Халим

Халим хэлбэритэн (Cetacea)
	Далайда шумбажа Бүхэтэр халим
Биологиин классификаци
Аймаг:	Амитан;
Баг:	Баг;
Дэд баг:	* †Эртын халим (Archaeoceti) Һахалта халим (Mysticeti); Шүдэтэ халим (Odontoceti); ;

Халим (ᠬᠠᠯᠢᠮᠣ) — далай тэнгистэ оршохо нэгэн зүйл һүн тэжээлтэ амитан^[2]. Бэеын хэлбэри загаһан мэтэ, далайн хүхэтэн маша томо амитан, буу загаһаншье гэдэг. Энэ баг дотороо 2 дэд багта хубаагдаха болоод 88 оршом зүйл бии.

Odontoceti гү, али Шүдэтэ халим. Энэ тоодо: Кашалот, алуурша халим, хошуута халим, далайн гахай гэхэ мэтэ ороно.
Mysticeti гү, али Һахалта халим. Энэ тоодо: Бүхэтэр халим, хүхэ толботой халим, боро халим гэхэ мэтэ.

Анатоми

Бусад хүхэтэн амитадай адли халим уушхаар агаар абажа хүшэлтүрэгшээр амисхалдаг, халуун шуһатай, үрэ зулзагаа хүхүүлжэ һүгөөр тэжээдэг болон маша бага хэмжээнэйшье гэһэн үһэн байдаг байна. Халимынь ээрүүл хэлбэриин бэетэй. Һэлюурынь хайбын һэлюур мэтэ хабтагай ба һүүл загаһанайхи шэнги хүндэлэн бэшэ, бодоо шэглэлдэ хүдэлэн урагшалха хүсэеэ абана. Арһан дороо зузаан өөхэн дабхаргатай ба энэнь энерги хадгалжа хуримталуулха, бэеын дулааниие хадагалха үүргые гүйсэдхэнэ. Халимай хүзүүнэй яһан үгы болоһоншье һээр нюрганай яһатай, мүн аарсагай яһанай ул мүр байдаг. Хүхэ толботой халим урид байһан болон одоо амидаржа бай хүхэтэнэй дотор хамагай томодо тоосогдоно. Утань 35 м, 150 т шэгнүүртэй юм. Халим түрэл зүйлһөө хамааран дундажаар 40-90 жэл наһална.

Халим агнуур

Халим агнуур — xалим агнахада шаардагдаха хүн хүсэн, хүлэг онгосо, буу зэбсэг болон саашада тэрэнэй мяхан өөхэн бусад бүтээгдэхүүниие абажа дахин болбосоруулдаг үйлэдбэри, барилга байгууламжа юм.

Ангилал

Бүхы халим хэлбэритэнэй баг дотороо 2 дэд багта хубаагдана: шүдэгүй (һахалта) халимууд (Mysticeti) ба шүдэтэ халимууд (Odontoceti). Эдэ хоёр дэд багууд огсом дүрээр, досоохи бүридэлөөр, биологяар өөр өөр илгаатай. Хоюулан дэд багууд мүхэһэн Archaeoceti багһаа гараһан.

- Шүдэгүй (һахалта) халим дэд баг (Mysticeti)
  - Мүлюу халим бүлэ (Balaenidae)
    - Гренланд халим (Balaena)
      - Гренланд халим, Balaena mysticetus
    - Урдахи халим (Eubalaena), 3 зүйлнүүд
  - Хушуута халим бүлэ (Balaenopteridae)
    - Balaenopterinae дэд бүлэ
      - Balaenoptera, 8 зүйлнүүд
    - Megapterinae дэд бүлэ
      - Бүхэтэр халим (Megaptera)
        Бүхэтэр халим (Megaptera novaeangliae)
  - Боро халим бүлэ (Eschrichtiidae)
    - Боро халим (Eschrichtius)
      - Боро халим (Eschrichtius robustus)
  - Neobalaenidae бүлэ
    - Одой мүлюу халим (Caperea)
      - Одой мүлюу халим (Caperea marginata)
- Шүдэтэ халим дэд баг (Odontoceti)
  - Далайн гахай хэлбэритэн бүлэ (Delphinidae), дельфин, ниитэлиг далайн гахайнууд, афалин, алуурша халим зэргэ олон зүйл.
  - Нарвал хэлбэритэн бүлэ (Monodontidae)
    - Ниидэгшэ халим (Delphinapterus)
      - Ниидэгшэ халим (Delphinapterus leucas)
    - Ганса эбэртэн (Monodon)
      - Нарвал (Monodon monoceros)
  - Далайн гахай бүлэ (Phocoenidae)
    - Үдэгүй далайн гахай (Neophocaena)
      - Үдэгүй далайн гахай (Neophocaena phocaenoides)
    - далайн гахай (Phocoena), 4 зүйлнүүд
    - Сагаан далита далайн гахай (Phocoenoides)
      - Сагаан далита далайн гахай (Phocoenoides dalli)
  - Кашалот хэлбэритэн бүлэ (Physeteridae)
    - Кашалот (Physeter)
      - Кашалот (Physeter macrocephalus)
  - Одой кашалот бүлэ (Kogiidae)
    - Одой кашалот (Kogia)
      - Одой кашалот (Kogia breviceps)
      - Кашалот-малютка (Kogia simus)
  - Голой далайн гахай (Platanistoidea)
    - Iniidae бүлэ
      - Ини (Inia)
        Амазоной дельфин (Inia geoffrensis)
    - Lipotidae бүлэ
      - Голой далайн гахай Lipotes
        халимай голой дельфин (Lipotes vexillifer)
    - Pontoporiidae бүлэ
      - Ла-Платын далайн гахай (Pontoporia)
        Ла-Платын дельфин (Pontoporia blainvillei)
    - Platanistidae бүлэ
      - Гангын далайн гахай (Platanista)
        Гангын дельфин (Platanista gangetica), 2 зүйлнүүд
  - Хушуута хоншоортон (Ziphidae)
    - Плавун, берардиус (Berardius), 2 зүйлнүүд
      - Лонхо хамартан (Hyperoodon), 2 зүйлнүүд
      - Лонгман халим (Indopacetus)
        Лонгман халим (Indopacetus pacificus)
      - Бүһэ шүдэтэн (Mesoplodon), 14 зүйлнүүд
    - Тасманиин хушуута хоншоортон (Tasmacetus)
      - Тасманиин хушуута хоншоортон (Tasmacetus shepherdi)
    - Хушуута хоншоортон, хушуута хоншоорто далайн гахай (Ziphius)
      - Хушуута хоншоортон (Ziphius cavirostris)

Японой халим
Нарвал
Белуха
Кашалот
Алуурша халим

Зүүлтэ

↑ амитадай парафилитай баг
↑ О. Сүхбаатар (1997) Монгол хэлний харь үгийн толь. Улаанбаатар хото: ШУА-иин Хэлэн зохёолой хүреэлэн. 194 х.

«Халим» үгүүлэл хадаа Википедидэ заатагүй байха 1000 эгээн шухала үгүүлэлнүүдэй нэгэн юм. Энэниие дэлгэрэнгы болгожо туһалалсажа хайрлыт!

[1] амитадай парафилитай баг

[2] О. Сүхбаатар (1997) Монгол хэлний харь үгийн толь. Улаанбаатар хото: ШУА-иин Хэлэн зохёолой хүреэлэн. 194 х.

[1]

[2]