Карачай-балкар чĕлхи
Карачай-палкар | |
---|---|
Тăван ячĕ: | къарачай-малкъар тил, таулу тил |
Патшалăхсем: | Раççей |
Официаллă статус: | Карачай-Черкес Республики, Кабарда-Балкар Республики |
Калаçакансен пур йышĕ: | 302.748 (халăх çыравĕ, 2002) |
Классификаци | |
Категори: | Еврази чĕлхисем |
Алтай çемьи
| |
Çырулăх: | кириллица (карачай-балкар çырулăхĕ), диаспорăн — латиница |
Чĕлхе кочĕсем | |
ISO 639-1: | — |
ISO 639-2: | krc |
ISO 639-3: | krc |
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика |
Карачай-балкар (карачай, балкар) чĕлхи (карач.-балк. къарачай-малкъар тил, таулу тил) — тĕрĕк чĕлхисенчен пĕри, карачайсемпе балкарсен тăван чĕлхи. Кăпчак ушкăнне кĕрет.
Карачай-Черкеспе Кабарда-Балкарта, Вăтам Азире, Турцире, Çывăх Тухăç çĕр-шывĕсенче саралнă. Раççейре чĕлхепе калаçакан 303 пин çын (2002 ç халăх çыравĕ) пурăнать.
Тĕп диалектсем: литература - карачай-баксан-чегем («ч»-диалекчĕ) тата тури балкар («ц»-диалекчĕ).
Литература карачай-балкар чĕлхи карачай-баксан-чегем диалекчĕн никĕсĕнчен хунать. Çырулăхĕ 1920-24 çç. арап çырăвĕпе, 1924-36 çç. — латтиницăпа, 1936 çултанпа — кириллицăпа çыхăннă.
Карачай-балкар чĕлхи Карачай-Черкесипе («Карачай-Черкес Республики чĕлхисен» саккунĕ, 1996) Кабарда-Балкар («Кабарда-Палкар Республики чĕлхисен» саккунĕ, 1995) Республикин патшалăх чĕлхисенчен пĕрри шутланать. Пĕрремĕшĕнче вăл карачай (къарачай тил), иккĕмĕшĕнче ăна балкар чĕлхи (малкъар тил) ятпа палăрать.
Вуламалли
- Акбаев Ш. Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. Черкесск, 1963.
- Алиев У. Б. Синтаксис карачаево-балкарского языка. М., 1973.
- Аппаев А. М. Диалекты балкарского языка в их отношении к балкарскому литературному языку. Нальчик, 1960.
- Ахматов И. Х. Карачаево-балкарский язык. Синтаксис. Ч. 2. Нальчик, 1992.
- Гочиева С. А. Наречия в карачаево-балкарском языке. Нальчик, 1983.
- Грамматика карачево-балкарского литературного языка. Ч. 1. Фонетика и морфология. М., 1979.
- Грамматика карачаево-балкарского языка. Под ред. Н. А. Баскакова. Нальчик, 1966.
- Грамматика карачаево-балкарского языка. Фонетика. Морфология. Синтаксис. Нальчик, 1976.
- Карачаево-барлкарско-русский словарь. Под ред. Э. Р. Тенишева. М., 1965.
- Къарачай-малкъар тилни грамматикасы. Нальчик, 1970.
- Отаров И. М. Лексикология карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1982.
- Русско-карачаево-балкарский словарь. Нальчик, 1970.
- Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 1. Нальчик, 1995.
- Урусбиев И. Х. Спряжение глагола в карачаево-балкарском языке. Черкесск, 1963.
- Хабичев М. А. Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1989.
- Хабичев М. А. Карачаево-балкарское именное формообразование. Черкесск, 1991.
- Хаджилаев Х.-М. И. Очерки карачаево-балкарской лексикологияя. Черкесск, 1970.
- Чеченов А. А. Историческая фонетика карачаево-балкарского языка. М., 1996.
- Чеченов А. А. Проблемы формирования языка карачаевцев и балкарцев. М., 1996..
Каçăсем
- Карачай-палкар-вырăс сăмахсарĕ
- Заман 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 8-мӗшӗнче архивланӑ. — КПР хаçачĕ
Карачай-балкар чĕлхиллĕ сайтсем
- Къарачай-Черкес Республика — Карачай-Черкес Республикин хыпарĕсем, сăмахсарсем, литература тĕслĕхĕсем
- Karacai Balkar 2009 ҫулхи Ака уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ. — Турккă сайчĕ, карачай-балкарла, турккăлла тата акăлчанла
- Karachay-Малхар — Карачай-балкарла/акăлчанла
- Karachay Malxar home page — Австрали сайчĕ, карачай-балкарла/акăлчанла
- Millet — Этносăн кун-çулĕпе культури — карачай-балкарла/вырăсла
- Silpagarlani Ahmad — Кил страници, карачай-балкар алфавичĕн материалĕсем
- www.elbrusoid.org — карачай-балкар порталĕ.
Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла. |
Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем |
|
---|---|
пратĕрĕк † | |
Пăлхар ушкăнĕ | |
Авалхи тĕрĕк |
авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † | орхон-енисей (ватă тĕрĕк) | уйгур рунă (орхон-уйгур) † |
Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ1 |
кăркăс-кăпчак3: кăркăс (çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) | çурçĕр алтай1: шор челхин кондом диалекчĕ2, чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ2, çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) | тапалар3 |
Карлук ушкăнĕ |
карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)1 | карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, чагатай, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — айна ‡, или-тĕрĕк, лобнор ‡1, узбек, уйгур (çĕнĕ уйгур), хотан2, хотон (†) ‡1, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем2 |
Кăпчак ушкăнĕ |
авалхи кăпчак † | нухай-кăпчак: алабуга-нухай2, аçтăрхан-нухай2, казах, каракалпак, нухай, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡2, ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем2, юртă-нухай2 | атăл-кăпчак: пушкăрт, çĕпĕр-тутар, тутар (диал.: мишер) | половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар1 (караим, крым диалекчĕ2, крым тутар (литература), крымчак2, крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, урум (азовçум) — кăпчак пуплевĕсем2), кумăк-карачай-балкар1 (эрмен-кăпчак †, карачай-балкар, кумăк), мамлюк-кăпчак † |
Огуз ушкăнĕ |
авалхи огуз † | печенег †1 | салар | çурçĕр узбек (икан-карабулак) | хăй огуз: азербайджан (диалектсем) | айналлу2 | афшар2 | балкан-гагауз | гагауз | кашкай2 | осман † | салчук2 | сири-туркмен2 | сонкор-тĕрĕк | турккă (диал.: кипр) | туркмен (диал.: трухмен) | урум (азовçум) — огуз пуплевĕсем | хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) | хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)2 | цалк2 | крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ |
Саян (тобас) ушкăнĕ | |
Хакас (кăркăс) ушкăнĕ |
сарăк-югур (хара-йогур) | фуюй-кăркăс | хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ2, чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ2, хакас |
Якут ушкăнĕ |
ака теекен | о-теекен, çав шутра долган2, якут литератури |
Çырулăх |
орхон-ениçей рунисем | пăлхар рунисем | яналиф |
Асăрхавсем: 1 чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); 2 «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); 3 кăпчак, пулас; † çухалнă, уйрăлнă е улшăннă чĕлхесем; (†) çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем |