi faoliyati Muhammadning martabasini oshirgan boʻlishi mumkin, Vasitda esa u al-Hajjoj homiyligida taʼlim olgan[10].

Al-Hajjoj Muhammad ibn Yusufni juda yaxshi koʻrar va uni singlisi Zaynabga uylanishga munosib deb bilardi. Biroq Zaynab keksa saqifiylardan boʻlgan al-Hakam ibn Ayyub ibn al-Hakamni afzal koʻrdi va u bilan turmush qurdi. „Kitob al-agʻoniy“da 17 yoshli Muhammad „oʻz davrining eng olijanob saqafiysi“ deb taʼriflanadi. Baluchning xulosasiga koʻra, „Muhammad qulay sharoitlarda iqtidorli, gʻayratli va nozik didli madaniyatli yigit boʻlib voyaga yetdi.“

Fors rahbari

Muhammad ibn al-Qosimning ilk vazifasi hozirgi Eron hududidagi Fors viloyatida boʻlib, u yerda undan kurdlar guruhini itoat ettirish talab qilingan. Vazifa muvaffaqiyatli bajarilgach, u Forsga rahbar etib tayinlangan[11]. Ehtimol, amakisi Muhammad ibn Yusuf al-Saqofiyning oʻrnini egallagan boʻlib, u al-Hajjojning ukasi va ilgarigi hokim edi. Sheroz shahrini Muhammad ibn al-Qosim qayta jonlantirgan, degan fikrlar mavjud. U shaharda shohona qarorgohi va undan biroz narida harbiy lager qurdirgan[12][13][14]. Shuningdek, unga Sherozning janubidagi hududni hamda Kaspiy dengizi yaqinidagi uzoq Goʻrgon mintaqasini boʻysundirish vazifasi ham topshirilgan[15].

Bu vaqtda Forsda Ibn al-Ash’as qoʻzgʻolonidan qolgan baʼzi isyonchilar ham boʻlishi mumkin edi. Bu qoʻzgʻolon al-Hajjoj hukmronligini deyarli agʻdarib tashladi. Qoʻzgʻolonchilarning keksa tarafdori va oʻsha davrning nufuzli shia vakili, Jabir ibn Abdulloh al-Ansoriyning shogirdi hamda mashhur hadis roviysi Atiyya ibn Saʼd Al-Hajjojning buyrugʻi bilan Muhammad ibn al-Qosim tomonidan qamoqqa olingan[16]. Undan jazo tahdidi ostida Alini laʼnatlash talab qilingan. Atiyya Aliga laʼnat aytishni rad etgan va jazolangan. Maclean jazoning tafsilotlarini keltirmasa-da, Ibn Hajar Al-asqalani va Tabariy kabi dastlabki tarixchilar uning 400 qamchi bilan savalanganini, tahqirlash maqsadida boshi va soqoli qirib tashlanganini qayd etishadi. Shuningdek, u Xurosonga qochib ketgani va hokimiyat oʻzgarganidan soʻng Iroqqa qaytib kelgani haqida maʼlumot berishadi[17][18].

Sind fonida

Ilk musulmonlar

Hindu Sind va Islom oʻrtasidagi aloqa Roshidun xalifaligi davridagi ilk musulmon missiyalari tomonidan oʻrnatilgan. 649-yilda Makronga hujum qilgan Hakim ibn Jabalo al-Abdiy Ali ibn Abu Tolibning dastlabki tarafdorlaridan biri edi[19]. Ali xalifaligi davrida Sindning koʻplab jatlari Islom[20] taʼsiriga tushgan va ularning ayrimlari hatto Tuya jangida ishtirok etib, Ali uchun jang qilib halok boʻlgan[21]. Ali qoʻshinining zobitlari Haris ibn Murra al-Abdiy va Sayfiy ibn Fasayl al-Shayboniy 658-yilda Makranga hujum qilishdi[22]. Sayfiy 660-yilda Damashq yaqinida Hujr ibn Adi al-Kindiy bilan birga boshi kesilgan yetti shiadan biri edi[23]. Umaviylar davrida koʻplab shialar nisbatan tinch yashash uchun Sind hududidan boshpana izladilar. Ziyod Hindi ana shunday qochqinlardan biri edi[24].

Umaviylarning Sindga qiziqishi

Winkning taʼkidlashicha, Umaviylarning mintaqaga boʻlgan qiziqishi medlar (Sindda yashovchi skiflar qabilasi) va boshqalarning faoliyati tufayli kuchaygan[25]. Ilgari medlar oʻz bavarijlarida Dajla daryosining quyilish joyidan Shri Lanka qirgʻoqlarigacha boʻlgan hududda Sosoniylar kemalariga qarshi qaroqchilik qilishgan. Endi esa ular Kutch, Debal va Katxiyavardagi bazalaridan arab kemalariga hujum qilish imkoniga ega boʻlishgan[26].

Islom manbalarining taʼkidlashicha, Debal qaroqchilari va boshqalarning tobora muhim ahamiyat kasb etayotgan hind savdo yoʻllari boʻylab muntazam olib borgan bu faoliyati arablarni hududni boʻysundirishga majbur qilgan. Buning sababi Sindning asosiy vazifasini oʻtagan dengiz portlari va yoʻllarini, shuningdek, quruqlikdagi oʻtish yoʻllarini nazorat qilish zaruriyati edi[27]. Hajjojning rahbarligi davrida Debaldagi medlar oʻz bosqinlaridan birida Shri Lankadan Arabistonga sayohat qilayotgan musulmon ayollarni oʻgʻirlab ketishgan. Bu voqea Umaviylar xalifaligining kuchayib borayotgan hokimiyatiga asos yaratib, ularga Makron, Balujiston va Sind hududlarida mustahkam oʻrnashish imkoniyatini bergan[28][29][30].

Ushbu kampaniyaning yana bir sababi sifatida arab bosqinidan qochayotgan sosoniylar va Umaviylar hukmronligini mustahkamlashga qarshi chiqqan arab isyonchilariga boshpana berish siyosati ham koʻrsatilgan[oydinlashtirilsin].

Mavlalar (yangi arab boʻlmagan musulmon kelgindilar) koʻpincha Al-Hajjojning siyosiy raqiblari bilan ittifoq tuzgan va shu sababli Umaviylar xalifaligining Kobul, Sind va Movarounnahr kabi chegaralarida boʻlgan janglarda ishtirok etishga majbur boʻlgan[31]. Bu mintaqaga haqiqiy yurish Roshidun xalifasi Umar ibn Xattob davridan beri arab siyosatida maʼqullanmagan edi. U bu yerning yashash uchun noqulay va qashshoq yer ekanligi haqidagi maʼlumotlarni olgach, mintaqaga keyingi harbiy yurishlarni toʻxtatgan[manba kerak].

Sind vodiysining zabt etilishi

Hajjoj bu yurishga ikkinchi yurishga qaraganda koʻproq eʼtibor qaratib, puxta rejalashtirdi[32]. 708- va 711-yillar oraligʻida, u mos ravishda atigi 15—17 yoshda boʻlganiga qaramay, Muhammad ibn al-Qosimni yurishga rahbar etib tayinladi. Buning sababi, oldingi ikki Umaviy qoʻmondoni Sind hukmdori Raja Dahirni musulmon kemalariga Sind qirgʻoqlari yaqinida qaroqchilar hujumiga yoʻl qoʻygani uchun jazolay olmagani edi[33]. Al-Hajjoj bu harbiy yurishni Kufadan boshqargan boʻlib, Muhammad ibn al-Qosim bilan muntazam aloqada boʻlgan. Buning uchun Basra va Sind oʻrtasida maxsus choparlar yuborilgan[34]. Muhammad ibn al-Qosim rahbarligida Sherozdan yoʻlga chiqqan qoʻshin 6000 nafar suriyalik otliq askar va Iroqdan kelgan mavla boʻlinmalaridan tashkil topgan edi[35]. Sind chegarasiga yetgach, unga oldindan yuborilgan qoʻriqchilar va olti ming tuyali otliq askar qoʻshildi. Keyinchalik, Makran hokimining qoʻshimcha kuchlari dengiz orqali toʻgʻridan-toʻgʻri Hind daryosining quyilish joyidagi Debal (Daybul) shahriga beshta manjaniq (tosh otuvchi qurol) bilan birga yetkazildi[36]. Pirovardida Sindni zabt etgan qoʻshinga Jatlar va Medlar, shuningdek, arablarning Sinddagi muvaffaqiyatlari haqida eshitgan boshqa tartibsiz guruhlar ham qoʻshildi[37]. Muhammad ibn al-Qosim oʻz qoʻshinlarini toʻplab, Makron sahrosidan oʻtayotganida, ilgari arablar tomonidan bosib olingan Fannazbur va Arman Belah (Lasbela) shaharlarini qayta boʻysundirishga majbur boʻldi[38].

Muhammad ibn al-Qosimning Sind yurishida birinchi boʻlib hujum qilingan shahar Debal edi. Al-Hajjojning buyrugʻiga koʻra, u Debaldan qasos oldi: shahar aholisi va ruhoniylariga shafqat qilmadi hamda ulkan ibodatxonani vayron qildi[39][33]. Debaldan soʻng arab qoʻshini shimoli-sharq tomon yurish qilib, Nerun va Sadusan (Sehvan) kabi shaharlarni jang qilmasdan egalladi[40]. Urush oʻljalarining beshdan bir qismi, jumladan qullar, al-Hajjoj va xalifaga yuborildi[41]. Bu shaharlarni bosib olish nisbatan oson kechdi, biroq Dahirning Hind daryosining[izoh 1] narigi tomonida tayyorgarlik koʻrayotgan qoʻshinlari bilan hali toʻqnashuv boʻlmagan edi. Ularga qarshi kurashishga tayyorgarlik koʻrish uchun Muhammad al-Hajjoj yuborgan taʼminot va qoʻshimcha kuchlarni qabul qilish maqsadida Nerunga qaytib keldi. Hind daryosining sharqiy qirgʻogʻida qarorgoh tuzgan Muhammad ibn al-Qosim elchilar yuborib, daryo boʻyidagi Jatlar va qayiqchilar bilan kelishdi[42]. „Bet oroli podshohi“ Mokah Basayaning koʻmagini olgach, Muhammad daryodan oʻtdi va u yerda unga Bhattaning Thakore hamda gʻarbiy Jatlarning kuchlari qoʻshildi[43].

Arorda (Rohri) Muhammad ibn al-Qosim Dahir qoʻshinlari va sharqiy jatlar bilan jangga kirdi[44]. Dahir jangda halok boʻldi, uning kuchlari magʻlubiyatga uchradi va Muhammad ibn al-Qosim Sind ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi[45].

Tez orada boshqa viloyatlarning poytaxtlari – Brahmanabod, Alor (Aror jangi) va Moʻlton, shuningdek, oradagi boshqa shaharlar ham zabt etildi[46]. Moʻlton hinduiylikda muhim ahamiyatga ega edi[33]. Odatda bir necha hafta yoki oylik qamaldan soʻng, arablar savdo uylari rahbarlari vositachiligida shaharlarni qoʻlga kiritardilar[47]. Ular bilan keyinchalik shartnomalar va kelishuvlar tuzilardi. Janglardan soʻng barcha jangchi erkaklar qatl etildi, ularning aksar ayollari va bolalari qulga aylantirildi[48]. Qullarning odatdagi beshdan bir qismi al-Hajjojga yuborilardi[49]. Oddiy aholi oʻz hunarmandchiligi va savdosini davom ettirishga ragʻbatlantirilardi, soliqlar va oʻlponlar belgilanardi[50].

Zamonaviy Pokistonda Sind (va Panjob hududlari) ning bosib olinishi, garchi qimmatga tushsa-da, Umaviylar xalifaligi uchun katta yutuq boʻldi. Biroq, keyingi yutuqlar arab yurishlari paytida hind qirolliklari tomonidan toʻxtatildi. Arablar Hindistonga bostirib kirishga harakat qilishdi, ammo ular 8-asr boshlarida Guhila sulolasidan Shimoliy Hindiston qirollari Bappa Raval, Gurjara-Pratihara sulolasidan Nagabhata va Chalukya sulolasidan Janubiy Hindiston imperatori Vikramaditya II larga magʻlub boʻlishdi. Katiavardagi keyingi yurishlar muvaffaqiyatsizlikka uchragach, arab tarixchilari Abbosiy xalifa al-Mahdiy „Hindistonning istalgan qismini bosib olish loyihasidan voz kechganini“ tan olishdi[51].

Harbiy va siyosiy strategiya

Harbiy strategiya Al-Hajjoj tomonidan Muhammad ibn al-Qosimga yoʻllangan xatda bayon qilingan edi[52]:

Mening farmonim shunday: ahl-i-harbga (jangchilarga) mansub boʻlgan har bir kishini oʻldiring, ularning oʻgʻillari va qizlarini garovga olib, qamoqqa soling. Kimki bizga qarshi urushmasa… ularga aman (tinchlik va xavfsizlik) bering va zimma (himoyalangan shaxs) sifatida ularning oʻlponini [amvol] toʻlab qoʻying.

Arablarning asosiy maqsadi Sindni imkon qadar kam talafot bilan zabt etish va shu bilan birga iqtisodiy infratuzilmani saqlab qolish edi[53]. Shaharlarga ikki tanlov berildi: Islom hokimiyatiga tinch yoʻl bilan boʻysunish yoki kuch bilan hujumga duch kelish (anvattan), bu tanlov ularni qoʻlga olinganda qanday muomala qilinishini belgilardi[53]. Shaharlarni zabt etish odatda dushman ichidan bir guruh bilan shartnoma tuzish orqali amalga oshirilar, soʻngra ularga maxsus imtiyozlar va moddiy mukofotlar berilardi[54]. Bunday shartnomalarning ikki turi mavjud edi: „Sulh“ yoki „ahd-i-vasiq (taslim boʻlish)“ va „aman (taslim boʻlish/tinchlik)“[55]. Qurol kuchi bilan qoʻlga kiritilgan shahar va qal’alar orasida Muhammad ibn al-Qosim oʻzining harbiy strategiyasining bir qismi sifatida ahl-i-harb (jangchilar)ni qatl ettirgan, ularning tirik qolgan qarindoshlari esa qullikka olingan[56].

Qurbonlar

Qarshilik kuchli, uzoq va shiddatli boʻlgan, koʻpincha arablarning katta yoʻqotishlariga olib kelgan joylarda, Muhammad ibn al-Qosimning javobi ayovsiz boʻlgan. U Arorda (Rohri) 6000 kishini, Brahmonabodda 6000 dan 26000 gacha, Iskalandahda (Uch) 4000 va Multonda 6000 kishini qatl qildi[57]. Aksincha, sulh yoʻli bilan olingan Armabil, Nirun va Aror kabi hududlarda qarshilik kuchsiz boʻlib, qurbonlar soni kam edi[57]. Sulh Muhammad ibn al-Qosimning afzal koʻrgan istilo usuli boʻlib chiqdi. Bu usul al-Baladhuriy va Chach Nama tomonidan qayd etilgan shahar va qabilalarning 60 foizdan ortigʻida qoʻllanilgan[57]. Bir paytlar uni haddan tashqari yumshoqligi uchun Al-Hajjoj qattiq tanqid qilgan[57]. Shu bilan birga, oddiy xalq koʻpincha afv etilib, ishlarini davom ettirishga undaldi[58]. Al-Hajjoj Debal shahrining birorta aholisiga ham bu imkoniyat berilmasligini buyurgan boʻlsa-da, Muhammad ibn al-Qosim hali-hanuz baʼzi guruhlar va shaxslarga uni inʼom etishni davom ettirdi[57].

Muvaffaqiyat sabablari

Muhammad ibn al-Qosimning muvaffaqiyati qisman Dahirning koʻplab buddistlar ustidan hukmronlik qilgan mashhur boʻlmagan hind shohi ekanligiga bogʻliq. Ushbu buddistlar Arorlik Choch va uning qarindoshlarini Ray sulolasining taxtni bosib oluvchilari sifatida koʻrgan[59]. Bu holat buddistlarning qoʻllab-quvvatlashiga va jatlar hamda medlardan kelgan isyonchi askarlarning uning otliq kuchlariga qoʻshilishiga sabab boʻlgan, deb hisoblanadi[60]. Ular uning asosan otliq askarlardan iborat boʻlgan qoʻshinida muhim piyoda kuchlar sifatida xizmat qilishgan. Biroq, VII asrgacha ikki din vakillari oʻrtasidagi munosabatlar doʻstona boʻlganligini tasdiqlagan brahman, buddist, yunon va arab manbalarini ham topish mumkin[61].

Bular bilan birga:

  1. Ustun harbiy jihozlar; jumladan, qamal qurilmalari va moʻgʻul kamonlari[62][63].
  2. Qoʻshin intizomi va rahbarlik[64].
  3. Jihod tushunchasi ruhiy koʻtaruvchi omil sifatida[65].
  4. Din, yaʼni musulmonlar gʻalabasi haqidagi bashoratga keng tarqalgan ishonch[66][67].
  5. Somoniylar taslim boʻlishga va qurol koʻtarmaslikga koʻndirildi, chunki aholining aksariyati buddistlar boʻlib, ular hindu boʻlgan hukmdorlaridan norozi edilar[68].
  6. Lohana Jatlarning huquqlari cheklanganligi[69].
  7. Dahir lashkarboshilari va zodagonlari orasidagi xiyonatlar[70].

Sind maʼmuriyati

Asosiy maqola: Sind viloyati

Fathdan soʻng, Muhammad ibn al-Qosimning vazifasi yangi zabt etilgan, gʻayridin aholi yashaydigan begona yurtni oʻz ichiga olgan barqaror musulmon davlatining maʼmuriy tuzilmasini yaratish edi[71]. U murosasozlik siyosatini yuritib[72], mahalliy aholi soliq va oʻlponlarini toʻlashi evaziga ularning diniy amaliyotlariga aralashmaslikni vaʼda qilib[73], musulmon hukmronligini qabul qilishlarini soʻradi. Buning evaziga davlat musulmon boʻlmagan aholini har qanday tashqi hujumlar va dushmanlardan himoya qildi. U mintaqada islomiy shariat qonunlarini joriy etdi[74]; biroq hindularga oʻz qishloqlarini boshqarish va nizolarni oʻz qonunlari asosida hal qilishga ruxsat berildi. Qishloq raislari va qabila boshliqlari kabi anʼanaviy ierarchik tizimlar saqlab qolindi[75]. Har bir shaharni nasldan-naslga oʻtuvchi tarzda boshqarish uchun amil deb ataluvchi musulmon amaldori otliq qoʻshin bilan joylashtirildi[76].

Hamma joyda soliqlar va xiroj belgilandi hamda garovga odamlar olindi – baʼzan bu ibodatxonalarning saqlovchilari ham boʻlardi[77]. Musulmon boʻlmagan mahalliy aholi harbiy xizmatdan va zakotdan dan ozod etildi[78]. Buning oʻrniga, ularga jizya soliq tizimi joriy qilindi – bu progressiv soliq boʻlib, yuqori tabaqa vakillari uchun ogʻirroq, kambagʻallar uchun esa yengilroq edi[79]. Bundan tashqari, davlat daromadining uch foizi brahmanlarga ajratilardi[80].

Hukmron elitaning maʼmuriyatga qoʻshilishi

Chach Nama, Zaynul-Axbar va Tarixi Bayhaqiy kabi muhim oʻrta asr musulmon solnomalarida Jatlar bilan Muhammad ibn al-Qosim qoʻshinlari oʻrtasidagi janglar haqida maʼlumotlar keltirilgan[81].

Din

Lane-Poolening yozishicha, „odatda musulmon hukumati bir vaqtning oʻzida ham bagʻrikeng, ham tejamkor edi“[82]. Islomga oʻtishdan koʻra jizya yigʻishni afzal koʻrish asosiy iqtisodiy sabab edi[83][84]. Zimmiy deb hisoblangan hindlar va buddistlar musulmonlar toʻlaydigan zakot oʻrniga majburiy jizya toʻlashlari kerak edi[85][86].

Biroq, Islomni qabul qilgan ozchilik kishilarga alohida imtiyoz berilgan boʻlib, ular „jizya toʻlashdan ozod qilinib, buning oʻrniga zakot toʻlash“ huquqiga ega boʻlishgan.[87]. Muhammad ibn al-Qosim zakotni qishloq xoʻjaligi mahsulotlarining 10 foizi miqdorida belgilagan[88][89][90][91]. Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo Islom tarixchisi Manan Ahmad Asifning taʼkidlashicha, „Al-Biruniyning hikoyasi“da „Muhammad bin Qosim avval Islomning koʻp xudolikdan ustunligini koʻrsatish uchun taqiqlangan ishni (sigir soʻyish) qiladi va butni oshkora bulgʻaydi (sigir goʻshtini nazr sifatida beradi)“, keyin esa ibodatxonaning ibodat joyi sifatida faoliyatini davom ettirishiga ruxsat beradi[92].

Sekulyar rahbarlarni nazorat qilish uchun „sadru-I-Islom al affal“ nomli diniy islom idorasi tashkil etildi. Mahalliy nasliy zodagonlar Rana unvoni bilan qayta lavozimga tayinlandi. Yohanan Friedmanning taʼkidlashicha, Muhammad ibn al-Qosim Brahmanobod brahmanlarini yaxshi insonlar deb eʼtirof etgan.

Garchi prozelitizm yuz bergan boʻlsa-da, musulmonlar tomonidan zabt etilgan Sind hududlarining ijtimoiy holati tufayli Islom dini sekin tarqalib, bu jarayon asrlar davom etdi[93]. Ommaviy ravishda islomga oʻtish kuzatilmadi va baʼzi ibodatxonalar, jumladan Moʻltondagi Quyosh ibodatxonasi, jizya evaziga buzilmadi[94]. Arab koʻchmanchilar nazoratidagi Sind va Moʻlton hududlarida islomni qabul qilish jarayoni ommaviy tus olmay, asta-sekinlik bilan kechdi[95]. Aholining koʻpchiligi hinduiylik dinida qoldi va ular musulmon davlati belgilagan jizyani toʻlashlari shart edi[96].

Muhammad ibn al-Qosimning Ali ibn Abu Tolibning qizi Sayyida Ruqayya binti Ali bilan uchrashgani haqida maʼlumotlar mavjud[97].

Vafoti

Al-Hajjoj 714-yilda vafot etgan. Undan bir yil keyin xalifa al-Valid I ham vafot etdi. Uning oʻrniga ukasi Sulaymon taxtga oʻtirdi. Sulaymon al-Hajjojga yaqin boʻlgan rahbarlar va amaldorlardan oʻch oldi. U al-Hajjoj raqiblarining siyosiy qoʻllab-quvvatlashiga muhtoj boʻlgani uchun, al-Hajjojning ikkita muvaffaqiyatli rahbari – Movarounnahr fotihi Qutayba ibn Muslim va Muhammadni chaqirib oldi. Shuningdek, u bir paytlar al-Hajjoj tomonidan qamoqqa olingan va qiynoqqa solingan mashhur rahbari al-Muhallab ibn Abu Sufraning oʻgʻli Yazidni Fors, Kirmon, Makron va Sind hokimi etib tayinladi. Yazid darhol Muhammadni zanjirband qildi[98].

Muhammad ibn al-Qosim 715-yil 18-iyulda hozirgi Iroqning bir qismi boʻlgan Mosul shahrida vafot etdi. Baʼzi manbalarga koʻra, uning jasadi hozirgi Pokistonning bir qismi boʻlgan Hingol milliy bogʻidagi Balujistondagi Makronga koʻchirilgan.

Muhammad ibn al-Qosimning taqdiri haqida ikki xil rivoyat mavjud:

  • Al-Balozuriyga koʻra, Muhammad Iroq hokimi bilan oilaviy nizolar tufayli qatl etilgan. Sulaymon Muhammadga nisbatan dushmanlik munosabatida boʻlgan, chunki u Hajjojning buyrugʻiga binoan Sulaymonning oʻzi zabt etgan hududlardagi vorislik huquqini bekor qilgan edi. Muhammad al-Hajjojning vafoti haqida xabar olgach, Arorga qaytib kelgan. Keyinchalik, Muhammad xalifaning farmoyishi bilan Sindning yangi rahvari Yazid ibn Abu Kabsha as-Saksakiy tomonidan qamoqqa olingan. As-Saksakiy Iroqning yangi harbiy rahbari Yazid ibn al-Muhallab va yangi moliyaviy hokimi, ozod qilingan qul Solih ibn Abdurahmonning qoʻl ostida ishlagan. Akasi al-Hajjoj tomonidan qatl etilgan Solih Muhammadni va uning qarindoshlarini qiynoqqa solib oʻldirgan. Al-Balozuriyning Muhammadning oʻlimi haqidagi rivoyati Chach Namadagi rivoyatga qaraganda ancha qisqa[99][100][101].
  • Chach Namada Muhammad vafotini Aror (Sind) hukmdori Raja Dahirning Surya Devi va Parimal Devi ismli qizlariga bogʻliq rivoyat aytiladi. Bu qizlar harbiy yurish paytida asirga olingan. Ularni qoʻlga olishgach, onalari ibn Qosimning shaxsiy quliga aylantirilgan[102], ikki opa-singil esa xalifaning Bagʻdoddagi saroyidagi haremiga sovgʻa sifatida joʻnatilgan (aslida Bagʻdod shahri hali qurilmagan va haqiqiy poytaxt Damashq edi). Rivoyatga koʻra, ular keyinchalik xalifani ibn Qosim ularni joʻnatishdan oldin nomuslariga tegganiga ishontirishgan. Bu hiyla-nayrang oqibatida ibn Qosim hoʻkiz terisiga oʻrab tikilgan[103] va Suriyaga joʻnatilgan[104]. Natijada u yoʻlda boʻgʻilib vafot etgan. Ushbu rivoyat qizlarning bunday hiyla-nayrang qilishlarining sababini otalarining oʻlimi uchun qasos olish istagi bilan izohlaydi. Bu hiyla-nayrangni anglab yetgach, xalifa chuqur pushaymon boʻlgani va opa-singillarni tiriklayin devorga koʻmib tashlashni buyurgani qayd etilgan[105][106][107].

Arab istilosi va mintaqaviy parchalanish

Muhammad ibn al-Qosim vafotidan keyin yangi tayinlangan arab rahbari yetib kelishi bilanoq vafot etdi. Dahirning oʻgʻli Brahmanobodni qayta egalladi va taxminan 720-yilda u islomni qabul qilgani evaziga avf etilib, maʼmuriyatga kiritildi. Biroq, koʻp oʻtmay, Umaviylar vorislik inqiroziga duch kelganida, u oʻz soʻzidan qaytdi va ajralib chiqdi. Keyinchalik, unayd ibn Abdurahmon al-Murriy Jaysiyani oʻldirdi va hududni qaytarib oldi, ammo uning vorislari bu hududni ushlab turish va saqlab qolish uchun yana kurashishga majbur boʻldilar.

Janubiy Osiyodagi arab davlatlari

Abbosiylar davrida, taxminan 870-yillarda, mahalliy amirlar xalifalarga boʻlgan barcha itoatdan voz kechdilar. X asrga kelib, mintaqa ikkita alohida davlatga boʻlindi: pastki Hind daryosidagi Mansura va yuqori Hind daryosidagi Moʻlton. Bu ikki davlat Janubiy Osiyodagi eng yirik arab amirliklari edi. Tez orada ularni ismoiliylar bosib oldi va mustaqil Fotimiylar davlatini tashkil etdi[108][109]. Arablar istilosi hozirgi Pokiston janubida uch asr davomida toʻxtatib turildi. Bunga shimol va sharqdagi qudratli hind hukmdorlari sabab boʻldi. Bu holat Mahmud Gʻaznaviy kelguniga qadar davom etdi[110].

Munozaralar

Sindni zabt etish va keyinchalik islomlashtirish borasida bahs-munozaralar mavjud. Bu, odatda, Muhammad ibn al-Qosimning harakatlariga nisbatan ikki qarama-qarshi nuqtai nazarda ifodalanadi[111].

Stanley Lane-Poole oʻzining „Oʻrta asr Hindistoni“ asarida (1970-yilda Haskell House Publishers Ltd tomonidan nashr etilgan) uning istilosini „liberal“ deb taʼriflaydi. U odatiy boj soligʻini joriy qildi, yaxshi xulq-atvor kafolati sifatida garovga odamlarni oldi hamda aholining hayoti va yerlarini saqlab qoldi. Hatto ularning ziyoratgohlariga tegmadi: „Ibodatxonalar, – deb eʼlon qildi u, – nasroniylarning cherkovlari, yahudiylarning sinagogalari va majusiylarning qurbongohlari kabi daxlsiz boʻlishi kerak“[112]. Biroq, shu asarda „Hindu ibodatxonalarini vaqti-vaqti bilan tahqirlash holatlari sodir boʻlgan… lekin bunday harakatlar, ehtimol, rasmiylarni tinchlantirish uchun kamdan-kam uchraydigan holat edi…“ deb taʼkidlanadi, chunki ibodatxonalarning vayron qilinishi va tinch aholini qirgʻin qilish hollari hali ham davom etgan[113].

  1. Elliot, Cousens, Majumdar va Vaidya kabi dastlabki tarixchilar dinni majburiy ravishda oʻzgartirishganini taʼkidlashgan[57]. Ularning fikricha, Sindning dinini oʻzgartirish zarur edi. Muhammad ibn al-Qosimning son jihatdan kamchiligini, ayon boʻlgan diniy bagʻrikenglik holatlarini tushuntirish uchun keltiriladi. Ibodatxonalarning vayron etilishi esa, asosan diniy sabablarga asoslangan murosasizlikning aks etishi sifatida koʻriladi[57].
  2. Tomas W. Arnold va Habib hamda Quroyshiy kabi zamonaviy musulmon tarixchilari dinni ixtiyoriy ravishda oʻzgartirishganini taʼkidlashadi. Ularning fikricha, istilo asosan tinch yoʻl bilan amalga oshirilgan va diniy oʻzgarish butunlay ixtiyoriy boʻlgan. Arab kuchlari erkinlik, saxiylik va bagʻrikenglikka asoslangan siyosat yuritgan[57]. Bu tarixchilar „arab musulmonlarining maqtovga sazovor xatti-harakatlarini“ tilga olib, ularning faoliyatini „yuqori darajadagi madaniyat majmuasi“ bilan izohlashadi[114].

Bu munozarada islom, hinduizm va buddizmga oid turli bahs-munozarali qarashlar ham oʻz aksini topgan. Muhammad ibn al-Qosimning hukmronlik davri U. T. Sakkur tomonidan „Sind tarixidagi eng qora davr“ deb taʼriflangan boʻlib, yozma manbalarda ommaviy majburiy ravishda dinni oʻzgartirish, ibodatxonalarni vayron qilish, qirgʻinlar va genotsidlar haqida soʻz yuritiladi. Hindu va buddist diniy eʼtiqodlari tufayli tabiatan tinchliksevar deb taʼriflangan Sind xalqi „varvarlarning bosqini“ sharoitlariga moslashishga majbur boʻlgan[115]. Bir tomondan, arab musulmonlari diniy majburiyatlar tufayli Sindni bosib olish va aholini majburan oʻz diniga kiritishga undalgandek koʻrinsa, boshqa tomondan, ular oʻz diniy burchlarining bir qismi sifatida musulmon boʻlmaganlarga hurmat va bagʻrikenglik bilan munosabatda boʻlgandek ham koʻrinadi. Bunda islom dinining hayotiyligi, tengligi va axloqiy tamoyillari dinni oʻzgartirishga yordam bergan[116]. Shaharlarning zoʻravonlik bilan yoki qon toʻkilmasdan zabt etilishi haqidagi maʼlumotlar, Arab Sindhiga keyingi davrlarga tegishli maʼlumotlarni qayta koʻchirish, shuningdek, Debaldagi brahmanlarni majburiy sunnat qilish yoki Muhammad ibn al-Qosimning sigirlarni soʻyishni taqiqlashda hindlarning his-tuygʻularini eʼtiborga olishi kabi voqealar tavsifi – bularning barchasi biror-bir nuqtai nazarni asoslash uchun misollar sifatida qoʻllaniladi[116].

Baʼzi tarixchilar Muhammad ibn al-Qosimning vaziyati murakkab boʻlganini taʼkidlaydilar. U hindlar va buddistlar bilan tinchlik oʻrnatishning siyosiy foydasi; yangi zabt etilgan hududlarni boshqarish uchun gʻayridinlarni xizmatga jalb qilish zarurati; va „kofirlar“ bilan hamkorlik qilishdan oʻzini tiyish orqali ortodoksal yoʻlni tutish oʻrtasida qolgan edi. Aytishlaricha, u oʻrta yoʻlni tanlab, mahalliy sindlarga zimmiy maqomini bergan va ularga oʻz boshqaruviga ishtirok etishga ruxsat bergan, ammo ularga „fuqaro boʻlmaganlar“ (yaʼni xalifalikda, lekin uning aʼzosi boʻlmagan) sifatida munosabatda boʻlgan[117].

Muhammad ibn al-Qosimning jang harakatlari baʼzida shafqatsiz boʻlgan boʻlsa-da, u hinduizm haqida shunday degan deb hisoblanadi: „But ibodatxonasi xristianlarning cherkovlariga, yahudiylarning sinagogalariga va zardushtiylarning otashkadasiga oʻxshaydi“[118]. Bu hindlarni ahl al-zimma toifasiga kiritishni oqlaydigan eng dastlabki fikr boʻlib koʻrinadi. Bu esa koʻplab zamonaviy musulmonlarning Muhammadni notoʻgʻri ravishda diniy bagʻrikenglikning namunasi sifatida koʻrishlariga sabab boʻldi[119].

Meros

Pokistonning Sukkur shahridagi Muhammad ibn al-Qosim masjidi

Muhammad ibn al-Qosimning hukmronligi qisqa muddatli boʻldi. Uning Umaviylar uchun amalga oshirgan istilosi Sindni musulmon dunyosi doirasiga olib kirdi[120]. Sindni zabt etgandan soʻng, u hanafiy shariat maktabini qabul qildi. Bu maktab hindlar, buddistlar va jainlarni „zimmiy“ va „ahl ul-kitob“ deb hisoblab, ular jizya soligʻini toʻlashni davom ettirsalar, ularga diniy erkinlik berardi[121]. Bu yondashuv keyingi asrlarda Hindistonda musulmon hukmdorlarining boshqaruv uslubi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻldi. Sohil boʻyi savdosi va Sinddagi musulmon jamoasi madaniy almashinuvlarga hamda tasavvuf targʻibotchilarning kelishi orqali musulmon taʼsirining kengayishiga imkon yaratdi[122].

XII asrgacha muhim port bo‘lib qolgan Debaldan Fors ko‘rfazi va Oʻrta Sharq bilan savdo aloqalari kuchaydi, chunki Sind "Hind okeani savdosi va quruqlik o‘tish yo‘lining tayanchi"ga aylandi[123]. Pokiston asoschisi Muhammad Ali Jinna ta’kidlashicha, Pokiston harakati birinchi musulmon Hindistondagi Islom darvozasi hisoblangan Sind tuprog‘iga qadam qo‘ygan paytdan boshlangan[124]. U ko‘pincha Pokiston tadqiqotlari o‘quv dasturiga ko‘ra birinchi pokistonlik sifatida tilga olinadi[125]. Pokistonda Muhammad ibn al-Qosim sharafiga Yom-e Bob ul-Islom kuni nishonlanadi[126][127].

Pokistonning ikkinchi yirik porti bo‘lmish Qosim porti Muhammad ibn al-Qosim sharafiga nomlangan[128]. Karachi shahridagi (Sind, Pokiston) eng katta istirohat bog‘i - Bagh Ibn Qosim ham Muhammad ibn al-Qosim nomi bilan atalgan. Moʻltondagi Ibn-e-Qosim Bagh stadioni ko‘p maqsadli sport inshoot bo‘lib, u ham Muhammad ibn al-Qosim nomiga qo‘yilgan. Pokiston harbiy-dengiz kuchlarining Qosim stantsiyasi yoki PNS Qosim Pokiston harbiy-dengiz flotining Amfibiya maxsus operatsiyalar kuchlariga tegishli asosiy maxsus operatsiyalar bazasi hisoblanadi va u ham Muhammad ibn al-Qosim nomi bilan ataladi. Karachidagi Bin Qosim tumaniga ham Muhammad ibn al-Qosim nomi berilgan.

Yana qarang

  • Islom tarixida Jat xalqi
  • Hindiston yarimorolidagi musulmonlar istilolari
  • Hindistonda xalifalik kampaniyalari
  • Abdulloh Shoh Gʻoziy
  • Shayx Habib ar-Roy
  • The Knight and the Princess

Izohlar

  1. ↑ Oʻsha davrda Hind daryosi Nerunning sharqidan oqar edi. Lekin 10-asrda yuz bergan zilzila daryoning oʻz oqimini oʻzgartirishiga sabab boʻldi.

Adabiyotlar

Manbalar

  1. ↑ 1,0 1,1 Gabrieli 1965, s. 281.
  2. ↑ Gabrieli 1965, ss. 281–282.
  3. ↑ Baloch 1953, s. 244.
  4. ↑ 4,0 4,1 Gabrieli 1965, s. 282.
  5. ↑ Lecker 2000, s. 432.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Baloch 1953, s. 243.
  7. ↑ Baloch 1953, ss. 243–244.
  8. ↑ Baloch 1953, s. 244, note 11.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Baloch 1953, s. 245.
  10. ↑ Baloch 1953, ss. 245–246.
  11. ↑ Asani, Ali (2006), „Muhammad ibn al-Qasim“, in Meri, Josef W. (muh.), Medieval Islamic Civilization: L-Z, Taylor & Francis, 524–525-bet, ISBN 978-0-415-96692-4
  12. ↑ Durrani, Ashiq Muhammad Khān (1991), History of Multan: from the early period to 1849 A.D., Vanguard, 10-bet, ISBN 9789694020457
  13. ↑ Limbert, John (2004), Shiraz in the Age of Hafez: The Glory of a Medieval Persian City, University of Washington Press, 4-bet, ISBN 978-0-295-98391-2
  14. ↑ The Silk Road Encyclopedia, Seoul Selection, 18 July 2016, 1622-bet, ISBN 978-1-62412-076-3
  15. ↑ Asani, Ali (2006), „Muhammad ibn al-Qasim“, in Meri, Josef W. (muh.), Medieval Islamic Civilization: L-Z, Taylor & Francis, 524–525-bet, ISBN 978-0-415-96692-4
  16. ↑ Maclean, Derryl N. (1989), Religion and Society in Arab Sind, BRILL, pp. 126, ISBN 90-04-08551-3
  17. ↑ History of al-Tabari Vol. 39, pp. 228, under „Those Who Died in the Year 111“, State University of New York Press, (1998).
  18. ↑ Ibn Hajar al-‘Asqalani, „Tahdhib al-Tahdhib“, Volume 7, pp 226, narrator no. 413.
  19. ↑ MacLean1989, s. 126
  20. ↑ S. A. A. Rizvi, „A socio-intellectual History of Isna Ashari Shi’is in India“, Volo. 1, pp. 138, Mar’ifat Publishing House, Canberra (1986).
  21. ↑ MacLean1989, s. 126
  22. ↑ MacLean1989, s. 126
  23. ↑ MacLean1989, s. 126
  24. ↑ S. A. N. Rezavi, „The Shia Muslims“, in History of Science, Philosophy and Culture in Indian Civilization, Vol. 2, Part. 2: „Religious Movements and Institutions in Medieval India“, Chapter 13, Oxford University Press (2006).
  25. ↑ Wink 2002, s. 164
  26. ↑ Wink 2002, s. 164
  27. ↑ Wink 2002, ss. 51–52
  28. ↑ Wink 2002, s. 164
  29. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  30. ↑ Shoeb, Robina (2016). "Female Sufism in Pakistan: A Case Study of Bibi Pak Daman". Pakistan Vision 17 (1): 229. "But this version of the story is almost absent and not accepted by many historians, because Muhammad bin Qasim attacked Sindh to punish the then ruler of Sindh Raja Dahir who captured some Muslim women, and to release them he attacked Sindh." 
  31. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  32. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Friedmann 1993, s. 405.
  34. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  35. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  36. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  37. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  38. ↑ Wink 2002, s. 131
  39. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  40. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  41. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  42. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  43. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  44. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  45. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  46. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  47. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  48. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  49. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  50. ↑ Wink 2002, ss. 201–205
  51. ↑ Sailendra Nath Sen (1999-01-01), Ancient Indian History and Civilization, New Age International, 343–-bet, ISBN 978-81-224-1198-0
  52. ↑ MacLean 1989, ss. 37–39
  53. ↑ 53,0 53,1 MacLean 1989, ss. 37–39.
  54. ↑ Wink 2002, ss. 204–206
  55. ↑ Wink 2002, ss. 204–206
  56. ↑ Wink 2002, ss. 204–206
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 57,4 57,5 57,6 57,7 MacLean 1989, ss. 22–29.
  58. ↑ Wink 2002, ss. 204–206
  59. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  60. ↑ "The fall of Multan laid the Indus valley at the feet of the conqueror. The tribes came in, 'ringing bells and beating drums and dancing,' in token of welcome. The Hindu rulers had oppressed them heavily, and the Jats and Meds and other tribes were on the side of the invaders. The work of conquest, as often happened in India, was thus aided by the disunion of the inhabitants, and jealousies of race and creed conspired to help the Muslims. To such suppliants, Mohammad Qasim gave the liberal terms that the Arabs usually offered to all but inveterate foes. He imposed the customary poll tax, took hostages for good conduct, and spared the peopleʼs lands and lives. He even left their shrines undesecrated: 'The temples,' he proclaimed, 'shall be inviolate, like the churches of the Christians, the synagogues of the Jews, and the altars of the Magians.'" Stanley Lane-Poole, Medieval India under Mohammedan Rule, 712-1764, G. P. Putnam’s Sons. New York, 1970. p. 9-10
  61. ↑ The Chachnamah, An Ancient History of Sind, Giving the Hindu period down to the Arab Conquest. (1900). Translated from the Persian by Mirza Kalichbeg Fredunbeg. Karachi: Commissioners Press.
  62. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  63. ↑ Butalia, Romesh C.. The Evolution of the Artillery in India: From the Battle of Plassey (1757) to the Revolt of 1857. Allied Publishers, Jul 30, 1998. ISBN 9788170238720. Qaraldi: 2020-yil 30-iyul. 
  64. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  65. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  66. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  67. ↑ The Chachnamah, An Ancient History of Sind, Giving the Hindu period down to the Arab Conquest. (1900). Translated from the Persian by Mirza Kalichbeg Fredunbeg. Karachi: Commissioners Press.
  68. ↑ The Chachnamah, An Ancient History of Sind, Giving the Hindu period down to the Arab Conquest. (1900). Translated from the Persian by Mirza Kalichbeg Fredunbeg. Karachi: Commissioners Press.
  69. ↑ The Chachnamah, An Ancient History of Sind, Giving the Hindu period down to the Arab Conquest. (1900). Translated from the Persian by Mirza Kalichbeg Fredunbeg. Karachi: Commissioners Press.
  70. ↑ The Chachnamah, An Ancient History of Sind, Giving the Hindu period down to the Arab Conquest. (1900). Translated from the Persian by Mirza Kalichbeg Fredunbeg. Karachi: Commissioners Press.
  71. ↑ Appleby. pg. 291-292
  72. ↑ Appleby. pg. 291-292
  73. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  74. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  75. ↑ Appleby. pg. 291-292
  76. ↑ Appleby. pg. 291-292
  77. ↑ Wink 2002, ss. 204–206
  78. ↑ Appleby. pg. 291-292
  79. ↑ Appleby. pg. 291-292
  80. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  81. ↑ Chapter by S Jabir Raza Passages in the Chachnama, Zainul-Akhbar And Tarikh-i-Baihaqi, Text and Translation, from the book The Jats, Their Role and contribution to the socio-Economic Life and Polity of North and North-West India, Volume 2, pp. 43–52
  82. ↑ Medieval India by Stanly Lane-Poole, Pub 1970, Page 10.
  83. ↑ Habib Tiliouine, Richard J. Estes, 2016, „The State of Social Progress of Islamic Societies“, Springer, page 338.
  84. ↑ John Powell, 2010, „Weapons & Warfare: Warfare : culture and concepts“, Salem Press, page 884.
  85. ↑ (Quran 9:29) „Fight those who do not believe in Allah or in the Last Day and who do not consider unlawful what Allah and His Messenger have made unlawful and who do not adopt the religion of truth from those who were given the Scripture – [fight] until they give the jizyah willingly while they are humbled.“
  86. ↑ (Sahih Bukhari Volume 4 Chapter 88) Narrated Ibn Umar that the Prophet said, „My livelihood is under the shade of my spear, and he who disobeys my orders will be humiliated by paying Jizya.“
  87. ↑ Appleby. pg. 291-292
  88. ↑ Iqtidar Hisain Siddiqui, 2010, Indo-Persian historiography up to thirteenth century, Primum Books, Delhi.
  89. ↑ Glenn, H. Patrick. Legal Traditions of the World. Oxford University Press, 2007 — 218–219-bet. 
  90. ↑ H. Patrick Glenn, Legal Traditions of the World. Oxford University Press, 2007, p. 219.
  91. ↑ Bennett, Clinton. Muslims and Modernity: An Introduction to the Issues and Debates. Continuum International Publishing Group, 2005 — 163-bet. ISBN 082645481X. Qaraldi: 2012-yil 7-iyul. 
  92. ↑ Manan Ahmed Asif. A Book of Conquest. Harvard University Press, 2016 — 111–112-bet. ISBN 978-0-674-97243-8. 
  93. ↑ Appleby. pg. 291-292
  94. ↑ Schimmel pg.4
  95. ↑ Mohammad Yunus, Aradhana Parmar, 2003, „South Asia: A Historical Narrative“, Oxford University Press, page 123.
  96. ↑ Mohammad Yunus, Aradhana Parmar, 2003, „South Asia: A Historical Narrative“, Oxford University Press, page 123.
  97. ↑ Shoeb, Robina (2016). "Female Sufism in Pakistan: A Case Study of Bibi Pak Daman". Pakistan Vision 17 (1): 225–229. 
  98. ↑ Wink 2002, s. 53
  99. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  100. ↑ Keay, pg. 185
  101. ↑ Wink 2002, ss. 207–
  102. ↑ End of ‘Imad-ud-Din Muhammad ibn Qasim. The Arab Conqueror of Sind by S. M. Jaffar – Quarterly Islamic Culture, Hyderabad Deccan, Vol.19 Jan 1945
  103. ↑ Pakistan, the cultural heritage by Aḥmad Shujāʻ Pāshā Sang-e-Meel Publications, 1998, Page 43
  104. ↑ Balouch, Akhtar. „Muhammad Bin Qasim: Predator or preacher?“ (2014-yil 8-aprel). Qaraldi: 2021-yil 31-mart.
  105. ↑ The Chachnamah, An Ancient History of Sind, Giving the Hindu period down to the Arab Conquest. (1900). Translated from the Persian by Mirza Kalichbeg Fredunbeg. Karachi: Commissioners Press.
  106. ↑ Keay, pg. 185
  107. ↑ Iqtidar Husain Siddiqi. Indo-Persian Historiography Up to the Thirteenth Century. Primus Books, 2010 — 32-bet. ISBN 9788190891806. 
  108. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  109. ↑ Keay, pg 186-187
  110. ↑ Akbar, M.J, The Shade of Swords, Routledge (UK), December 1, 2003, ISBN 0-415-32814-4 pg.102.
  111. ↑ MacLean 1989, ss. 22–29
  112. ↑ Medieval India by Stanley Lane-Poole, Published by Haskell House Publishers Ltd. NY 1970. Page 10
  113. ↑ A Book of Conquest, p. 169, authored by Manan Ahmed Asif, published by Oxford University Press, 19-Sep-2016.
  114. ↑ MacLean 1989, ss. 31–33
  115. ↑ Sindhi Culture by U. T. Thakkur, University of Bombay 1959
  116. ↑ 116,0 116,1 MacLean 1989, ss. 31–33.
  117. ↑ Appleby. pg. 291-292
  118. ↑ Friedmann 1993, ss. 405–406.
  119. ↑ Friedmann 1993, s. 406.
  120. ↑ Markovits, Claude The Global World of Indian Merchants, 1750-1947: Traders of Sind from Bukhara to Panama, Cambridge University Press, June 22, 2000, ISBN 0-521-62285-9, pg. 34.
  121. ↑ Nicholas F. Gier, From Mongols to Mughals: Religious violence in India 9th-18th centuries, Presented at the Pacific Northwest Regional Meeting American Academy of Religion, Gonzaga University, May 2006.
  122. ↑ Federal Research Division. "Pakistan a Country Study", Kessinger Publishing, June 1, 2004, ISBN 1-4191-3994-0 pg.45.
  123. ↑ Markovits, Claude The Global World of Indian Merchants, 1750-1947: Traders of Sind from Bukhara to Panama, Cambridge University Press, June 22, 2000, ISBN 0-521-62285-9, pg. 34.
  124. ↑ „Pakistan Movement“. cybercity-online.net. 2016-yil 1-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 31-mart.
  125. ↑ Qasim Sodhar.. „Distorted history of the Subcontinent“ (2020-yil 17-iyun). Qaraldi: 2021-yil 31-mart.
  126. ↑ „KARACHI: Babul Islam day observed“. Associated Press Of Pakistan (2003-yil 7-noyabr). Qaraldi: 2021-yil 31-mart.
  127. ↑ Qasim Sodhar.. „Distorted history of the Subcontinent“ (2020-yil 17-iyun). Qaraldi: 2021-yil 31-mart.
  128. ↑ Cheesman, David Landlord Power and Rural Indebtedness in Colonial Sind, Routledge (UK), February 1, 1997, ISBN 0-7007-0470-1