Altza

Altza
	Euskal Herria
	Altza auzoaren aireko ikuspegia.
	<img src="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,13,43.31389,-1.93472,280x250.png?lang=eu" width="280" height="250" decoding="async" srcset="https://maps.wikimedia.org/img/osm-intl,13,43.31389,-1.93472,280x250@2x.png?lang=eu 2x" alt="Map">
Kokapena
Herrialdea	Gipuzkoa
Udalerria	Donostia
Geografia
Koordenatuak	43°18′50″N 1°56′05″W / 43.31389°N 1.93472°W
Azalera	4,99 km²
Garaiera	93 metro
Demografia
Biztanleria	20.480 (2023)
Dentsitatea	4.104 bizt/km²

Altza Donostiako auzorik ekialdekoena da, baina ez du inoiz bere herri izaera galdu.^[1]

Gaur egungo Donostian Altzak duen itxura eta herri zenekoa ez dira inola ere berdinak. Altzako muga historikoek egun Donostiako auzotzat ditugun Bidebieta, Martutene (Sarrueta), Intxaurrondo eta Uliako bertako zati bat ere biltzen zituzten. Adibidez, Uliako Mintegietako parkean dagoen bide asfaltatua Donostia eta Altzaren arteko muga zen, eta garai hartako mugarri bat ikus daiteke oraindik parkean, Soroborda ur-biltegiko etxeko iskin batean.

Lehen aipamena agiri historikoetan 1141koa da eta bertan herri gisa ageri da. Egun, Donostiako auzoa da, 1940az geroztik, baina autonomia osoa izan du bere historiako bi epetan. Horietako lehena 1821etik 1823a bitarte doan denbora tarte laburra izan zen. Bigarrena, luzeagoa, 1879tik 1940ra (1910etik hiribildu izendapenarekin, gainera).

1390ean altzatarrek eliza eraikitzeko baimena eskatu zioten Iruñeko apezpikuari eta San Martziali eskainitako parrokia sortu zuten. 1940az ondorengo bilakaerak eraikuntzen eta biztanleen masifikazioa izan du oinarri. 1960ko eta 1970eko hamarkadetan Espainiatik lanera etorritako jende uholdearen bizitoki bilakatu zen Altza, eta gaur egun ia 20.343 biztanle ditu (2022), antzinako Altzako udalerriaren barneko beste auzoak zenbatu gabe. Gaur, Altza osatzen dituen zonaldeak Alde Zaharra, Auditz-Akular, Bista eder, Erroteta, Garbera, Harria, Herrera, Jolastokieta, Larratxo, Lauaizeta, Molinao, Nerekan, Oleta, Santa Barbara eta Txingurri dira.

Historia

‘Alça’ren lehenengo aipua 1141koa da, Nafarroako Errege Gartzia Berrezarleak emandako agiri batean agertua. 1178an, Altza ageri da Iruñeko elizbarrutiak Donostialdean dituen eremuen artean. 1390ean, San Martzial eliza eraiki zen. 1397an, Gipuzkoako Batzarrak, Getarian bilduta, Altza aipatzen du bere Ordenantza Koadernoan.

Erdi Arotik aurrera, nabariagoa bilakatu da, hala Donostialdean nola Gipuzkoako historian. Lurralde osoan behin eta berriro aipatu dira haren jarduera ekonomikoa (sagardoa, merkataritza, abeltzaintza...), erlijiosoa (istilutsua maiz), eta izen altzatarrak (Arzak, Aduriz, Txipres, Berra, Miraballes; Garbera, Kasares, Sius...).

Kultura

Altzako Bixenta Arrieta^[2] (Ahotsak^[3] proiekturako)

Euskara

Altzan Beterriko euskaraz^[4] egiten da, gipuzkeraren edo erdialdeko euskalkiaren aldaera.

Herriak hainbat bertsolari eta idazle eman ditu. Ezagunenak hauek dira: Txirrita (1860-1936), bertsolaria. Hernanin jaioa baina Altzan bizi izandakoa, Joan Mari Irigoien (1948-2023), Koldo Izagirre (1953), Felipe Juaristi (1957, Azkoitian jaioa baina Intxaurrondon bizi da), eta Josu Landa Ijurko (1960). Halaber, aipagarriak dira Anizeto Zugasti (1904-1983, Imanol Irigoien (1948-) eta Juan Gorostidi (1940) idazleak ere, eta zenbait idazle bertsolari ere: Jose Garmendia Zabala (1885-1924), Juan Jose Makazaga (1887-1963). Jose Ramon Erauskin (1906- ?), eta Joxe Aierbe (1934-2012).

1950 eta 1986 urteen artean Donostiako ekialdeko auzoek izugarrizko immigrazioa izan zuten. Altza eta Bidebieta, baserri gutxi batzuk izatetik, milaka eta milaka langile hartuko zituzten auzo izatera pasatu ziren, urte gutxiren buruan. 25 urtean ia laukoiztu zen Altzako biztanleria, 1950ean 8.857 biztanle ziren eta hogeita bost urte geroago 38.718. Horrek ekarri zituen arazo sozialen artean —esplotazioa, pilaketa, banaketa soziala…— Altzako komunitate euskalduna nabarmen ahultzea ere aipatu da.^[5]^[6]^[7]

«	Egoera ohiz kanpokoa izan zen: Altza burbuila elebakar bihurtu zen eta komunitate bat euskaratik oso isolatuta geratu zen hamarkadatan zehar.	»
—Asier Basurto, Soziolinguistika klusterra^[5]

Geroago, trantsizio delakoaren garaiko euskararen aldeko mugimendu sozialen eta ondorengo hizkuntza politikaren (1982tik aurrera) ondorioz, aldaketa giroak euskararen biziberritzean ere aktibazioa eragin zuen. Euskararen aldeko mezuak arrastoa utzi zuen etorkinengan eta bertako biztanleengan.^[5]^[7]

Integrazio kulturalak, era berean, bertakotzean lagundu zuen. Jatorriarekiko eta harrera jendartearekiko harreman afektibo eta identitario desberdinak izan zituzten etorkinek eta euren ondorengoek.^[5]^[7]

Integrazio horretan, euskararen balioak ere ez dira homogeneoak izan: euskarari balio instrumentala aitortu diote etorkinek euren seme-alabentzat, aurrera egiteko giltza modura. Baina ez lehen belaunaldikoentzat, lana eta etxebizitza topatzen nahikoa lan baitzuten horiek.^[5]^[7]

Altzako Historia Mintegia

Altzako Historia Mintegia 1986a sortu zen, Casares Kultur Etxea berriaren ekinbide gisa, herriaren iragana eta egungo errealitatearen ikerketa eta ezaguera lantzeko. Hasieran, elkartearen lehenengo urtean “Altzatar Ikasketen Mintegia” izena erabili zuten.^[8]

Geroago, 1993an, bazkideek elkarte independente gisa eratu zuten. Orduan hauek ziren zuzendaritza Batzordeko dinamizatzaileak: Jon Serrano, presidentea; Iñigo Landa, idazkaria; Antxon Alfaro, diruzaina; Luis Mari Ralla, Antxoni Loro, Pili Lázaro, Mikel Ubillos, Joxerra Fernández, eta Joaquín Garrido, batzordekideak. Joaquín Garrido kideak logotipoa sortzen du eta, urte berean, Angel Calvo, Javier Cantera eta Juan Carlos Mora lan taldean sartuko dira; Maribel Manzano 2003. urtean.^[8]

Urtetan antolatu dituzten jardueren artean hauek dira aipagarrienak: AltzaNatura, Altzanet, Dokumentazio zentroa, genealogia, ikerketak, kultur asteak, erakusketak, topaketak, kontzertuak, eta herria erakusteko Ibilaldiak.^[9]

Biztanleriaren bilakaera

Biztanleriaren bilakaera
1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1975	1981	1986
2.103	2.683	4.005	5.425	7.224	8.857	16.413	32.531	38.718	42.765	44.384

Honako hau da egitura demografikoa (1996ko Donostiako Biztanleen Udal Erroldaren Ustiaketa) sexuaren eta adinaren araberako osaketa:

**Adin-tarteak Altzagaina/Larratxon eta Herreran**
	Altzagaina eta Larratxo			Herrera
Adin tartea	Biztanleriaren %	Emakumezkoak	Gizonezkoak	Biztanleriaren %	Emakumezkoak	Gizonezkoak
0-14 urte	% 13,2	1.331	1.445	% 10	86	94
15-29 urte	% 27,5	2.829	2.986	% 23,7	206	226
30-44 urte	% 23,6	2.739	2.447	% 21,5	214	177
45-59 urte	% 11,5	2.013	2.112	% 17,8	170	152
60-74 urte	% 11,9	1.338	1.133	% 19,7	202	157
>75 urte	% 4,2	571	290	% 7,3	82	51

Hauek dira Altzagaina, Larratxo eta Herrera auzoetako biztanleen jaiolekuak

**Altzagaina, Larratxo eta Herrera auzoetako biztanleen jaiolekuak**
Jatorria	Biztanleak	%
Donostia	12.622	57,3
Donostialdea	886	5,4
Gipuzkoa	701	4,5
Araba	113	0,4
Nafarroa	649	3,4
Bizkaia	232	1,6
Espainia	7.291	25,5
Beste	429	1,8

Auzuneak

Altza gaina

Arria (Arrizar eta Arriberri-Los Boscos)
Auditz Akular
Buenavista
Erroteta
Eskalantegi
Herrera
Larratxo
Molinao: Pasai Antxorekin elkarbanaturik.
Oleta
Santa Barbara

Merkataritza

1997an Altza eta Intxaurrondo auzoen artean Garbera merkatalgunea ireki zen.

Eraikinak

Parkeak

Harriako parkea. Gune urbano nagusian kokatuta dago. Berdegunearen goreneko zatian, hondar arkeologikoak daude. Parkearen atzealdetik Pasaiako badiaren ikuspegi panoramikoa dauka. 32.000 metro karratu ditu.

Larratxo parkea edo Lau Haizeta parkea Larratxo auzunean dago. Bertan egurrezko eserlekuak eta mahaiak daude. Landaretza hostotsua eta ondo zaindua du. Horrez gainera, egurrezko bi zubik parkea edertzen dute. Parkearen mendebaldeko aldetik Garbera merkatalgunera atera daiteke.

Heraldika

XIV. mendean azaltzen zaizkigu Altzako oinetxeak sortuko dituzten abizenak: Arriaga, Artzak, Arnaobidao, Berra, Casares, Casanao, Larrerdi, Sius, Merkader, Carbuera (edo Garbera), Larratxao, Parada, Miraballes, Aduritz, Estibaos, Txipres eta Zapirain. Abizen horietako askok gaskoi jatorria dute, Altzako aurreneko biztanleen jatorriaren adierazgarri (Artzak, Arnaobidao, Casanao, Carbuera, Aduritz, Estibaos).^[10]

Aipatu abizenetako batzuk gaur egun galduak dira, baina garai batean Donostiako eta Gipuzkoako dokumentazioan behin eta berriro azaltzen ziren (Arnaobidao, Casanao, Sius edo Estibaos). Besteak, egun Euskal Herrian oso zabalduta daude (Arriaga, Artzak, Berra, Aduritz, Casares edo Zapirain). XVI. mendetik aurrera, horietako batzuk armarri heraldikoak hartzen hasi ziren.

Arnaobidao
Arriaga
Arzak
Berra
Casares
Larratxo
Miravalles
Parada

Altzako armarria

Altzako armarriak zuhaitz bat irudikatzen du.

Altzatar ospetsuak

Andres Arrieta (1856-1930), bertsolaria.^[11]
Patxiko Arzak (1859-1928), bertsolaria.^[11]
Mikel Zabaltzaren txokoa
Txirrita (1860-1936), bertsolaria. Hernanin jaioa baina Altzan bizi izandakoa.
Xaturdino Erauskin (1874-1950), bertsolaria.^[11]
Inocencia Arangoa (1884-1935), margolari eta zeramikaria.
Jose Garmendia Zabala (1885-1924), bertsolaria.
Juan Jose Makazaga (1887-1963), bertsolaria.
Anizeto Zugasti (1904-1983), idazlea.
Mariano Iurrita (1904-1976), futbolaria.
Jose Ramon Erauskin (1906- ?), idazle eta bertsolaria.
Patxi Lazkano "Otxoki", baserritarra eta bertsolaria.^[12]
Jose Maria Etxeberria Larrarte, Etxeberria II.a (1926-), erremontista.
Iñaki Alkiza (1933-), Errealeko presidente eta politikari ohia.
Joxe Aierbe (1934-2012), idazle eta bertsolaria.
Josetxo Mayor (1934-2017) Ulia mendiko zaindari altruista.
Lluís Omedes (1938), lemazain eta hockey-jokalaria.
Imanol Irigoien (1948-), idazle eta margolaria.
Juan Mari Arzak (1942-), sukaldaria.
Juan Gorostidi (1940) idazle eta ziklokros txirrindularia.
Joan Mari Irigoien (1948-2023), idazle, itzultzale eta poeta.
Mikel Zabaltza (1952-1985), Orbaitzetan jaioa baina Altzan bizi zen.
Koldo Izagirre (1953), idazle eta gidoilaria.

Iñaki Alegria (1957-), informatikaria.
Felipe Juaristi (1957-), idazle eta poeta, Azkoitian jaioa baina Altzan bizi da

Antton Etxeberria (1959-2018), antzerkilari eta aktorea.
Josu Landa Ijurko (1960), Idazle, itzultzaile, editore, abeslari eta kazetaria.
Iñigo Landa Ijurko, Idazle eta historialaria.
Amaia Illarreta (1964) dantzari, irakasle, pedagogoa eta Intxaurrondoko Plazara Goaz elkarteko dinamitzailea.^[13]^[14]
Elena Arzak (1969-), sukaldaria.