PIRLS

PIRLS (inglizcha: Progress in International Reading Literacy Study') — bu turli mamlakatlarda boshlangʻich sinfda tahsil oluvchi oʻquvchi yoshlarning matnni oʻqish va tushunish darajalari sifatini baholab beruvchi xalqaro baholash tizimidir.

Tadqiqot davriy ravishda – har besh yilda bir marta oʻtkaziladi va hozirgacha besh marta: 2001, 2006, 2011, 2016 va 2021-yillarda oʻtkazilgan.

PIRLS oʻqish taʼlimini takomillashtirish uchun dalillarga asoslangan qarorlar qabul qilish imkoniyatini beradi. Davlatlar PIRLS dan quyidagi maqsadlarda foydalanadilar:

• global miqyosida taʼlim tizimi darajasidagi yutuqlarning tendensiyalarini kuzatib borish;
• yangi yoki qayta koʻrib chiqilgan taʼlim siyosatining taʼsirini kuzatib borish;
• taʼlimning zaif nuqtalarini belgilash va oʻquv islohotini amalga oshirish;
• PIRLS maʼlumotlarini tadqiq va tahlil qilish orqali oʻqitish va oʻqishni takomillashtirish;
• adolatlilikni kuzatish yoki qoʻshimcha sinflarda oʻquvchilarni baholash kabi tegishli ishlarni olib borish;
• oʻqishni va oʻqitishni oʻrganish.

PIRLS loyihasi Taʼlim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi (IEA – International Association for the Evaluation of Educational Achiyevement) shafeligida yaratilgan. Xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish uchun Chestnut Hill (Massachusets, AQSh) Boston kolleji mas’ul hisoblanadi. Xalqaro tadqiqot uchun topshiriqlarni tayyorlash Gamburgdagi (Germaniya) maʼlumotlar markazida amalga oshiriladi.

Ozbekistonda ushbu tadqiqot Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Taʼlim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi (Wayback Machine saytida 2022-06-30 sanasida arxivlangan) tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi Xalq taʼlimi vazirligi bilan hamkorlikda amalga oshiriladi.

PIRLS xalqaro tadqiqoti boshlangʻich sinf oʻquvchilarining oʻqib tushunish koʻnikmalarini qay darajada rivojlanganligi haqidagi maʼlumotlarni xalqaro miqyosda taqqoslash imkonini beradigan, oʻqish va oʻqitishni yaxshilashda taʼlim sohasidagi davlat siyosatiga xizmat qilishi mumkin boʻlgan tahlillarni taqdim etadi. Hozirgi vaqtda PIRLS taʼrifiga koʻra, oʻqish savodxonligi jamiyat tomonidan talab qilinadigan va inson tomonidan qadrlanadigan yozma til shakllarini tushunish va ulardan foydalanish, shuningdek, matnlardan turli shakllarda maʼno hosil qila olish qobiliyati hamdir^[1].

Tadqiqot doirasida asosiy eʼtibor tushunishni namoyon qilishdan oʻzlashtirilgan maʼlumotlarni qanday qilib yangi loyihalar va vaziyatlarda qoʻllay olish qobiliyatlarini namoyon qilishga qaratilgan.

Oʻquvchi bu jarayonning faol qatnashuvchisi boʻlib, maʼno yaratadi, matn ustida mushohada yuritadi va samarali oʻqish strategiyalarini ongli ravishda tanlab qoʻllaydi. Har bir matn turi odatiy shakl va qoidalarga amal qilgan holda oʻquvchiga matnni sharhlashga yordam beradi. Har qanday matn turli shaklga ega boʻlishi mumkin. Bular anʼanaviy kitoblar, jurnallar, hujjatlar va gazetalar, shuningdek, raqamli koʻrinishdagi yozma shakllarni ham oʻz ichiga oladi.

PIRLS tadqiqotida oʻquvchilarning dars vaqtida va maktabdan tashqari vaqtlarida oʻqishini ikki turi baholanadi:

1. Oʻquvchining adabiy tajribasini baholash maqsadida oʻqish;
2. Maʼlumotni oʻzlashtirish va undan foydalanish maqsadida oʻqish.

Tadqiqot qoidalariga muvofiq, badiiy va informatsion matnlarni oʻqiyotganda oʻqish qobiliyatining toʻrtta guruhi baholanadi:

• aniq koʻrsatilgan maʼlumotlarni topish;
• xulosalarni shakllantirish;
• maʼlumotlarni talqin va sintez qilish;
• mazmuni, til xususiyatlari va matn tuzilishini tahlil qilish va baholash.

Tadqiqotdagi matnlar murakkabligiga koʻra, oʻrtacha 500 dan 800 tagacha, oʻquvchilarning oʻqish savodxonligi darajasi past boʻlgan mamlakatlar uchun 400–500 ta, ePIRLSda esa, taxminan 1000 ta soʻzdan iborat boʻladi.

Matnning mazmuni 9-10 yoshdagi oʻquvchilarga mos, ayrim madaniyatlarga juda xos boʻlgan mavzulardan chetlashgan, shuningdek, qiziqarli hamda oʻquvchiga unchalik tanish boʻlmaydi.

PIRLS tadqiqotida oʻqish savodxonligining darajalari quyidagicha tavsiflanadi:

Eng yuqori daraja (625 ball va undan yuqori) – Oʻquvchilar matnni yaxlit oʻzlashtira oladi va ayni paytda uning alohida qismlarini bir-biri bilan bogʻliq holda tushunadi. Muallifning gʻoyasini izohlashda oʻz fikrini asoslash uchun matnga tayana oladi.

Yuqori daraja (550 ball) – Oʻquvchilar matnning ahamiyatli xabarlarini tushunadi, matnga asoslanib oʻz xulosalarini chiqaradi, matn mazmuniga ham, shakliga ham baho bera oladi, uning ayrim til xususiyatlariga eʼtibor qarata oladi.

Oʻrta daraja (475 ball) – Oʻquvchilar matndan axborot topa oladi, matn shakli va tilining baʼzi xususiyatlaridan foydalanib, matnga asosan oʻz xulosalarini chiqaradi.

Quyi daraja (400 ball) – Oʻquvchilar matnda aniq berilgan va cheklash oson boʻlgan xabarni ajratib oladi.

PIRLS da bajarilgan ishlarni sifatli va miqdoriy baholash uchun quyidagi tizim qoʻllanadi:

- javobni tanlash usulidagi toʻgʻri javoblar 1 ball bilan baholanadi;

- mavzu ketma-ketligini belgilash borasidagi toʻgʻri javoblar 1 ball bilan baholanadi;

- erkin javob berishg kerak boʻlgan topshiriqlar vazifaning murakkabligiga qarab 1 balldan 3 ballgacha baholanadi.

Natijalarni yakuniy qayta ishlash uchun zamonaviy sinov nazariyasi qoʻllanadi.

PIRLS-2001 tadqiqotida 35 ta davlat ishtirok etgan^[2]. Tadqiqotda 4-sinf oʻquvchilarining oʻqish savodxonligi baholangan.

Reyting	Mamlakat	Oʻrtacha balli
1	Shvetsiya	561
2	Niderlandiya	554
3	Angliya	553
4	Bolgariya	550
5	Latviya	545
6	Kanada	544
7	Litva	543
7	Vengriya	543
9	AQSh	542
10	Italiya	541
11	Germaniya	539
12	Chexiya	537
13	Yangi Zelandiya	529
14	Shotlandiya	528
14	Singapur	528
14	Rossiya	528
14	Gonkong	528
18	Fransiya	525
19	Yunoniston	524
20	Slovakiya	518
21	Islandiya	512
21	Ruminiya	512
23	Isroil	509
24	Sloveniya	502
Oʻrtacha xalqaro koʻrsatkichlar		500
25	Norvegiya	499
26	Kipr Respublikasi	494
27	Moldova	492
28	Turkiya	449
29	Shimoliy Makedoniya	442
30	Kolumbiya	422
31	Argentina	420
32	Eron	414
33	Quvayt	396
34	Marokash	350
35	Beliz	327

PIRLS-2006 tadqiqotida 40 ta davlatdan 215 000 ga yaqin oʻquvchilar ishtirok etgan^[3].

2006-yildagi tadqiqotda baholash testi toʻrtta jarayonni koʻrib chiqdi:

• aniq koʻrsatilgan maʼlumotlarni olish
• toʻgʻri xulosalar qilish
• gʻoyalar va maʼlumotlarni talqin qilish va umumlashtirish
• tarkib, til va matn elementlarini tekshirish va baholash
  

Reyting	Mamlakat	Oʻrtacha ball
1	Rossiya	565
2	Gon Kong	564
3	Kanada (Alberta)	560
4	Singapur	558
4	Kanada (Britaniya Kolumbiyasi)	558
6	Lyuksemburg	557
7	Kanada (Ontario)	555
8	Italiya	551
8	Vengriya	551
10	Shvetsiya	549
11	Germaniya	548
12	Niderlandiya	547
12	Belgiya	547
12	Bolgariya	547
15	Daniya	546
16	Kanada (Yangi shotlandiya)	542
17	Latviya	541
18	AQSh	540
19	Angliya	539
20	Avstriya	538
21	Litva	537
22	Xitoy Taypeyi	535
23	Kanada (Kvebek)	533
24	Yangi Zelandiya	532
24	Slovakiya	532
26	Shotlandiya	527
27	Fransiya	522
27	Sloveniya	522
29	Polsha	519
30	Ispaniya	513
31	Isroil	512
32	Islandiya	511
Oʻrtacha xalqaro koʻrsatkichlar		500
33	Moldova	500
33	Belgiya (French)	500
35	Norvegiya	498
36	Ruminiya	489
37	Gruziya	471
38	Shimoliy Makedoniya	442
39	Trinidad va Tobago	436
40	Eron	421
41	Indoneziya	405
42	Qatar	353
43	Quvayt	330
44	Marokash	323
45	Janubiy Afrika	302

PIRLS-2011 tadqiqotida 45 mamlakatdan 325000 oʻquvchi qatnashdi. Anʼanaga koʻra, tadqiqotlarda Angliya, Shimoliy Irlandiya, Belgiyaning fransuz tilida soʻzlashuvchi qismi va Gonkong mustaqil ishtirokchilar sifatida qatnashdi, chunki ularning taʼlim tizimi sezilarli farqlarga ega. Tadqiqotda ishtirok etuvchi har bir mamlakatning 150-200 maktabidan 4000 ga yaqin oʻquvchilar qatnashgan^[4].

2011-yil maʼlumotlariga koʻra Gonkong, Rossiya, Finlandiya va Singapurda oʻquvchilar oʻqishni yaxshi oʻzlashtiradilar. Ushbu davlatlarning toʻrtinchi sinf oʻquvchilari barcha ishtirok etgan boshqa davlatlar orasida eng yaxshi natijalarni koʻrsatdilar. Ushbu mamlakatlarning oʻrtacha ballari orasidagi farq unchalik katta emas. Boshqa ishtirokchi davlatlarning natijalari yetakchi toʻrt mamlakatning natijalaridan ancha past.

Reyting	Mamlakat	Oʻrtacha ball
1	Gonkong	571
2	Rossiya	568
2	Finlandiya	568
4	Singapur	567
5	Shimoliy Irlandiya	558
6	AQSh	556
7	Daniya	554
8	Xorvatiya	553
8	Xitoy Taypeyi	553
10	Ireland	552
10	Angliya	552
12	Kanada	548
13	Niderlandiya	546
14	Chexiya	545
15	Shvetsiya	542
16	Italiya	541
16	Germaniya	541
16	Isroil	541
16	Portugaliya	541
20	Vengriya	539
21	Slovakiya	535
22	Bolgariya	532
23	Yangi Zelandiya	531
24	Sloveniya	530
25	Avstriya	529
26	Litva	528
27	Avstraliya	527
28	Polsha	526
29	Fransiya	520
30	Ispaniya	513
31	Norvegiya	507
32	Belgiya (French)	506
33	Ruminiya	502
Oʻrtacha xalqaro koʻrsatkichlar		500
34	Gruziya	488
35	Malta	477
36	Trinidad	471
37	Ozarbayjon	462
38	Eron	457
39	Kolumbiya	448
40	Birlashgan Arab Amirliklari	439
41	Saudiya Arabistoni	430
42	Indoneziya	428
43	Qatar	425
44	Ummon	391
45	Marokash	310

PIRLS-2016 tadqiqot natijalari 2017-yil 5-dekabrda chop etildi^[5]. Ushbu siklda ikkita qoʻshimcha tashabbus qoʻllandi:

1) PIRLS savodxonligini baholash (ilgari prePIRLS nomi qoʻllangan) qamrov doirasi va hajmi boʻyicha PIRLSga teng va PIRLS kabi oʻqish tushunchasini aks ettiradi.

2) 2016-yilda joriy etilgan ePIRLS – oʻquvchilarning onlayn oʻqish paytida maʼlumot olish va undan foydalanish qobiliyatini kompyuterda oʻqishni baholash tashabbusi. Baholash ilm-fan va ijtimoiy fanlar boʻyicha maktabga oʻxshash haqiqiy topshiriqlar bilan qiziqarli, simulyatsiya qilingan internet muhitini oʻz ichiga oladi. Ushbu ePIRLS onlayn oʻqish yutuqlari shkalasi mamlakatlarga toʻrtinchi sinf oʻquvchilarining onlayn oʻqish koʻrsatkichlarini PIRLS oʻqish yutuqlari shkalasidagi koʻrsatkichlariga nisbatan tekshirish imkonini beradi.

Mamlakatlar boʻyicha talabalarning erishgan yutuqlari boʻyicha PIRLS-2016 natijalariga koʻra, 18 ta davlatda oʻrtacha koʻrsatkich yuqoriroq, 13 mamlakatda bir xil oʻrtacha yutuq va 10 mamlakatda oʻrtacha koʻrsatkich pastroq boʻlib, 50 ta davlatning 48 tasida qizlarning oʻqish darajasi oʻgʻil bolalarga qaraganda yuqori boʻlgan^[6][7]

PIRLS-2016 tadqiqot natijalariga koʻra, oʻrtacha oʻqish darajasi eng yuqori boʻlgan oʻnta mamlakat: Rossiya Federatsiyasi, Singapur, Gonkong, Irlandiya, Finlandiya, Polsha, Shimoliy Irlandiya, Norvegiya, Tayvan va Angliya davlatlaridir^[8].

Reyting	Mamalakat	Oʻrtacha ball
1	Rossiya	581
2	Singapur	576
3	Gonkong	569
4	Ireland	567
5	Finlandiya	566
6	Polsha	565
6	Shimoliy Irlandiya	565
8	Norvegiya	559
8	Xitoy Taypeyi	559
8	Angliya	559
11	Latviya	558
12	Shvetsiya	555
13	Vengriya	554
14	Bolgariya	552
15	AQSh	549
16	Litva	548
16	Italiya	548
18	Daniya	547
19	Makao	546
20	Niderlandiya	545
21	Avstraliya	544
22	Chexiya	543
22	Kanada	543
24	Sloveniya	542
25	Avstriya	541
26	Germaniya	537
27	Qozogʻiston	536
28	Slovakiya	535
29	Isroil	530
30	Portugaliya	528
30	Ispaniya	528
32	Belgiya	525
33	Yangi Zelandiya	523
34	Fransiya	511
Oʻrtacha xalqaro koʻrsatkichlar		500
35	Belgiya (French)	497
36	Chili	494
37	Gruziya	488
38	Trinidad	479
39	Ozarbayjon	472
40	Malta	452
41	Birlashgan Arab Amirliklari	450
42	Bahrayn	446
43	Qatar	442
44	Saudiya Arabistoni	430
45	Eron	428
46	Ummon	418
47	Quvayt	393
48	Marokash	358
49	Misr	330
50	Janubiy Afrika	320

Reyting	Mamalakat	Oʻrtacha ball
1	Singapur	587
2	Ireland	577
3	Gonkong	573
4	Rossiya	567
5	Shimoliy Irlandiya	566
6	Angliya	558
7	[[Shimoliy Irlandiya| Xorvatiya]]	557
8	Litva	552
9	Finlandiya	549
9	Polsha	549
11	AQSh	548
12	Xitoy Taypeyi	544
12	Shvetsiya	544
14	Bolgariya	540
14	Avstraliya	540
14	Chexiya	540
17	Vengriya	539
17	Daniya	539
17	[[Norvegiya| Norvegiya]]	539
20	Italiya	537
21	Makao	536
22	Avstriya	530
23	Slovakiya	529
24	Latviya	528
25	Niderlandiya	527
26	Germaniya	524
27	Yangi Zelandiya	521
27	Ispaniya	521
29	Portugaliya	520
29	Sloveniya	520
31	[[Malta| Malta]]	515
32	Fransiya	514
32	Serbiya	514
34	Albaniya	513
35	Kipr Respublikasi	511
35	Belgiya (flamand)	511
37	Isroil	510
38	Qozogʻiston	504
Oʻrtacha xalqaro koʻrsatkichlar		500
39	Turkiya	496
40	Gruziya	494
40	Belgiya (French)	494
42	Chernogoriya	487
43	[[Qatar| Qatar]]	485
44	Birlashgan Arab Amirliklari	483
45	Bahrayn	458
46	Saudiya Arabistoni	449
47	Shimoliy Makedoniya	442
48	Ozarbayjon	440
49	Oʻzbekiston	437
50	Ummon	429
51	Kosovo	421
52	[[Braziliya| Braziliya]]	419
53	Eron	413
54	Iordaniya	381
55	[[Misr| Misr]]	378
56	[[Marokash| Marokash]]	372
57	[[Janubiy Afrika Respublikasi| Janubiy Afrika]]	288

PIRLS 2021 tadqiqotida Oʻzbekiston oʻquvchilari ham ishtirok etib 57 mamlakatlar orasida 49-oʻrinni egalladi. Birinchi oʻrin esa, Osiyoning yana bir mamlakati Singapur, ikkinchi oʻrin Irlandiya, uchinchi oʻrin Gonkong mamlakati yuqori oʻrinlarni egallagan. Maʼlumot uchun, MDX mamlakatlari ham ushbu nufuzli tadqiqotda ishtirok etib, Rossiya 4-oʻrin, Qozogʻiston 38-oʻrin, Gruziya 41-oʻrin va Ozarbayjon 48-oʻrinlarni egallagan.^[9]

1. ↑ PIRLS xalqaro baholash dasturi
2. ↑ PIRLS 2001 International Report
3. ↑ PIRLS 2006 International Report
4. ↑ PIRLS 2011 International Report
5. ↑ PIRLS 2016
6. ↑ [PIRLS 2016 natijalari]
7. ↑ PIRLS 2016 oʻqish yutuqlari tendentsiyalari
8. ↑ Oʻquvchilar natijalari haqida umumiy maʼlumot
9. ↑ „PIRLS 2021 natijalari“.