Крысціна Пізанская

Крысціна Пізанская
фр.: Christine de Pizan
Асабістыя звесткі
Імя пры нараджэнні італ.: Cristina da Pizzano
Дата нараджэння 11 верасня 1364[1]
Месца нараджэння
Дата смерці 1431[4]
Месца смерці
Грамадзянства
Бацька Thomas de Pisan[d]
Муж Étienne du Castel[d]
Дзеці Jean Castel[d] і магчыма Mattheus de Pisano[d]
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці пісьменніца, паэтка, перакладчыца, філосаф, women letter writer
Мова твораў сярэднефранцузская мова[d][5]
Подпіс Выява аўтографа
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Крысцíна Пізáнская (па-італьянску: Cristina da Pizzano, па-французску:Christine de Pizan; 1364, Венецыя ― 1430, кляштар Пуасі, цяпер дэпартамент Івелін, Іль-дэ-Франс, Францыя) ― французская пісьменніца, філосаф, паэтэса, рытарыца італьянскага (венецыянскага) паходжання. За сваю 30-гадовую кар’еру (1399—1429) яна напісала 41 твор, прызнаная першай прафесійнай пісьменніцай сярод жанчын у Еўропе[6].

Біяграфія

Крысціна Пізанская нарадзілася ў Венецыі ў 1364 годзе. У той час яе бацька, Тамаза дзі Бенвенута дэ Пізана (будучае прыдворнае імя — Тамас дэ Пізан; прозвішча паходзіць ад назвы горада Пізана каля Балонні), быў урачом, астролагам і радцам Венецыянскай рэспублікі. Неўзабаве пасля нараджэння дачкі бацька прыняў запрашэнне караля Францыі Карла V, які прапанаваў яму пасаду каралеўскага астролага, алхіміка і лекара. Прыдворная атмасфера найбольш спрыяла інтэлектуальным запытам Крысціны. Яна паспяхова займалася самаадукацыяй, паглыбляючыся ў вывучэнне моў, адкрываючы для сябе класікаў і гуманістаў Ранняга Адраджэння, у раскошным каралеўскім архіве Карла V, які змяшчаў велізарную колькасць рукапісаў[7].

Крысціна Пізанская і ейны сын

Ва ўзросце пятнаццаці гадоў Крысціна выйшла замуж за дваццаціпяцігадовага Эцьена Кастэля, суддзю каралеўскага суда. Наступнае дзесяцігоддзе становіцца для яе трагічным: памірае кароль Карл V і даходы сям’і значна памяншаюцца. Памірае бацька Крысціны (1387 г.), а затым, у ад’ездзе, памірае ад эпідэміі яе муж (восень 1390 г.). Удава засталася з трыма дзецьмі, абцяжараная даўгамі мужа, і гэта вымушае яе пачаць працаваць. Інтэлектуальныя здольнасці і аўтарытэт адкрываюць ёй шлях да творчасці. Свядомае дзяцінства і жыццё пісьменніцы прайшло ў Парыжы і абацтве Пуасі, таму мовай яе твораў стала сярэднефранцузская[8].

У 1397 годзе дачка Мары, атрымаўшы ад караля пасаг, пакінула Крысціну — пайшла ў абацтва і прыняла пострыг. Сын Крысціны паступіў на службу да знатнага англійскага лорда. Сама Крысціна атрымала запрашэнне пажыць у Англіі, пры двары, але адхіліла яго і праз некаторы час пакінула Парыж і правяла 11 гадоў у кляштары, маючы больш часу на літаратурную працу і вывучэнне гісторыі, філасофіі, міфалогіі і твораў айцоў царквы. Яна лічыла сябе шчаслівіцай, бо бог даў ёй дар «любові да навукі».

Дакладная дата смерці Крысціны Пізанскай невядомая. Прынята лічыць, што яна памерла ў Пуасі ў 1430 годзе[9].

Творчасць

Першапачаткова Крысціна Пізанская — паэтэса[10].

Раннія куртуазныя творы Крысціны Пізанскай сведчаць аб высокай дасведчанасці і веданні ёю звычаяў і моды тагачаснага арыстакратычнага грамадства, у прыватнасці формы кахання паміж жанчынай і яе рыцарам, якая атрымала назву «галянтнага кахання»[11].

Яе алегарычныя і павучальныя трактаты ўтрымліваюць біяграфічныя звесткі пра жыццё і думкі, інтымныя і фемінісцкія разважанні набліжаюцца да традыцый вучоных схаластаў, міфалогію, легенды і гісторыю якіх яна ўспадкавала ад святароў, а ў жанрах вытанчаных або схаластычных узнімаюцца да майстэрства французскіх і італьянскіх паэтаў таго часу, якімі яна захаплялася[12].

На пачатку творчага шляху Крысціна звяртаецца да жанру любоўнай балады, што прыцягвае ўвагу заможных мецэнатаў: мужчын інтрыгуе феномен жанчыны-пісьменніцы і яны звяртаюцца да яе з просьбамі-замовамі аб паэтычным апісанні іх рамантычных прыгодаў. Плённым быў перыяд прыдворнай творчасці: у перыяд з 1393 па 1412 г. Крысціна напісала больш за трыста балад і мноства невялікіх паэтычных твораў розных формаў: ронда, вірэле і інш[13].

Яе ўдзел у літаратурнай палеміцы 1401—1402 гадоў дазволіў Крысціне выйсці па-за межы статусу прыдворнай пісьменніцы ў статус пісьменніцы, якая займаецца пытаннямі становішча жанчыны і арганізацыі грамадства: Крысціна развязвае вострую грамадскую дыскусію на літаратурнай асновай вакол тагачаснага высокамастацкага твора «Раман пра Ружу», пачаўшы дыскусію аб літаратурнай вартасці ўкладу аднаго з аўтараў — Жана дэ Мёна. Напісаны ў XIII стагоддзі, раман у частцы, даданай дэ Мёнам, высьмейваў традыцыі куртуазнага кахання, паказваў жанчын як спакусніцаў, утрымліваў мноства непрыстойных выказванняў, накіраваных супраць жаноцкасці, з’яўляючыся маніфестам жанчынаненавісніцтва. Крысціна асабліва падкрэсліла недапушчальнасць выкарыстання вульгарных алегорыяў, якія ўнёс у паэму дэ Мён, сцвярджаючы, што такія атаясамленні з’яўляюцца абразай прыроднай сутнасці сексуальнасці, што такая мова недапушчальная для апісання герояк. Крысціна сцвярджала, што шляхетныя дамы такой мовай не карыстаюцца[14].

Творы Крысціны ўражваюць сваёй колькасцю і жанравай разнастайнасцю: лірыка, парафразы лацінскіх аўтараў (Сенека, Плутарх, Валерый Максімус), дыдактыка, літаратурная крытыка, хатнія рэкамендацыі для рыцараў і дамаў, міратворчыя звароты да ўладных і каранаваных асоб, парады, трактаты аб кіраванні грамадствам і па іншых важных сацыяльных праблемах: аб рэфармаванні войска, аб шкодзе царкоўнага расколу, міжусобіцаў, грамадзянскай вайны і інш[15]. Яе эрудыцыя, глыбокія веды і дзелавая працавітасць яскрава праяўляюцца ў тэкстах: напрыклад, у творы «Кніга баявых і рыцарскіх дзеянняў» рэкамендацыі па вядзенні баявых дзеянняў дэталізаваныя аж да колькасці неабходных гармат і вагі снарадаў[16].

Ілюстрацыя да «Кнігі пра Град Кабечы». Рукапіс XV стагоддзя. Парыж, Нацыянальная бібліятэка Францыі

Аднак цэнтральным творам пісьменніцы з’яўляецца трактат «Кніга пра Град Кабечы»[17]. Твор лічыцца прадвеснікам сучаснага фемінізму, напісаны першай аўтарытэтнай жанчынай, якая кінула выклік жанчынаненавісніцтву, пагрозлівым і прыніжальным клішэ пра жанчын, распаўсюджаным у сярэдневяковай культуры. Першы з твораў, які апісвае ўклад жанчын мінулых стагоддзяў у фарміраванне грамадства. У «Кнізе пра Град Кабечы» апісваецца сімвалічны горад-мара, дзе жанчыны атрымаюць належную ацэнку і абарону, тут Крысціна выводзіць тры алегарычныя постаці: Разважлівасці, Справядлівасці і Прыстойнасці. Дыялагуючы з кожнай з музаў па чарзе, аўтар дэкларуе жаночы погляд на арганізацыю тагачаснага грамадства. Разам яны абмяркоўваюць пытанні, важныя для ўсіх жанчын[18].

Фемінізм Крысціны Пізанскай

Крысціна Пізанская падае сваю кнігу каралеве Ізабеле Баварскай. З рукапісу XV стагоддзя

У літаратурнай творчасці Крысціны Пізанскай выразна дамінавалі дзве асноўныя тэмы: патрыятызм у адносінах да Францыі і правы жанчын. Прыхільніца парадку ў грамадстве, Крысціна Пізанская адной з першых пераасэнсавала ўстойлівыя негатыўныя стэрэатыпы, якія існавалі ў культуры Сярэднявечча, беручы свой пачатак у перыяд барацьбы за зацвярджэнне царкоўнага шлюбу. Пісьменніца крытыкуе антыфемінісцкую па сваёй сутнасці царкоўную ідэалогію папярэдніх стагоддзяў, надаючы ўласнай пазіцыі анталагічнае гучанне, развенчвае асновы мізагініі, замацаваныя, у прыватнасці, у зводах кананічнага права[19].

Цяжка пераацаніць унёсак Крысціны Пізанскай у мысленне таго часу і важнасць супрацьстаяння панаванню мужчынскага дыскурсу. Яе рытарычныя стратэгіі былі прадметам навуковых даследаванняў на працягу стагоддзяў. Удасканальваючы ўласную рытарычную тэхніку, Крысціна заахвочвала жанчын вучыцца крытычнаму мысленню і майстэрству разважлівага дыялогу, каб супрацьстаяць феномену жанчынаненавісніцтва, які меў месца ў культуры позняга Сярэднявечча[20].

У 1949 годзе ў эсэ «Другі пол» Сімона дэ Бавуар пісала пра творы Крысціны Пізанскай: «…упершыню мы бачым, як жанчына ўзняла пяро ў абарону свайго полу»[21]. І менавіта гэта робіць Крысціну Пізанскую першай феміністкай Захаду[22].

Творы

  • Poésies diverses: Cent ballades, Virelays, Balades d’estrange façon, Ballades de divers propos, Les complaintes amoureuses, Lays, Rondeaux, Jeux à vendre, composées entre 1399 et 1402
  • Epistre au Dieu d’amours, 1399
  • Le Débat de deux amans, c. 1400
  • Le Livre des trois jugemens, c. 1400
  • Le Livre du dit de Poissy, 1400
  • Epistre Othea, 1401
  • Epistres du Débat sur le Roman de la Rose, 1401
  • Le Dit de la rose, 1402
  • Oraison Nostre Dame, 1402—1403
  • Oraison de Nostre Seigneur, 1402—1403
  • Cent Ballades d’amant et de dame, 1402—1410
  • Les Complaintes amoureuses, 1402—1410
  • Le Chemin de longue estude, 1403
  • Le Dit de la pastoure, 1403
  • Le Livre de la Mutation de fortune, 1403
  • Le Livre des Fais et bonnes meurs du sage roy Charles V, 1404
  • Epistre à Eustache Morel, 1404
  • Le Livre du Duc des vrais amants, 1404—1405
  • La Cité des dames, 1404—1405
  • Le Livre des trois vertus à l’enseignement des dames, 1405
  • Epistre à Isabelle de Bavière, 1405
  • L’Advision Christine, 1404
  • Le Livre de la Prod’homie de l’homme ou Le Livre de Prudence, 1405—1406
  • Le Livre du Corps de Policie, 1406—1407
  • Les Sept Psaumes allégorisés, 1409
  • Les Lamentations sur les maux de la France, 1410
  • Le Livre des Faits d’armes et de chevalerie, 1410
  • Le Livre de la Paix, 1412—1413
  • Epistre de la Prison de Vie Humaine, 1416—1418, dédié à Marie de Berry, duchesse de Bourbon, à la suite de la bataille d’Azincourt
  • Les Heures de la contemplation de la Passion, 1420
  • Le Ditié de Jehanne d’Arc, 1429.

Манускрыпты

  • Chantilly, bibliothèque du musée Condé, ms. 494, Livre de la mutacion de Fortune, 1404—1405
  • Paris, bibliothèque Sainte-Geneviève, ms. 2879 / 5 (fol. 44), Cent proverbes moraux.

Крыніцы

  1. ↑ https://historyofwomenphilosophers.org/project/directory-of-women-philosophers/pizan-christine-de-1364-1430/
  2. ↑ Istituto dell'Enciclopedia Italiana Enciclopedia on line
  3. ↑ CERL Thesaurus — Consortium of European Research Libraries.
  4. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011.
  5. ↑ (unspecified title) Праверана 11 лістапада 2019.
  6. ↑ Rose Rigaud, Les idées féministes de Christine de Pisan, Neuchatel, 1911.
  7. ↑ Cerquiglini-Toulet, J., Christine de Pizan et le pouvoir du nom, in: Le Moyen Français 75 (2014), p. 3-17.
  8. ↑ Marie-Josèphe Pinet, Christine de Pisan. 1364—1430. Étude biographique et littéraire, Paris, Honoré Champion, 1927.
  9. ↑ Régine Pernoud, Christine de Pisan, Calmann-Lévy, 1982.
  10. ↑ Marie-Josèphe Pinet, Christine de Pisan. 1364—1430. Étude biographique et littéraire, Paris, Honoré Champion, 1927.
  11. ↑ Le Livre des trois vertus de Christine de Pizan et son milieu historique et littéraire, Paris, Honoré Champion, 1912, 375 pages, collection Bibliothèque du xve siècle.
  12. ↑ Joël Blanchard et Michel Quereuil (éd.), Livre des faits et bonnes moeurs du sage roi Charles V; présentation, notes et index de Joël Blanchard; traduction [du français moyen] de Joël Blanchard et de Michel Quereuil, Paris, Pocket, 2013, 377 p.
  13. ↑ Liliane Dulac (éd.), Desireuse de plus avant enquerre, actes du VIe colloque international sur Christine de Pizan, Paris, Honoré Champion, 2009.
  14. ↑ Mathilde Laigle (éd.), Le livre des trois vertus de Christine de Pisan et son milieu historique et littéraire, Paris, Honoré Champion, 1912.
  15. ↑ Raymond Thomassy, Essai sur les écrits politiques de Christine de Pisan: suivi d’une notice littéraire et de pièces inédites, p. 97, éd. Debécourt, 1838.
  16. ↑ Maurice Roy (éd.), Œuvres poétiques de Christine de Pisan, Paris, Firmin-Didot, 1886—1896.
  17. ↑ Thérèse Moreau (éd.), La Cité des Dames, texte traduit par Thérèse Moreau et Éric Hicks, Stock, collection Moyen Âge, 2005.
  18. ↑ Françoise Autrand, Christine de Pizan: une femme en politique, Paris, Fayard, 2009, 506 p.
  19. ↑ Rose Rigaud, Les idées féministes de Christine de Pisan, Neuchatel, 1911.
  20. ↑ M. Albistur et D. Armogathe, «Christine de Pisan et le féminisme au XVe siècle», dans Histoire du féminisme français du Moyen Âge à nos jours, Artigues-près-Bordeaux, 1977, p. 53-67.
  21. ↑ Снежана Рогач. Кристина Пизанская: первая женщина, вооружившаяся пером ради защиты своего пола // Женщины в политике: новые подходы к политическому. Феминистский образовательный альманах. : вып. 3. Публичное: приватизация приватного. — 2013. — 30 августа. — С. 107, http://www.fempol.com/sites/default/files/archives/issue03/rogach_WiP03.pdf
  22. ↑ Alan Farber, Christine de Pizan and Establishing Female Literary Authority, 2003.

Спасылкі