Γόρδιος δεσμός

Με τη φράση γόρδιος δεσμός εννοείται σύμφωνα με τις φιλολογικές μαρτυρίες περίπλοκος δεσμός (κόμπος) από φλοιό κρανιάς που έδενε το άρμα του Γόρδιου, πατέρα του Μίδα και αρχαίου βασιλέα της Φρυγίας. Κατά την παράδοση τον γόρδιο δεσμό έκοψε ο Αλέξανδρος Γ΄ ο Μακεδών.

Ιστορικές εκδοχές

Ο Αλέξανδρος έφθασε στο Γόρδιο κατά τον μήνα Φεβρουάριο ή Μάρτιο του 333 ΠΚΕ και παρέμεινε εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα, για να αναπαύσει τη μοίρα του στρατού που κόπιασε ιδιαίτερα μαζί του, στην Πισιδία. Εκεί, στο ανάκτορο των παλαιών βασιλέων της Φρυγίας, βρισκόταν το άρμα του Γόρδιου ως ανάθημα στον Δία. Ο ζυγός του άρματος ήταν δεμένος με φλοιό κρανιάς και ο δεσμός ήταν τόσο περίπλοκος, ώστε δεν διακρινόταν πουθενά η αρχή του. Σύμφωνα με την κρατούσα παράδοση, όποιος έλυε τον Γόρδιο δεσμό, θα κυριαρχούσε στην Ασία. Ο Αλέξανδρος μετέβη στο ανάκτορο, εξέτασε τον δεσμό και τον έλυσε εύκολα. Ο τρόπος με τον οποίο τον έλυσε παραμένει μυστήριο. Η πιο διαδεδομένη άποψη υποστηρίζει ότι έκοψε τον δεσμό με το σπαθί του, αναφωνώντας: Ό,τι δεν λύεται κόπτεται. ^[1] Παρά την δημοσιότητά της όμως, αυτή η άποψη θεωρείται η λιγότερο πιθανή. Ο Αριστόβουλος, που ήταν πιθανώς αυτόπτης μάρτυς, αναφέρει ότι τον έλυσε αφαιρώντας τον πύρο από το τιμόνι του άρματος, όπου συγκρατείτο ο δεσμός του ζυγού.^[2][3] Σύμφωνα με τον Ρόμπερτ Γκρέιβς, ο δεσμός ήταν πιθανώς θρησκευτικό σύμβολο στη φύλαξη Γορδιανών ιερέων και ιερειών και συμβόλιζε το άφατο όνομα του Διονύσου. Περνούσε από γενιά σε γενιά ιερέων και αποκαλυπτόταν μόνο στους βασιλείς της Φρυγίας^[4].

Σύμφωνα με τον Αρριανό

Ο γόρδιος δεσμός

Ἀλέξανδρος δὲ ὡς ἐς Γόρδιον παρῆλθε, πόθος λαμβάνει αὐτὸν τὴν ἅμαξαν ἰδεῖν τὴν Γορδίου καὶ τοῦ ζυγοῦ τῆς ἁμάξης τὸν δεσμόν. Πρὸς δὲ δὴ ἄλλοις καὶ τόδε περὶ τῆς ἁμάξης ἐμυθεύετο, ὅστις λύσειε τοῦ ζυγοῦ τῆς ἁμάξης τὸν δεσμόν, τοῦτον χρῆναι ἄρξαι τῆς Ἀσίας. Ἦν δὲ ὁ δεσμὸς ἐκ φλοιοῦ κρανίας καὶ τούτου οὔτε τέλος οὔτε ἀρχὴ ἐφαίνετο. πρὸς δὲ δὴ τούτοις καὶ τόδε περὶ τῆς ἁμάξης ἐμυθεύετο, ὅστις λύσειε τοῦ ζυγοῦ τῆς ἁμάξης τὸν δεσμόν, τοῦτον χρῆναι ἄρξαι τῆς Ἀσίας. [2.3.7] ἦν δὲ ὁ δεσμὸς ἐκ φλοιοῦ κρανίας καὶ τούτου οὔτε τέλος οὔτε ἀρχὴ ἐφαίνετο. Ἀλέξανδρος δὲ ὡς ἀπόρως μὲν εἶχεν ἐξευρεῖν λύσιν τοῦ δεσμοῦ, ἄλυτον δὲ περιιδεῖν οὐκ ἤθελε, μή τινα καὶ τοῦτο ἐς τοὺς πολλοὺς κίνησιν ἐργάσηται, οἱ μὲν λέγουσιν, ὅτι παίσας τῷ ξίφει διέκοψε τὸν δεσμὸν καὶ λελύσθαι ἔφη• Ἀριστόβουλος δὲ λέγει ἐξελόντα τὸν ἕστορα τοῦ ῥυμοῦ, ὃς ἦν τύλος διαβεβλημένος διὰ τοῦ ῥυμοῦ διαμπάξ, ξυνέχων τὸν δεσμόν, ἐξελκύσαι ἔξω τοῦ ῥυμοῦ τὸ‹ν› ζυγόν. [2.3.8] ὅπως μὲν δὴ ἐπράχθη τὰ ἀμφὶ τῷ δεσμῷ τούτῳ Ἀλεξάνδρῳ οὐκ ἔχω ἰσχυρίσασθαι. ἀπηλλάγη δ᾽ οὖν ἀπὸ τῆς ἁμάξης αὐτός τε καὶ οἱ ἀμφ᾽ αὐτὸν ὡς τοῦ λογίου τοῦ ἐπὶ τῇ λύσει τοῦ δεσμοῦ ξυμβεβηκότος. καὶ γὰρ καὶ τῆς νυκτὸς ἐκείνης βρονταί τε καὶ σέλας ἐξ οὐρανοῦ ἐπεσήμηναν• καὶ ἐπὶ τούτοις ἔθυε τῇ ὑστεραίᾳ Ἀλέξανδρος τοῖς φήνασι θεοῖς τά τε σημεῖα καὶ τοῦ δεσμοῦ τὴν λύσιν. Από βικιθήκη Αλεξάνδρου Ανάβασις/Βιβλίο Β - ΑΡΡΙΑΝΟΣ ^[5]

Οταν ο Αλέξανδρος έφτασε στο Γόρδο, τον κατέλαβε πόθος να δει την άμαξα του Γρδίου και τον δεσμό (κόμπο) του ζυγού της άμαξας. Και μεταξύ άλλλων, βέβαια, και αυτό λεγόταν σχετικά με την άμαξα ότι δηλδή, όποιος έλυνε τιν δεσμό του ζυγού της άμαξας, αυτός ήταν ορισμένο από τη μοίρα να εξουσιάσει την Ασία. [7] Ο ζυγόδεσμος αυτός ήταν κατασκευασμένος από φλοιό κρανιάς4 και δεν φαινόταν ούτε η αρχή ούτε το τέλος του. Ο Αλέξανδρος δεν μπορούσε να βρει τρόπο να λύσει το ζυγόδεσμο, αλλά δεν ήθελε να τον αφήσει και άλυτο, μήπως αυτό προκαλέσει κάποια αναταραχή στον κόσμο. Άλλοι συγγραφείς αναφέρουν ότι χτύπησε με το ξίφος του το ζυγόδεσμο, τον έκοψε και είπε ότι τον έλυσε· ο Αριστόβουλος όμως λέει ότι ο Αλέξανδρος, αφού αφαίρεσε από τον άξονα το μικρό πάσσαλο, που ήταν ένα ξύλινο καρφί περασμένο πέρα-πέρα μέσα στον άξονα για να συγκρατεί το ζυγόδεσμο, τράβηξε το ζυγόδεσμο έξω από τον άξονα. [8] Εγώ πάντως δεν είμαι σε θέση να βεβαιώσω, με ποιο τρόπο έλυσε ο Αλέξανδρος το ζυγόδεσμο. Αυτός όμως και η συνοδεία του απομακρύνθηκαν από την άμαξα με την πεποίθηση ότι είχε εκπληρωθεί ο χρησμός ο σχετικός με το λύσιμο του ζυγόδεσμου. Και πράγματι εκείνη τη νύχτα βροντές και αστραπές το επιβεβαίωσαν· γι᾽ αυτό την επόμενη μέρα ο Αλέξανδρος πρόσφερε θυσία στους θεούς που φανέρωσαν τα θεϊκά σημάδια και το λύσιμο του ζυγόδεσμου.

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο

[18.1] Μετὰ ταῦτα Πισιδῶν τε τοὺς ἀντιστάντας ᾕρει καὶ Φρυγίαν ἐχειροῦτο· [18.2] καὶ Γόρδιον πόλιν, ἑστίαν Μίδου τοῦ παλαιοῦ γενέσθαι λεγομένην, παραλαβών, τὴν θρυλουμένην ἅμαξαν εἶδε, φλοιῷ κρανείας ἐνδεδεμένην, καὶ λόγον ἐπ᾽ αὐτῇ πιστευόμενον ὑπὸ τῶν βαρβάρων ἤκουσεν, ὡς τῷ λύσαντι τὸν δεσμὸν εἵμαρται βασιλεῖ γενέσθαι τῆς οἰκουμένης. [18.3] οἱ μὲν οὖν πολλοί φασι, τῶν δεσμῶν τυφλὰς ἐχόντων τὰς ἀρχὰς καὶ δι᾽ ἀλλήλων πολλάκις σκολιοῖς ἑλιγμοῖς ὑποφερομένων, τὸν Ἀλέξανδρον ἀμηχανοῦντα λῦσαι, διατεμεῖν τῇ μαχαίρᾳ τὸ σύναμμα, καὶ πολλὰς ἐξ αὐτοῦ κοπέντος ἀρχὰς φανῆναι. [18.4] Ἀριστόβουλος δὲ καὶ πάνυ λέγει ῥᾳδίαν αὐτῷ γενέσθαι τὴν λύσιν, ἐξελόντι τοῦ ῥυμοῦ τὸν ἕστορα καλούμενον, ᾧ συνείχετο τὸ ζυγόδεσμον, εἶθ᾽ οὕτως ὑφελκύσαντι τὸν ζυγόν. από βικιθήκη Βίοι Παράλληλοι/Αλέξανδρος - Πλούταρχος. ^[6]

[18.1] Ύστερα από αυτά νίκησε όσους από του Πισίδες αντιστάθηκαν και υπέταξε τη Φρυγία. [18.2] Και αφού κυρίευσε την πόλη Γόρδιο, που λέγεται ότι ήταν η πατρίδα του αρχαίου Μίδα, είδε την ξακουστή άμαξα, που ήταν δεμένη με φλοιό κρανιάς, και άκουσε γι᾽ αυτήν κάτι που πίστευαν οι βάρβαροι, πως, όποιος θα έλυνε τον κόμπο, ήταν γραφτό να γίνει βασιλιάς της οικουμένης. [18.3] Οι περισσότεροι λοιπόν λένε ότι, επειδή οι κόμποι είχαν κρυμμένη την αρχή τους και ήταν μπερδεμένοι στο βάθος πολλές φορές μεταξύ τους με δύσκολες θηλιές, ο Αλέξανδρος, αδυνατώντας να τους λύσει, τους έκοψε με το μαχαίρι· έτσι με το κόψιμο αποκαλύφτηκαν πολλές άκρες του. [18.4] Ο Αριστόβουλος όμως λέει ότι για τον Αλέξανδρο ήταν πολύ εύκολο το λύσιμο του Γόρδιου δεσμού, γιατί έβγαλε από το τιμόνι τον καλούμενο «έστορα», με τον οποίο συγκρατιόταν ο κόμπος και, τραβώντας το από κάτω, έλυσε τον ζυγό.

Ερμηνεία

Εξετάζοντας το συμβάν στη μυθολογική του διάσταση θα πρέπει να δεχθούμε ότι αντίθετα με το παραμύθι, ο μύθος εμπεριέχει πολύ λίγα αυθαίρετα στοιχεία. Τούτος ο μύθος του δεσμού ως σύνολο είναι σχεδιασμένος έτσι, ώστε να αποδίδει νομιμότητα ή μη σε οποιαδήποτε αλλαγή της εξουσίας, σε τούτο το βασίλειο της κεντρικής Ανατολίας, το στοιχείο της άμαξας δε συνδέει τον Γορδία και τον Μίδα με ένα αρχαίο ταξίδι, ένα μύθο καταγωγής δηλαδή από τη Μακεδονία, τον οποίο ο Αλέξανδρος πιθανώς γνώριζε^[7]. Σε αντίθεση με άλλους ελληνικούς μύθους που νομιμοποιούν μια δυναστεία επί δικαίω της κατάκτησης, ο νομιμοποιός χρησμός σε αυτόν τον μύθο υπονοεί ότι η προηγούμενη δυναστεία ήταν φυλή βασιλέων-ιερέων, συνδεδεμένη με τη θεότητα του χρησμού. Τούτη τη θεότητα σαφώς ήθελε αρωγό του και νομιμοποιητική αρχή ο Αλέξανδρος για την εκπλήρωση της υπόσχεσης της κυριαρχίας επί της Ασίας, καθώς ο Διόνυσος-Σαβάζιος, ο ιππέας νομάδας θεός που κραδαίνει τη ράβδο της δύναμής του,^[8] είναι πιθανώς το αντιπροσωπευτικότερο αρχέτυπο της μεταγενέστερης πορείας του Αλέξανδρου.

Παραπομπές-σημειώσεις

Βιβλιογραφία

• Graves Robert: The Greek Myths, Λονδίνο 1960
• Lane E.N.: «Towards a definition of the iconography of Sabazios», Numen 27 (1980)
• Fredricksmeyer Ernest A.: «Alexander, Midas, and the Oracle at Gordium», Classical Philology, 56.3 (Ιούλιος 1961), σσ. 160-168

Εξωτερικοί σύνδεσμοι