Gonzalo Queipo de Llano

Gonzalo Queipo de Llano

Biografía
Nacemento	(es) Gonzalo Queipo de Llano y Sierra 10 de febreiro de 1875 Tordesillas, España
Morte	9 de marzo de 1951 (76 anos) Sevilla, España
Q123049071
8 de decembro de 1931 – 25 de setembro de 1933 ← sen valor – Leopoldo Ruiz Trillo →
Datos persoais
País de nacionalidade	España
Actividade
Ocupación	oficial , militar , político
Período de actividade	1893 - 1940
Lingua	Lingua castelá
Carreira militar
Lealdade	Restauración borbónica en España, Segunda República Española e zona baixo o control da facción nacionalista
Rama militar	Exército de Terra de España
Rango militar	Xeneral
Conflito	Guerra Hispano-Estadounidense, Guerra do Rif e guerra civil española
Participou en
15 de decembro de 1930	Sublevación do aeródromo de Cuatro Vientos
24 de xuño de 1926	Sanjuanada
Outro
Título	Marquesado de Queipo de Llano
Cónxuxe	Genoveva Martí Tovar (1901–valor descoñecido)
Premios (1944)  Gran Cruz Laureada de San Fernando  fillo adoptivo de Badaxoz

Gonzalo Queipo de Llano y Sierra, nado en Tordesillas (provincia de Valladolid) o 5 de febreiro de 1875 e finado en Camas, Sevilla, o 9 de marzo de 1951,^[1][2] foi un xeneral español, conspirador e un dos principais protagonistas, sobre todo en Sevilla, do golpe que deu orixe á guerra civil española.

Foi educado nun seminario, loitou na Guerra hispano-estadounidense e na Guerra do Rif, ascendendo a Xeneral de Brigada en 1923. Aínda que inicialmente apoiou ao ditador Miguel Primo de Rivera, as críticas ás súas políticas fixeron que quedase rezagado na escala e nos nomeamentos e foi trasladado á reserva en 1928. Conspirou para derrocar a monarquía alfonsina e dirixiu a Sublevación de Cuatro Vientos (1930),^[3] que o obrigou a se exiliar en Portugal. Unha vez proclamada a República, foi nomeado Capitán Xeneral de Madrid e Inspector Xeneral do Exército, contribuíndo de xeito importante ao éxito das reformas militares de Manuel Azaña. Posteriormente foi nomeado xefe do cuarto militar do presidente da República, Niceto Alcalá Zamora, de quen foi consogro (a filla de Queipo estaba casada cun fillo de Alcalá Zamora), até que dimitiu en 1933 como consecuencia das críticas recibidas, dado o seu cargo, por unha serie de interferencias na vida política.

Cada vez máis descontento co rumbo que estaba a tomar a política republicana, e sobre todo despois da destitución de Alcalá Zamora, foi, xunto con Mola e Sanjurjo, un dos principais dirixentes do golpe militar contra o goberno da Fronte Popular, cuxo fracaso parcial provocou o Guerra civil española. Cun escaso número de homes,^[4] dirixiu o golpe militar en Sevilla, un dos reductos da Fronte Popular, e iniciou unha forte represión que causou a morte de 3.028 persoas só en Sevilla no período comprendido entre o 18 de xullo de 1936 e xaneiro de 1937.^[5]

Destacou polo uso da radiodifusión como medio de guerra psicolóxica, coas súas famosas charlas a través de Unión Radio Sevilla.^[6] Nomeado xefe do Exército do Sur, asumiu o goberno militar e civil, e durante toda a guerra actuou cunha independencia case total, o que o levou a ser coñecido como o “vicerrei de Andalucía”.^[7][8]

Ascendido a tenente xeral e condecorado coa Laureada de San Fernando tralo seu triunfo na Guerra Civil, foi, non obstante, cada vez máis postergado por Franco, ó que se refería co alcume «Paca la Culona».^[9][10][11]

Traxectoria

Primeiros anos

Nado o 5 de febreiro de 1875 en Tordesillas,^[12] era fillo do xuíz municipal local, Gonzalo Queipo de Llano e Sánchez, e Mercedes Sierra e Vázquez de Novoa; os seus outros irmáns foron Tomás, Gerardo, Alfredo, Aurelio, Rosario, Encarnación e María Luisa.^[13]

Segundo o costume da época, realizou os seus estudos secundarios no seminario diocesano da localidade. En 1891, tras pasar por institutos de varias localidades, escapou de León ondes estaba estudando daquela e marchou a Ferrol para alistarse voluntario no Batallón de Artillaría onde comezou como aprendiz de trompeta.^[2] Ingresou aos 18 anos na Academia de Cabalería de Valladolid,^[a] onde recibiu unha inicial formación de técnica militar. Aínda que máis dotado para as letras, en palabras da súa nai, Gonzalo “tiña raza”^[15] e completou así a súa formación na Academia (1893-1896). Co grao de segundo tenente foi destinado á guerra colonial de Cuba e entrou en combate en Pinar del Río. Alí obtivo cinco cruces da raíña Cristina por méritos bélicos e o ascenso a capitán.^[2][b]

Trala derrota de 1898 regresou a España^[17] e, estivo en diferentes destinos en Valladolid, Xerez da Fronteira, Salamanca e, de novo, Valladolid.^[2] Alí, en 1901, casou con Genoveva Martí Tovar, filla do presidente da Audiencia de Valladolid.^[c] Ao tratarse da biografía militar, hai que ter en conta que o oficial que ingresa no Exército é un funcionario do Estado suxeito ás normas burocráticas comúns: salario con incentivos, rango e historial reflectidos na acta de servizo e, tamén, tiña que ter pedido permiso ao Ministerio de Guerra. Ao non facelo, a unión non se regularizou até que se acolleu a unha amnistía en maio de 1918.^[2]

A única posibilidade de ascenso para moitos oficiais sen patrimonio era acudir voluntariamente a Marrocos, onde o soldo era maior en tódolos rangos,^[d] e onde se concedían xenerosamente ascensos por méritos bélicos. Así, en 1909, sendo xa capitán, marchou co Rexemento de Lanceiros da Raíña a unha breve expedición a Melilla para intervir na campaña militar xurdida tralo Desastre do Barranco do Lobo.^[2][19]

En 1910, saltou ao escenario público como un dos promotores das protestas contra o ministro de Guerra, Agustín Luque, polas recompensas recibidas pola última campaña de Melilla e tamén promoveu unha manifestación de oficiais en Madrid ante o xornal La Correspondencia Militar, pola que foi detido.^[20] Igualmente, volveu ser detido pola policía cando se dispoñía a se bater en duelo co director da publicación El Ejército Español, Rafael Esbrí. Por todo iso, estivo preso dous meses no cárcere militar do Castelo de Santa Catalina (Cádiz) e supuxo a perda do seu destino.^[21]

En 1912, de regreso en Marrocos, acadou o grao de coronel e tamén se dedicou ao seu propio negocio de intermediación como comisionista inglés de carbón.^[22] En 1916, regresou á península e volveu a aparecer na prensa como participante nun duelo entre o xeneral José Sanjurjo e o coronel José Riquelme, como padriño do primeiro.^[23] En 1923, foi ascendido a xeneral de brigada e marchou destinado á segunda xefatura de zona en Ceuta.^[24]

Ditadura de Primo de Rivera

A pesar da súa formación militar, Queipo tiña unha teoría da lealdade recíproca e persoal, máis que institucional: «Só debo lealdade á persoa que me é fiel».^[25] Cando en 1923, se proclamou a Ditadura de Primo de Rivera, Queipo de Llano tivo continuos enfrontamentos co ditador, cinco anos maior ca el, e que fora, anteriormente, moi amigo seu. En 1924, Queipo de Llano fundou, e dirixiu, en Ceuta unha publicación política chamada Revista de Tropas Coloniales,^[26] que era de tirada mensual e que se converteu en voceira dos africanistas contrarios á retirada de Marrocos, chegando a colaborar nas súas páxinas, Francisco Franco, Fermín Galán, Millán-Astray e outros. O ditador chegou a culpalo a el persoalmente dunha suposta indisciplina cometida polas tropas que non querían abandona-las posicións no Protectorado.^[27] Posteriormente, por desavinzas co seu superior, o xeneral Manuel Montero Navarro, foi expedientado e despois destinado como segundo ao Goberno Militar de Cádiz. Ao mes seguinte volveu á campaña de Marrocos (30 de agosto de 1924), novamente como segundo xefe da zona de Ceuta. O Ditador nomeouse a si mesmo Alto Comisionado e Xeneral en Xefe do Exército para dirixir persoal e directamente a súa estratexia proxectada. Nese mes de setembro, Queipo participou activamente coa súa columna en numerosas e sonadas accións, como as batallas de Beni-Selat e Zinat. Experto en cargas arriscadas de cabalería, foi expedientado e detido durante dous meses en Ferrol, por unha suposta neglixencia na protección da columna do xeneral José Riquelme y López-Bago.

Xa na Península, o resentido xeneral foi destituído como gobernador militar de Córdoba por ter afirmado publicamente que as letras UP podían significar tanto Unión Patriótica, o partido do réxime, como «Urinario Público». Nese ano produciuse o intento de derrocamento da ditadura coñecida como a Sanjuanada de 1926. O 17 de maio de 1928, a xunta de clasificación do Exército, controlada por Primo de Rivera, decidiu trasladar a Queipo á reserva, por “indisciplinado, ingobernable e difícil de mandar”, polo que non puido ascender. Nunha das ocasións en que fora destituído tivo que axudarse economicamente facendo xabón caseiro e vendelo persoalmente polas tendas de Madrid.^[28]

Caída a ditadura, despotricara tanto contra Primo de Rivera que os fillos deste, José Antonio e Miguel, xunto con Sancho Dávila e uns parentes novos tiveron un altercado a puñetazos con Queipo nunha cafetería.^[29]

Actividade conspirativa

Durante o mandato do xeneral Berenguer e a fracasada sublevación de Jaca, o 15 de decembro de 1930, Queipo involucrouse como codirector no putsch prorepublicano do aeródromo de Cuatro Vientos (Madrid).^[30][31] Nesta actuación, levada a cabo xunto con Ramón Franco, fíxose cargo da emisora ​​de radio e difundiu a falsa noticia de que a República fora instaurada en toda España: «Gornición sublevada Madrid. República proclamada. Toque diana».^[32] O motín foi reprimido con facilidade polo xeneral Orgaz, quen rodeou o aeródromo e encarcerou ao persoal rebelde; mentres, Queipo de Llano, Franco e outros rebeldes fuxiron en tres avións cara a Portugal, pero non antes de soltar uns dípticos sobre Madrid. En Lisboa solicitou pasaportes para Francia, Bélxica e Países Baixos,^[33] refuxiándose en Francia, onde coñeceu a Indalecio Prieto,^[34] así como a Marcelino Domingo, entre outros republicanos españois. Incoouse un proceso militar contra os responsables do pronunciamento,^[35] pero ao atoparse fuxido ante as requisitorias xudiciais, o 25 de febreiro de 1931 foi dado de baixa do Exército por Real Orde "por estar ausente do seu destino durante máis tempo" que dous meses».^[36] Porén, a fracasada aventura converteu a Queipo de Llano nun popular heroe republicano.

O exilio durou pouco, xa que o 14 de abril de 1931 proclamouse a II República. Regresou a España aclamado para ser inmediatamente rehabilitado polo Goberno Provisional como Capitán Xeneral de Madrid^[37] (posteriormente 1ª División Orgánica) converténdose en pouco tempo nun dos militares fundamentais da República apoiando con firmeza, como Inspector Xeral do Exército^[38] e como membro do Consello Superior de Guerra, as reformas postas en marcha por Manuel Azaña, aínda que este desconfiaba das súas capacidades.^[39] Como capitán xeneral mostrouse disposto a facer cumprir o código de xustiza militar fronte a calquera incidente de orde pública.

Instalado coa súa familia nunha residencia adecuada ao seu rango na rúa García de Paredes de Madrid, Queipo de Llano comezou a sentir a República como propia. El mesmo aparecera nun desfile montado na egua "Favorita", que pertencera ao rei^[40] e, mesmo, chegara a emprega-lo coche blindado que pertencera a Primo de Rivera. Tamén, durante esta época fora acusado de abusar da súa privilexiada posición para realizar un repartimento de favores; o que máis tarde, el denigraría como “enchufismo”.^[41] Ascendido a xeneral de división, foi nomeado Xefe do Cuarto Militar do Presidente da República Alcalá Zamora,^[42] con quen estivo relacionado como consogro, até o 9 de marzo de 1933 cando foi relevado tras coñecérense unha serie de inxerencias políticas realizadas polo xeneral con algúns parlamentarios. "Recoñezo -dixo o xeneral- que fixen algo leve, e por iso marcho. Puxen o meu cargo a disposición do presidente da República”.^[43]

Precisamente coa intención de afastalo da política, foi nomeado director xeral de Carabineiros,^[44] pero pola publicación dun escrito reservado no xornal Informaciones, en defensa do soldo dos seus subordinados, o Consello de Ministros destituíuno.^[45] A partir dese momento quedou relegado a un segundo plano, aínda que un posterior goberno da dereita durante o alcumado como "Bienio Negro" (no que se atopaban Lerroux e Gil Robles), nomeouno Inspector Xeral de Carabineros.

Prolegómenos do golpe de Estado

A política militar dos sucesivos gobernos republicanos de esquerda atopou a oposición do espírito conspirador de boa parte do Exército. A destitución do conservador Niceto Alcalá Zamora como presidente da República polo Parlamento produciu un profundo cambio no espírito de Queipo de Llano. Empregando argumentos catastróficos, a profanación das esencias nacionais e outros tópicos comúns de ideoloxía conservadora, e evocando misións salvíficas inalienables, Queipo atribúe nas súas memorias a iniciativa dun "necesario golpe militar" contra o recentemente instaurado goberno da Fronte Popular, aínda que delegando a súa organización no xeneral Emilio Mola.^[e] Mais, en realidade, a súa incorporación á trama foi tardía.

Despois dunha viaxe por Alemaña, en febreiro de 1936, o xeneral exiliado José Sanjurjo comprobou as posibilidades dos réximes totalitarios. Aínda que salvara a vida ao ser amnistiado tras outro infrutuoso pronunciamento catro anos antes (coñecido como Sanjurjada), accedeu a liderar unha rebelión militar, organizada nesta ocasión con máis método polo xeneral Mola xunto con outros xenerais de prestixio. Mola (coñecido durante a preparación do golpe como o Director) era un xeneral de brigada africanista, egoísta e intelixente,^[47] que nun principio non contou con Queipo de Llano. No seu deseño do golpe converxente sobre Madrid, el mesmo avanzaría polo norte, Franco polo sur e Goded polo nordeste. Unha vez tomada a capital pola forza, Sanjurjo voaría dende Portugal e asumiría un hipotético directorio militar no que Mola sería ministro do Interior. Queipo de Llano insistiu en colaborar, prometendo convencer para a causa ao xeneral Miguel Cabanellas.^[27][48]

Xa era un xeneral de división maduro, de temperamento temerario e con suficiente experiencia africanista. Dende o bienio Radical-Cedista, o Goberno encomendáralle a Inspección Xeral de Carabineros, cargo relativamente menor (aínda que ben remunerado) pero que o obrigaba a viaxar. Como el mesmo declararía cinicamente máis tarde, isto permitiulle moverse por todas as gornicións de España, sorteando a vixilancia do goberno da Fronte Popular e contactando con algúns dos militares implicados no levantamento. Non tendo mando en ningunha praza, Queipo quería sublevarse en Valladolid, a súa terra; mais o seu destino na gornición de Sevilla (xefe da 2ª División Orgánica) non foi decidido até finais de xuño de 1936 pola dirección do “comité” de conspiradores. Queipo anunciou máis tarde que os seus compañeiros de intriga "le habían largado el mochuelo" de Sevilla^[49] pois era unha zona netamente esquerdista.

Os anteriores golpes de estado europeos foran exitosos seguindo pautas represivas precisas.^[50] Neste caso tratábase dun golpe militar ou pronunciamento militar que se refire, máis especificamente, a cando a toma do poder lexítimo do Estado é realizada por membros das forzas armadas. As "instrucións" circularon secretamente e con eficacia entre Mola e os militares implicados. O punto débil da trama foron os mandos "indecisos", así como o comportamento aleatorio da Garda Civil. Para evitar os abusos africanistas, que tan ben coñecían, acordaron non concederse ascensos nin recompensas por actos de guerra, polo menos mentres durase a campaña.

Cando se produciu a rebelión nas gornicións marroquís, o 17 de xullo de 1936, Queipo de Llano estaba en Huelva simulando unha inspección. Estando no cine, comunicáronlle a execución do golpe de estado mais, previamente, o 11 de xullo xa enviara a súa familia dende Madrid á casa da súa filla casada en Málaga, crendo que era un bo refuxio)^[51][52] Eludindo a vixilancia do goberno, non se presentou até a madrugada do 18 de xullo en Sevilla, onde esperaba contar coa preparación civil de José García Carranza, alcumando el Algabeño, famoso toureiro e home de acción local ao que non coñecía pero que lle ofrecera o apoio de 1 500 falanxistas.^[53] Pero no momento da verdade, os falanxistas prometidos quedaron en quince, aos que se sumaron despois outros sesenta liberados do cárcere. O Estado Maior da División e boa parte dos numerosos oficiais da gornición de Sevilla foron informados da trama, incluída a Garda Civil, e quedaron á espera de ordes. Unha descrición detallada da rebelión militar foi publicada polo gobernador civil republicano José María Varela Rendueles quen na súa obra citou:

«Milagrosamente Varela no fue fusilado en el acto de su rendición porque Queipo le había garantizado por teléfono la vida "bajo palabra de un general español". Posteriormente salvó la vida por la influyente mediación del jesuita Pedro Ayala y de la condesa de Lebrija.»^[54]

Sobre a relevancia do triunfo da sublevación en Sevilla, autores como Javier Tusell afirman que de non conseguirse, probablemente, Franco non podería ter cruzado o estreito e non se tería producido a Guerra civil.^[27] Este triunfo sería a causa da concesión, anos despois, da Cruz Laureada.^[27]

A sublevación en Sevilla

Queipo estaba aloxado no Hotel Simón, desde onde se desprazou en coche ata o edificio da División (Capitanía) situado na praza da Gavidia, no centro de Sevilla, onde foi escondido polos axentes cómplices. Uniformado, armado e rodeado dunha camarilla de recrutas, dirixiuse ao xefe da 2ª División Orgánica, o xeneral Villa-Abrille, quen non lle ofreceu oposición (máis ben lle preocupaba o fracaso do golpe e o consecuente exilio, como lle acontecera a Sanjurjo), e Queipo mantívoo retido nun despacho da propia División xunto co xeneral de artillaría López Viota.

A seguir, trasladouse ao cuartel do rexemento Granada n.º 6 (antigo Soria) situado nas inmediacións da División, onde se atopou coa oposición do seu coronel, Manuel Allanegui Lusarreta, ao que tamén detivo. Ante a indecisa posición dos axentes, conseguiu facerse co mando do cuartel. Resulta significativo que ningún dos mandos da gornición sevillana que se mostraron indecisos, Villa-Abrille, López-Viota e Allanegui Lusarreta, fosen fusilados por Queipo. En troques, o coronel de cabalería Santiago Mateo Fernández, da gornición de Sevilla, e o xeneral Miguel Campins Aura, ao mando da gornición de Granada, que non se sumaron expresamente ao golpe, foron sometidos a un tribunal de guerra sumario e fusilados contra os muros da Macarena. Un dos fusilamentos máis polémicos ordenados por Queipo de Llano foi o do xeneral Miguel Campins, amigo persoal de Franco (fora director xeneral adxunto da Academia Militar de Zaragoza cando Franco ocupara a dirección)^[56] por permanecer inicialmente leal ao goberno aínda que despois mandara un telegrama a Franco no que se poñía ás súas ordes.^[57] O 14 de agosto, foi xulgado acusado de "rebelión" en Sevilla, e fusilado o día 16. Preston afirma que Franco lle enviara a Queipo unhas cartas pedindo clemencia para o seu amigo, pero que foron feitas pedazos, nunha mostra máis da animadversión entre os dous dirixentes.^[58]

Queipo ordenou a captura inmediata da Maestranza de Artillaría, privando así aos potenciais adversarios do golpe das armas necesarias para enfrontalo. Sevilla "la Roja", cidade cun amplo movemento obreiro, preparouse precariamente para a súa defensa en barrios como Triana, A Macarena, San Marcos, San Julián e outros, onde tras unha convocatoria de folga xeral lanzada desde Unión Radio de Sevilla, formáronse barricadas e incendiáronse igrexas e algúns edificios da aristocracia, como os dos Marañón, Fernández Palacios, Grosso, Delgado Brackembury e os marqués de Villamarta, así como a fábrica de xabóns e perfumes do Marqués de Luca de Tena, propietario do Diario ABC e, como se viu despois, implicado no alzamento. A resistencia non sería sufocada máis que o día 22 coa chegada das tropas chegadas de Marrocos^[60] e cando estas empregaron como escudos humanos a mulleres e cativos.^[57]

Aparentando ser leais á República, e a través doutros enganos, os oficiais do 3º Rexemento de Artillaría Lixeira proporcionaron ás demais faccións os medios para facerse co control do centro de Sevilla. Utilizando o disparo de pezas de artillaría contra edificios civís (Hotel Inglaterra, Telefónica, Goberno Civil) os militares sublevados conseguiron a rendición do gobernador civil e a toma do Edificio Telefónica, situado na Praza Nova. O mesmo día 18 de xullo, ás dez da noite, daba a primeira das súas famosas “charlas” de propaganda radiofónica; despois de identificar a elementos fieis á República como canallas e alborotadores, e ameazando con que serán cazados como alimañas, rematou a súa intervención con “¡Viva España! ¡Viva a República!"^[61]

Tamén estaba previsto que, inicialmente, antes de que entrasen en vigor as sancións impostas polo bando do Estado de Guerra, habería que consentir certos disturbios xeradores de caos social por parte de comandos civís armados (pistoleiros), que o falanxista Dionisio Ridruejo definiu como "represión informal e espontánea".^[62] En realidade tratábase de conseguir:

A destrución física dos cadros dos partidos da Fronte Popular, dos sindicatos e das organizacións masónicas, sen perder de vista os partidos democráticos máis moderados e as personalidades independentes [...] pódese falar dunha perfecta operación de extirpación do forzas políticas que patrocinaran e apoiaran a República.

A toma de Sevilla, nos días seguintes, pola Lexión e polos Regulares chegados dende Cádiz produciuse polo uso indiscriminado da artillaría e o terror africanista nos barrios obreiros que resistiron como o de Triana, A Macarena e san Marcos que ofreceron forte resistencia. Para reducir os custos da rebelión ante posibles represalias e como resposta á resistencia dos adversarios, os golpistas acordaran utilizar en territorio español as mesmas medidas represivas e de castigo que Marrocos,^[64] que consistía nunha brutal combinación de detencións, violacións, pelotóns de fusilamento e torturas. Os fusilamentos, sen ningún tipo de xuízo, declaración ou defensa, producíanse en xeral xunto a cemiterios ou en cunetas de estrada; as acusacións eran verbais e se baseaban en listas negras ou denuncias informais, en todo caso consentidas ou inducidas pola autoridade militar.^[65] Eran detidos e fusilados no acto. Nos poucos rexistros ou sumarios atopados, as vítimas civís foron acusadas de "delitos" como ser un elector de esquerdas, ser unha familia de destacados republicanos, ter discutido con alguén sobre política ou ter menosprezado ao cura.^[66]

Seguindo os costumes militares, o alzamento consumouse formalmente coa lectura do bando asinado polo xeneral Queipo de Llano co selo da República^[f] na que se declara de xeito natural o estado de guerra na Praza Nova, fronte á Casa do Concello. Queipo de Llano ordenou que se lese na radio cada media hora. En virtude de converter en traidores os fieis á República (ou "Xustiza ao revés", en palabras de Serrano Suñer), o xeneral converteuse na fonte de toda lexitimidade. Pouco despois, Queipo dispoñía:

Para poder distinguir as persoas de orde e amantes da verdadeira xustiza, todos aqueles que se consideren tales deberán presentarse na Xefatura do Goberno ou División Civil para ofrece-lo concurso que lles dite a conciencia.^[67]

Aos 61 anos, sentado na Capitanía^[68] e coa axuda do teléfono, o telégrafo^[69] e o micrófono, converteuse no xefe indiscutible para Andalucía do plan director represivo denominado, tecnicamente, limpeza política polos historiadores.^[70][71] Unha vontade premeditada e programada de aniquilación da democracia aplicando sistematicamente a brutalidade en todo o país mentres se desenvolveu o golpe.

Inicio da represión

Queipo contou coa inestimable axuda dunha elite local que soubo elixir: militares como o comandante José Cuesta Monereo (Estado Maior), o capitán da Lexión Manuel Díaz Criado (delegado de Orde Pública) e os auditores Felipe Acedo Colunga e Francisco Bohórquez Vecina, que se encargaron respectivamente de planificar o golpe e a represión dos seus adversarios a través da lei marcial imposta polo Bando de Guerra (escrita por eles mesmos coa sinatura de Queipo de Llano). Nomeou gobernador civil de Sevilla para o seu amigo Pedro Parias González^[g]​ quen, bo coñecedor e «un tanto cacique» (en palabras de Queipo), o aconsellou sobre o terreo na elección dos alcaldes e dos colaboradores máis idóneos para cada función.^[72]

Entre as personalidades que tamén foron colaboradores destacan Ciriaco Cascajo Ruiz, Luis Zurdo Martín e Bruno Ibáñez Gálvez en Córdoba: Gregorio de Haro Lumbreras en Huelva; Manuel Gómez Cantos^[75] Manuel Carracedo Blázquez e Manuel Pereita Vela en Badaxoz; José Valdés Guzmán, José Nestares Cuéllar e Antonio González Espinosa en Granada; Santiago Garrigós Bernabeu en Sevilla, Francisco García Alted e Carlos Arias Navarro en Málaga, Eduardo Valero Valverde, Pedro Jevenois Labernade e Adolfo de la Calle Alonso en Cádiz entre outros. Polo feito de proclamar o bando nas prazas públicas de cada lugar, implantouse automaticamente o “estado de guerra” con tódalas súas consecuencias: “a mirada que acusa, o dedo que denuncia, a man que sinala os nomes da lista. .. Estaban dentro das vilas, e moitas das vítimas foron levadas á súa morte por veciños coñecidos".^[76] Coa súa autodenominada autoridade, o xeneral, que foi expulsado do Exército polo goberno republicano,^[77] a lexitimidade legal.

O fiscal Felipe Acedo Colunga estableceu a xurisprudencia: "Considerando que o Excmo. D. Xeneral D. Gonzalo Queipo de Llano unha vez en posesión do mando militar da División e declarado o Estado de Guerra [é] a única autoridade lexítima ante a tradición da Patria e a súa historia futura [...]».^[78] Durante cinco días non houbo maior autoridade ca el en Andalucía. A represión posterior desatouse baixo unha serie de Bandos e Ordes máis concretas que emanaban directamente do xeneral Queipo de Llano. Déronse instrucións precisas para que os asasinados non fosen inscritos nos Rexistros Civís, coa intención de deixar o menor rastro posible.^[79]

Este estado de cousas durou ata o 28 de febreiro de 1937, cando o xeneral Queipo de Llano telegrafiou aos gobernadores militares das provincias ocupadas:

Ordenar a todas as autoridades dependentes da súa xurisdición que se absteñan de ordenar a aplicación das miñas partes en que se impón a última sentenza, debendo seguirse o procedemento xudicial que indique o interventor [...].^[80]

Responsabilidade no asasinato de Federico García Lorca

Na súa biografía de Lorca, Ian Gibson acusaba a Queipo de ter ordenado a execución do poeta e dramaturgo español Federico García Lorca.^[81] Supostamente, Queipo, nunha conversación telefónica, tería dito a frase clave «dádelle café, moito café».^[81] Desta conversación, porén, non hai constancia documental e só se conserva o testemuño do operador de telefonía da capitanía sevillana, relatado posteriormente aos seus familiares. A frase clave agocharía o acrónimo "CAFE" (Camaradas, Arriba Falange Española),^[1] o berro empregado tralos fusilamentos realizados polos milicianos da Falange Española. No caso de Lorca, foron o avogado da CEDA, Juan Luis Trescastro de Medina, e o exdeputado Ramón Ruiz Alonso os que deron o berro trala execución, co consentimento do capitán José María Nestares Cuéllar.^{[Cómpre referencia]} Ademais, Queipo de Llano pasa por ser o máis antifalanxista de tódolos xenerais do bando nacional, pola súa oposición á ditadura de Miguel Primo de Rivera e polas fondas diverxencias co seu fillo José Antonio, quen lle deu unhas labazadas.^{[Cómpre referencia]}

O enredo xerárquico

A morte accidental de Sanjurjo o 20 de xullo, deixou un perigoso baleiro na dirección militar dos golpistas. Un importante conflito de mando xurdiu entre os líderes da rebelión. Os xenerais Cabanellas e Queipo de Llano tiñan máis antigüidade que o xeneral Franco. Varela e Mola eran de rango inferior. O 24 de xullo de 1936 constituíuse en Burgos unha denominada Xunta de Defensa Nacional, presidida polo xeneral Cabanellas, que buscaba un certo control administrativo-xurídico colexiado do novo Estado.

...[Esta Xunta de Defensa Nacional] que provisionalmente asumirá o Poder ata que se constitúa en Madrid o Directorio Militar que gobernará España.^[82]

Nun primeiro momento, a Xunta repartiu as funcións de guerra entre os diferentes xenerais con certa ambigüidade calculada, nomeando o 26 de agosto a Queipo de Llano como xeneral xefe das "forzas que operan en Andalucía", ao xeneral Mola "xeneral en xefe do exército do Norte” e ao xeneral Franco “xefe das forzas de Marrocos e do Exército Expedicionario”^[83] que os servizos de prensa interesados ​​traduciron como “Exército de África e Sur de España”.^[84] Como tal, Franco instalara temporalmente o seu cuartel xeral separado en Sevilla para o que requisou o Palacio de Yanduri onde, aínda hoxe, hai unha placa conmemorativa que contén un importante equívoco histórico, habitual na propaganda da época: o 7 de agosto de 1936 aloxábase alí o Xeneral de División Francisco Franco e non o Xeneralísimo dos Exércitos pois, aínda, non fora elixido.

Porén, Queipo, tiña o seu cuartel xeral na Capitanía e viña empregando aos regulares e lexionarios, que Franco trouxera de África, para as súas conquistas en Andalucía. Mais esta autonomía de mando duroulle pouco ao xeneral Queipo de Llano, quen a finais de setembro de 1936 viuse obrigado a intervir nunha reunión secreta nunha explotación gandeira próxima a Salamanca na que, contra as previsións iniciais da Xunta de Defensa e "seguro de interpretar o verdadeiro sentimento nacional", varios militares decididos elixiron o xeneral Franco como xefe do Goberno do Estado (función suficientemente explícita nos sistemas democráticos de goberno) que supuña a de xeneral en xefe dos exércitos ("xeneralísimo" en retórica fascista).^[h] Sábese que Cabanellas votou en contra de Franco e dise que Queipo de Llano non se opuxo porque pensaba que coa presenza dos xenerais Cabanellas, Mola e el mesmo, Franco non podería manterse como xeneralísimo ao final da guerra.^[85]

Acto seguido, Franco deu un escuro “golpe de estado dentro dun golpe”: mediante unha artimaña do seu home de confianza Martínez Fuset,^[86] e que consitiu en que, unha vez que Franco se ausentaba dunha visita a Toledo, o fiel funcionario xurídico Lorenzo Martínez Fuset engadiu ao final do artigo 1 antes da súa inserción no Boletín Oficial a frase: "quen asumirá tódalas competencias do novo Estado". Segundo Payne, cando no anterior día 30 se presentou aos altos cargos o texto modificado do decreto xa impreso, houbo unhas duras críticas contra a cláusula, pero Martínez Fuset refutounas co argumento de "que os termos do decreto se cadra eran un pouco ambiguos, pero que xa era demasiado tarde para rectificalo".^[87] Deste xeito, autoproclamouse xefe de Estado (O Caudillo) e subordinou irreversiblemente a tódolos xenerais rebeldes ao seu mando, levando adiante a dirección militar e civil e dando paso ao réxime totalitario (máis tarde coñecido como Movemento).^[88]​^[89] Na súa charla radiofónica, Queipo dixo concisamente de Franco:

"En homenaxe ás súas excepcionais condicións, concédeselle o primeiro posto para salvar a España da canalla marxista".^[90]

Cando Vegas Latapié, tempo despois, lle preguntou a Queipo por que votara a Franco, respondeu: «¿E a quen chamaríamos doutro xeito? A Cabanellas, imposible. Era un republicano convencido e todos sabiamos que era masón. De chamar Mola, perderiamos a guerra. E eu... xa perdera moito prestixio».^[91]

Xefe do exército do Sur

Unha vez confirmado como o xeneral xefe do Exército de Operacións do Sur, Queipo continuou a acumular haberes como xefe da II división orgánica e como xeneral inspector da policía de Carabineiros. Organizou as forzas da rexión andaluza ocupada, asumindo os asuntos militares e mailos de goberno, actuando con aparente independencia ao longo da guerra, o que lle valeu o alcume de "Vicerrei" e unha certa antipatía por parte de Franco, xa nomeado xefe suprema, pouco acostumado a que non se contase con el en tódalas decisións. Nos pobos e cidades ocupados polos seus "soldaditos" (sic) (como lle gustaba chamar aos seus homes) aplicouse, por orden súa, unha feroz e coactiva rapacidade recadatoria:

"Vas ver enseguida ondear a bandeira vermella e dourada, que debes gardar sempre como cores indelebles no teu corazón, ofrecéndolle sen vacilar a vosa vida e o voso ouro".^[92]

"Tamén lembrarei que temos 43 oficinas do Banco de España e, eles, só teñen 28".^[93]

No territorio baixo o seu mando, utilizou a mesma violencia hixiénica que nos barrios sevillanos, polo que dende hai moitos anos é lembrado con horror no imaxinario colectivo andaluz.^[94] Para eses traballos recorreu principalmente á Garda Civil, aos falanxistas, os carlistas, a policía montada e outras forzas paramilitares da dereita.^[95] Antonio Bahamonde, xefe de propaganda de Queipo en Sevilla, calculaba que até principios de 1938 se levaran a cabo na súa zona 150.000 fusilamentos polo seu antigo xefe.^[96]

Como Mola no norte,^[98] Queipo utilizou a radiodifusión como medio de guerra psicolóxica. Son célebres as súas "charlas" radiofónicas a través dos micrófonos de Unión Radio Sevilla, dirixida polo tenente coronel Antonio Fontán, na que todos os días, xeralmente ás dez da noite, co fin de amedrentar ao inimigo e animar aos partidarios nacionais da zona republicana, nunha linguaxe directa e, en xeral, chabacana, mofábase dos dirixentes da República e facía alusións á virilidade de lexionarios e habituais, con comentarios como:

"En San Fernando, son moitos os familiares de tripulantes da escuadra pirata que están no noso poder; servirán de reféns e as súas vidas responderán dos que morran en San Sebastián".^[99]

"A non menos famosa Pasionaria —que me quitou porque non se decata de que admiro sinceramente, e non en broma, o seu ascenso de criada de 30 reais a figura destacada do réxime!.^[100]

Queipo de Llano representaba o terror coas súas desapiadas consignas na radio, nas que anticipaba o asasinato de milleiros de persoas, sinalaba as vítimas e incitaba aos asasinos. Estas charlas foron moi celebradas e seguidas con gran interese na zona rebelde (en ocasións, mesmo, empregaba algunhas frases en francés para darlle un ton máis internacionalista)^[101] e o seu texto, unha vez corrixido, foi publicado ao día seguinte por todos os xornais.^[102] Os seus epítetos e insultos ao adversario foron continuos e co paso do tempo, cada vez máis sofisticados: "hordas", "indocumentados", "salvaxes", "rojos", "ratas", "pandillas", "forajidos", "barcos piratas", "fillos da Pasiflora", "lacaios", "bolxeviques", "marxistas", "turbas", "candalosos", "energúmenos", "separatistas vermellos", "moscova", "hebreo",^[103] "enchufista", "Canallero" (de Largo Caballero), entre moitos outros. Neste sentido, o poeta Roy Campbell no seu poema «The flowering rifle» chegou a comparar Queipo con Quevedo.^[104]

Mentres, no bando republicano, era denigrado pola súa afección máis coñecida: a bebida. Aínda que as súas frecuentes invitacións a unha copa eran propias da gracia do xeneral, dise que naqueles anos xa non probaba viño por padecer unha afección hepática.^[105] Participou no antisemitismo que se produciu despois do inicio da Guerra Civil durante unha charla radiofónica do 12 de setembro de 1936 na que, por exemplo, acusou os xudeus de procurar o dominio do mundo e o exterminio cristián, definindo así a guerra en España non como unha guerra civil, senón como "unha guerra da civilización occidental contra o mundo xudeu".^[106]

Ofensiva a Málaga

Unha vez asegurada Sevilla, en xaneiro de 1937, dirixiu as operacións de ocupación de Málaga coa axuda das tropas mecanizadas italianas ao mando do xeneral Roatta, que rematou cun dos maiores masacres de civís de toda a guerra.^[107] Os italianos avanzaron rapidamente mentres Queipo e as súas tropas eliminaban aos apoios do bando republicano.^[108] Queipo asistiu ao bombardeo a bordo do cruceiro Canarias:^[i]

A toma de Málaga foi algo parecido aos xogos dos prestidixitadores. Ves Málaga dende este lado? ves que está vermella? Foden a algunha nai Celestina e... Málaga púxose branca para sempre. Málaga nunca volverá ser vermella.^[109].(...)
Despois de tres cuartos de hora, unha parte da nosa aviación comunicoume que grandes masas fuxían a toda velocidade cara a Motril. Para acompañalos no seu voo e facelos correr máis rápido, enviamos a nosa aviación que bombardeou, prendendo lume a uns camións...^[110]

Pero a crueldade implacable de Queipo volveuse contra el cando se trataba da súa propia familia, que quedara parcialmente illada en Málaga. Como dixo Pemán, «o xeneral que se ría ao micrófono mentres choraba o seu corazón».^[111] Ignacio Suárez Somonte comparou a Queipo con Guzmán el Bueno.^[112] A súa irmá Rosario tamén estaba recluída no cárcere Modelo de Madrid.^[113] Queipo fixo todo o posible por salvar a súa familia, que finalmente foi liberada o 11 de agosto grazas ao cónsul italiano Tranquilo Bianchi.^[114] Para tal fin, tiña unha gran variedade de reféns cuxa vida conservou expresamente. Por exemplo, tiñan a familia (muller e seis fillos) do xeneral republicano Miaja no cárcere de Melilla, e todas as noites Queipo soltaba na radio:

«...Miaja, temos a túa familia no noso poder e todos pagarán coa súa vida en represalia polo que fas...», indicando que ían facer carteiras ou petacas coa súa pel.^[115]

Os historiadores non puideron desentrañar por que Miaja non atacou Córdoba cando lle era moi doado. Ao final da guerra Rosario Queipo de Llano foi trocada polo fillo de Largo Caballero, quen fora mantido a costa do xeneral no cárcere de Sevilla.

O "vicerrei" de Andalucía

O 2 de decembro de 1937 integrouse politicamente na estrutura ideolóxica do Movemento Nacional, xurando no undécimo lugar como “Conselleiro Nacional” da Falange.^[116] A autoridade de Queipo en Andalucía trala conquista de Málaga non só aumentara, senón que tamén se fixo máis autónoma. Andalucía converteuse case nun feudo de Queipo de Llano, quen exercía á súa maneira en todos os ministerios: o mesmo prohibía o voo das pombas,^[117] que o loito como vestimenta; que ditaba disposicións comerciais, esixía impostos,^[118] distribuía licenzas de exportación polos portos de Sevilla, Cádiz, Huelva e Alxeciras, repartía o traballo forzoso dos seus prisioneiros, estendía o cultivo do arroz ata as marismas do Guadalquivir (moi escaso, pois Valencia quedaba na zona republicana) ou, mesmo, construía vivendas sociais e pobos de colonización comprando terreos a prezos “simbólicos” a aqueles terratenentes que, dalgún xeito, simpatizaran co réxime republicano.

Por todas estas actuacións administrativas non se renderon contas oficiais á Xunta de Burgos e comportouse como o administrador de case toda a zona sur pois se ben, nomeou a tódolos gobernadores civís, como facían tódolos mandos da zona sublevada, Queipo dáballes instrucións e ordes de goberno que non consultaba con ninguén e, igualmente, sobre todo durante todo 1936, enunciou un feixe de bandos e ordes para a organización e control de tódalas esferas da vida na zona.^[119]

As relacións de Queipo coa alta burguesía andaluza, cuxo caciquismo político e social aspiraba a emular, convertíano nun perigo. Consciente diso, Franco tratou de controlalo mediante diferentes medidas. Así, montou un cuartel de enlace en Sevilla baixo o mando do coronel Luis Villanueva, home da súa total confianza e a quen Queipo denominaba despectivamente: "Luisa, a porteira".^[120] Máis adiante, enviou o seu irmán Nicolás a Sevilla, pero fracasou na súa misión de socavar o poder do xefe do Exército do Sur. Franco quixo promocionalo para, sen dúbida, controlalo máis de preto, propoñéndolle o Ministerio de Agricultura no seu primeiro goberno (1 de febreiro de 1938) pero que, malia a súa vocación directiva, Queipo rexeitou.^[121]

No cumio da súa gloria sevillana, Queipo foi inmortalizado polo pintor Carlos Vázquez nun célebre tríptico que foi exposto na sala Loscertales, titulado Sevilla, 18 de xullo de 1936, Queipo aparecía no panel central como un heroe galante, acompañado dos seus axudante César López Guerrero no momento de entrar no rexemento Soria para iniciar a sublevación. O panel da esquerda representa unha visión tráxica da Fronte Popular de Sevilla. No panel da dereita aparece Sevilla coa forma dunha fermosa e espléndida muller facendo o saúdo fascista.^[122][123]

A disidencia e o ostracismo

Porén, finalmente, en febreiro de 1938 e seguindo instrucións do mando político de Salamanca, as charlas, foron suspendidas, xa que o seu ton non se axustaba á imaxe que o novo réxime pretendía dar ás potencias democráticas de cara ao seu eventual recoñecemento. Moitas veces tense citado unha suposta alocución de Queipo de Llano na que diría que:

«Os nosos bravos Lexionarios e Regulares mostraron aos covardes vermellos o que significa ser homes de verdade. E, ao mesmo tempo, ás súas mulleres. Isto está totalmente xustificado porque estas comunistas e anarquistas predican o amor libre. Agora polo menos saberán o que son homes de verdade e non milicianos maricóns. Non van escapar por moito que berren e pateen.»^[124]

Porén, o doutor en historia Ángel Alcalde, profesor da Universidade de Melbourne, demostrou a falsidade da citada cita, afirmando que se trata dun apócrifo con fins propagandísticos. Tamén sinalou que a gravación é unha recreación, xa que no seu momento apenas había métodos de gravación. A cita orixinal procedería do comunista húngaro Arthur Koestler.^[125]

Despois da guerra, foi ascendido a tenente xeneral, cando este rango fora previamente suprimido pola República. No seu transcurso morreran os xenerais Sanjurjo, Mola e Cabanellas. Xa só quedaban Queipo e mais Franco, este como Xeneralísimo. Queipo e tódolos xenerais vencedores esperaban conseguir de Franco as recompensas que pensaban merecer por todo o que fixeran, en forma de condecoracións substanciais para pensionistas, ministerios ou outras vantaxes políticas pois crían ter máis dereitos que os falanxistas ou outros advenedizos.^[126]

Mais Queipo sentía que non se lle daba suficiente recoñecemento e estaba con certa incomodidade mentres esperaba o seu traslado á reserva. Xa, daquela, o Duce aconsellara a Franco que se liberase canto antes de tódolos elementos dos que non podía confiar para a revolución.^[127] E, dado o seu carácter temerario e impulsivo, Queipo entrou facilmente «ao trapo» polo que, para evitar previsibles excesos verbais na inminente reunión extraordinaria do Consello Nacional do Movemento que se estaba a preparar^[128] e á que pertencía, foi sacado de diante cunha viaxe oficial a Alemaña,^[129] onde eloxiou á Lexión Cóndor, saudou a Hitler e se reuniu con Göring.

Ao seu regreso, aproveitou o terceiro aniversario do seu golpe en Sevilla para desafogar publicamente a súa frustración.^[130] Non se sabe ben o que dixo nin onde o dixo. Probablemente foi na comida de confraternización ofrecida ao capitán das Milicias Cívicas, Rafael Coronel Torres, coa asistencia de xefes, oficiais e militares que o axudaron a levantarse, ou ben no acto formal ofrecido esa noite no Concello de Sevilla, que asistiron tamén as autoridades civís e eclesiásticas. Falaba co seu rudo estilo da afronta que lle acababa de facer Franco ao conceder ese mesmo día o Laureado Colectivo San Fernando á cidade de Valladolid^[131] e non a Sevilla, base do seu poder. Queipo non só se atribuíu a si mesmo e a Sevilla o protagonismo da sublevación de 1936, senón que tamén suxeriu que o triunfo de Franco e do seu Exército do Centro se debeu á axuda en homes e material recibido desta cidade. Tamén aproveitou para denunciar o nomeamento de ministros de carreira e de novos políticos recén instalados (en referencia á Falanxe), afirmando que, tal e como lle aconsellara Göring, o novo Estado debía quedar en mans dos combatentes que gañaran a guerra cos seus esforzos.^[132][133] Franco, que xa estaba resentido polas humillacións recibidas de Queipo nos anos nos que era o seu superior no Exército de Marrocos, así como os seus conselleiros, comezaron a sospeitar da posibilidade dalgunha operación temeraria por parte deste.

Dentro do aparello, Queipo fíxose con dous inimigos máis poderosos ca el: o xeneral Varela, falanxista, e Serrano Suñer, ministro do Interior. Ambos intrigaron preto de Franco e este, de súpeto, o 19 de xullo de 1939 aproveitando a existencia de diversos cargos contra el, relevouno do mando da División e da Inspección de Carabineros na Xunta Superior de Guerra celebrada en Burgos. Foi substituído polo xeneral Andrés Saliquet. Un discurso (censurado na prensa) non foi máis que o pretexto que Franco levaba tempo agardando.^[134]

Queipo estaba rematado. Segundo confesou nas súas memorias, prohibíronlle entrar en Sevilla e ser citado na prensa.^[135] Vixiado pola policía, foi enviado á fronte dunha misión militar ficticia á Italia fascista, "ao servizo doutros ministerios" como forma de desfacerse da súa incómoda presenza. Neste momento, parece que Queipo se arrepentiu, pero Franco non o perdoou en tanto que xefe do Estado.

A seguir, embarcou no porto de Barcelona no barco italiano Augustus, chegando a Xénova o 18 de agosto de 1939 acompañado da súa filla Maruja, do seu secretario e futuro xenro Juliano Quevedo e dunha pequena comitiva de policías e informantes. En setembro tivo o seu primeiro permiso por un grave accidente no que se viu o seu fillo Gonzalo. Volveu en novembro, levando un agasallo para o conde Ciano.^[136] Pouco se sabe das súas funcións en Italia, pero de todo o que facía se informaba a Madrid. Queipo descubriu que o seu principal espía non era outro que o seu propio axudante e confidente de toda a vida, o fiel e corpulento tenente coronel César López Guerrero y Portocarrero.^[137] As solicitudes posteriores de permisos foron sistematicamente denegadas polo ministro do Exército, xeneral Varela. Aínda que cando este foi destituído por Franco, o 3 de setembro de 1942, Queipo regresou discretamente do seu exilio como dispoñible forzoso (ao cumprir a idade de pasar á reserva).^[j] Por outra banda, nun documento desclasificado dirixido a Churchill e ao ministro do Tesouro británico Kingsley Wood con data do 26 de xuño de 1940 constaba que Queipo figuraba na lista de oficiais subornados polo Reino Unido para influír en Franco coa fin de evitar que España entrase na Segunda Guerra Mundial.^[138]

Queipo precisara en xullo de 1939: «Non pedín a Cruz Laureada, que creo merecer, por tres motivos: primeiro, porque antes do Alzamento acordamos con Mola non pedir recompensas; segundo, porque daquela non tiña ningún xefe superior a min, e terceiro, porque en xaneiro de 1938 dixéronme que non me daban a recompensa porque non parecese ser unha obra de padriño, e que se me daría cando se formase o Goberno.»^[139] Por decreto do 26 de febreiro de 1944 (BOE do 3 de marzo de 1944), foille concedida a Cruz Laureada de San Fernando na súa categoría de Gran Cruz (por ser xeneral),^[140] que solicitara en balde ao final da guerra, posiblemente polas súas discrepancias co xeneral Franco, quen o 6 de maio realizou a súa quinta visita a Sevilla para impó-la Laureada ao tenente xeneral Queipo de Llano.^[141] O Xeneralísimo impúxolla en público nun acto na Praza de España de Sevilla. Tamén o 1 de abril de 1950, Franco creou para el o título de Marqués de Queipo de Llano.^[7][1]

Epílogo

Segundo as súas propias palabras, por fin entrara en razón:

Aos 65 anos [...] nomeeime ancián de honra, decidido a nunca máis facer ningún sacrificio ao servizo do meu país. Xa recibín cantidades fabulosas de ingratitude por atendela, e quero dedicarme a vivir tranquilo na miña casa e dedicado á miña familia [...]. Eu só penso en que siga vivindo a patria para que eu poida cobrar. Isto é moi triste, non? Pois iso é o que me fixeron os españois. Tolo, toda a vida, polo meu ideal, que era ver grande o meu pais.^[142]

Se antes de entregar a miña vida a Deus, puidese albiscar o rexurdir de España, por mor da desaparición do actual Réxime, vería suavizados os últimos anos da miña vida [...].^[143]

Nos anos seguintes do franquismo, o xeneral Queipo de Llano foi practicamente borrado da memoria heroica do Réxime.^[k] Estivo entre os 16 xenerais ennoblecidos por Franco,^[144] como marqués de Queipo de Llano (1950), aínda que rexeitou o cargo para si mesmo. Coa súa familia ennobrecida^[145]​ e situada, viviu os seus últimos anos illado da fame imperante^[146] converténdose en terratenente de varias facendas, cazador, gandeiro e produtor de árbores froiteiras, cáñamo^[147] e arroz.

Faleceu o 9 de marzo de 1951 na súa propiedade do concello de Camas, chamado Cortijo Gambogaz^[l] (despois Hacienda San Gonzalo), coa que o concello de Sevilla o agasallara por subscrición popular en 1937^[148] cando era alcalde o marqués de Sotohermoso. (onde se conta que traballou de mozo o famoso toureiro Curro Romero).^[149] Foi enterrado ao día seguinte na basílica da Macarena da cidade de Sevilla, a cuxa construción contribuíu e de cuxa irmandade fora nomeado Confrade de Honor en vida e con cuxa túnica estaba envolto.

Queipo de Llano e Sevilla

A Sevilla máis conservadora considerouno o seu "querido fillo",^[150] ao que lle amosou o seu agradecemento e a quen cedeu valiosas propiedades nas inmediacións da illa da Cartuja, como o Cortijo de Gambogaz, en Camas,^[151] onde acabou morrendo en 1951.^[152] Nun famoso discurso ao que asistiron Franco e Millán-Astray,^[153] o poeta gaditano José María Pemán denominouno "a segunda Xiralda":

Ti non abandonaches Sevilla. Verdade xeneral Queipo de Llano: xeneral orador, torre do bo humor e do optimismo, segunda Xiralda desta Sevilla hoxe?

Tú no has dejado a Sevilla. ¿Verdad general Queipo de Llano: general speaker, torre del buen humor y de optimismo, segunda Giralda de esta Sevilla de hoy?

José María Pemán^[154]

Porén, unha parte importante da poboación da cidade, especialmente os familiares e amigos dos represaliados políticos, tiñan pouca estima por el.^[m]

Desde o principio, Queipo aproveitou o fervor relixioso dos sevillanos e foi visto na misa e rezando ante as imaxes e, mesmo, dirixindo as procesións durante a Semana Santa, nos anos da guerra. Trala ocupación de Málaga, o 9 de febreiro foi nomeado "fillo adoptivo predilecto" da cidade de Sevilla (esta honra foi retirada 50 anos despois, no 2008) e nese acto anunciou que lle devolvería a coroa da Macarena que lle fora entregara. pola Irmandade como doazón ao exército sublevado para financiar o golpe militar e a posterior ocupación de Andalucía. Ese mesmo día foi admitido como irmán da Irmandade da Macarena.^[156]

Contribuíu á construción da Basílica da Macarena^[157] no lugar da taberna, Casa Cornelio, que fora bombardeada en 1931 polo goberno republicano e que fora un lugar de encontro de anarquistas.^[158] Estivo presente na colocación da primeira pedra dunha igrexa dedicada a San Gonzalo de Amarante no barrio de León, chamada así por San Gonzalo. Desde este templo fai o seu percorrido a Confraría de San Gonzalo (Sevilla), aínda que os seus irmáns reiteraron en diferentes ocasións que este nome debe estar relacionado. ao santo que preside a parroquia e non garda ningunha relación coa memoria de Gonzalo Queipo de Llano. Tamén puxo a primeira pedra da Igrexa de Santa Genoveva no barrio de Tiro de Línea, que levaba o mesmo nome que a súa muller. A súa filla Maruja Queipo de Llano foi nomeada camareira da nova imaxe da Virxe das Angustias da Confraría dos Xitanos cando foi bendicida en 1937.^[159]

A avenida co seu nome, antigamente denominada avenida da Liberdade, situada a carón da catedral, foi eliminada do plano urbano sevillano polo primeiro concello democrático e substituída pola denominación de avenida da Constitución.^[160]

Nun pleno municipal celebrado o 18 de xullo de 2008, o concello de Sevilla acordou por unanimidade con tódolos grupos políticos, agás a abstención do PP, retira-la medalla de ouro da cidade e o título de Fillo Adoptivo da cidade,^[6] como consecuencia. da gran dor causada a innumerables familias sevillanas pois se estima, que baixo o seu mando, foron executadas, só en Sevilla, entre 13 000^[152] ou 14 000 persoas.^[1] En 2008, Queipo de Llano aparecía como un dos 25 imputados pola Audiencia Nacional, nun auto do xuíz Baltasar Garzón.^[161]

Así mesmo, a Deputación de Sevilla decidiu revogar o 30 de outubro de 2008 a honra de ser fillo adoptivo da mesma, que lle foi concedida o 25 de agosto de 1936, considerándoo o máximo responsable da represión que se desatou na provincia. Na zona de arroz de Isla Mayor había un pobo que tiña o nome de Queipo de Llano, o nome foi cambiado por Los Cinco de la Riuela. Actualmente atópase abandonado e o INE non o recolle nas súas estatísticas de poboación.

En canto ao seu sepulcro na capela de San José da basílica da Macarena de Sevilla, a pesar do tempo transcorrido desde a súa morte, na cidade segue a polémica sobre se é o lugar axeitado para os seus restos mortais. O 29 de outubro de 2009, a Confraría da Esperanza Macarena, de acordo cos seus familiares, retirou do sepulcro as referencias á súa condición de tenente xeral e á data do inicio da rebelión militar na que foi protagonista.^[162] Tamén existiron na cidade opinións diverxentes sobre se procedía que a imaxe da Esperanza Macarena procesionase na Semana Santa coa faixa de honra coa que a agasallara o militar.^[163] Na Semana Santa do ano 2011, a Confraría de Esperanza Macarena decidiu que a imaxe da Virxe non levase a citada prenda que foi substituída por unha faixa confeccionada no taller de Francisco Carrera Iglesias, aínda que non se aclarou se se trataba dunha decisión definitiva.^[164]

Exhumación dos restos

En outubro do 2022, coa aprobación da Lei de Memoria Democrática, o Goberno español solicitou á confraría a exhumación dos seus restos.^[165] A aprobación da lei supuxo tamén a extinción do marquesado de Queipo de Llano, que tiña un dos seus netos.^[166]

Na madrugada do 3 de novembro de 2022, o seu cadáver, xunto co da súa muller e o de Francisco Bohórquez Vecina, o militar que exercera como o seu asistente máis importante,^[156] foron exhumados da Basílica da Macarena en cumprimento do artigo 38.3 da citada lei. Saíu da basílica por última vez ás 2.20 horas do 3 de novembro, entre aplausos con berros de "Viva Franco" ou "Viva Queipo" dos seus descendentes^[156] e tamén berros de presidente da Asociación Nuestra Memoria pronunciando nomes das vítimas^{[167][168][169]} e concluíndo: "Honor e gloria ás vítimas do franquismo. Onte, hoxe, sempre".^[156][170] Posteriormente, os tres cadáveres foron incinerados no tanatorio Alcalá de Guadaíra, entregando as cinzas á familia.

Condecoracións

• Gran Cruz da Gran Orden Imperial das Frechas Vermellas (1 de outubro de 1938).^[171]
• Medalla Militar (15 de marzo de 1940).^[172]
• Gran Cruz Laureada de San Fernando (26 de febreiro de 1944).^[173]

Recoñecementos

• O 9 de febreiro de 1937, foi nomeado fillo predilecto e adoptivo de Sevilla.^[156] Esa distinción, foille retirada en 2008.^[6]
• Foi nomeado fillo adoptivo de Villanueva del Fresno (22 de agosto de 1937) até o 17 de xaneiro de 2018, cando o concello lle retirou a distinción en cumprimento da Lei de memoria histórica.^[174]

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Arasa, Daniel (2008). Historias curiosas del franquismo (en castelán). Barcelona: Ediciones Robinbook. ISBN 8479279796. 
• Azaña, Manuel (1978). Memorias políticas y de guerra, Vol. I (en castelán). Barcelona: Crítica. ISBN 9788425329401. 
• Azaña, Manuel (1990). Obras completas, Vol. I (en castelán). Madrid: Ediciones Giner. ISBN 8472731413. LCCN 92206110. OL 1327154M. 
• Bahamonde Sánchez de Castro, Antonio; Alloucherie, Jean; Barrero, Edmundo (2005). Un año con Queipo de Llano: Memorias de un nacionalista; Noches de Sevilla y El infierno azul (España en armas) (en castelán) (2ª ed.). Sevilla: Ediciones Espuela de Plata. ISBN 978-8496133549. 
• Barker, Richard (2007). El largo trauma de un pueblo andaluz. República, represión, guerra, posguerra (en castelán). Ubrique (Cádiz): Editorial Treveris. ISBN 9788493548889. 
• Barrios, M. (1978): El último virrey Barcelona: Ed. Argos Vergara. ISBN 978-84-7017-583-1
• Bethune, Norman (1937). El crimen de la carretera Málaga-Almería (en castelán). Madrid: Publicaciones Iberia. 
• Blanco Escolá, Carlos (2002). El general Mola. El ególatra que provocó la Guerra Civil. (en castelán). Madrid: La esfera de los libros. ISBN 84-9734-030-2. 
• Blanco Escolá, Carlos (2005). Las falacias de la Guerra Civil. (en castelán). Barcelona: Planeta. ISBN 8408057251. OL 22615778M. 
• Ciano, Conde Galeazzo (1961). Diario. Volume I (1939-1940) (en castelán). Barcelona: Plaza & Janés. 
• Cruz, Rafael (2007). Universidad Carlos III de Madrid: Dep de Humanidades: Historia, Geografía y Arte, ed. "Olor a polvora y patria. La limpieza política rebelde en el inicio de la Guerra de 1936" (PDF). HISPANIA NOVA. Revista de Historia Contemporánea (en castelán) (Madrid) (7). ISSN 1138-7319. Consultado o 27 de novembro de 2022. 
• Desvois, Jean Michel (2001). "La presse militaire dans L'Espagne contemporaine". En Aubert, Paul; Desvois, Jean-Michel. Les élites et la presse en Espagne et en Amérique latine: des Lumières à la Seconde Guerre mondiale (en francés). Madrid: Casa de Velázquez. pp. 229–242. ISBN 9788495555182. 
• Espinosa Maestre, Francisco (2005). La justicia de Queipo: violencia selectiva y terror fascista en la II División en 1936: Sevilla, Huelva, Cádiz, Córdoba, Málaga y Badajoz (en castelán). Barcelona: Crítica. ISBN 9788484326915. 
• Fernández-Coppel, Jorge (2008). Queipo de Llano. Memorias de la Guerra civil. Colección: Historia del Siglo XX (en castelán) (3ª ed.). Madrid: La Esfera de los Libros. ISBN 9788497347624. 
• Fernández Luceño, Mª Victoria (2007). Miseria y represión en Sevilla (1939-1950): tratamiento en la prensa sevillana (en castelán). Sevilla: RD Editores / Patronato del Real Alcázar de Sevilla. ISBN 9788496672178. LCCN 2008367257. OL 16732480M. 
• García Márquez, José Mª (2008). La represión militar en la provincia de Sevilla. La Guerra Civil en Carmona. (en castelán). Carmona: Ayuntamiento, Delegación de Cultura. 
• Gibson, Ian (1989). «The Death of a Poet 1936». Federico García Lorca: A life (en inglés). Nova York: Pantheon Books. ISBN 0679774017. 
• Gil Andrés, Carlos (2005). Lejos del frente. La guerra civil en la Rioja Alta (en castelán). Barcelona: Crítica. ISBN 9788484327783. 
• Hurtado, Víctor (2011). La sublevación. Colección: Atlas de la guerra civil español (en castelán). Barcelona: Ediciones DAU. ISBN 978-84-936625-6-1. 
• Juliá, Santos (coord.), ed. (2004). Víctimas de la guerra civil. Colección: Historia Selección (en castelán). Madrid: Ediciones Temas de Hoy. ISBN 9788484603337. 
• Langa Nuño, Concha (2006). "Cultura y propaganda en la Sevilla de la Guerra Civil". En Álvarez Rey, Leandro (coordinador). Andalucía y la Guerra Civil: Estudios y Perspectivas (en castelán). Sevilla: Diputación Provincial de Sevilla - Universidad de Sevilla. pp. 191–210. ISBN 84-472-1067-7. 
• Maíz, Félix (1956). Alzamiento en España. De un diario de la conspiración (en castelán). Pamplona: Editorial Gómez. 
• Malaparte, Curzio (1960). Técnica del golpe de Estado (en castelán). Barcelona: Plaza y Janés. 
• Ortiz Villalba, Juan (2006 [1ª edición en 1997]). Sevilla 1936 : del golpe militar a la guerra civil (en castelán). RD editores. ISBN 978-8493474188. 
• Payne, Stanley G. (1968). Los militares y la política en la España contemporánea (en castelán). París: Ruedo Ibérico. 
• Prada Rodríguez, Julio (2006). De la agitación republicana a la represión franquista. Ourense 1934-1939 (en castelán). Barcelona: Ariel. ISBN 978-84-344-5208-4. 
• Preston, Paul (2003). The Politics of Revenge: Fascism and the Military in 20th-century Spain (en inglés). Oxford: Routledge. ISBN 1134811136. 
• Preston, Paul (2016). La Guerra civil española (en castelán). Barcelona: Editorial Debate. ISBN 978-84-9992-638-4. 
• Quevedo y Queipo de Llano, Ana (2001). Queipo de Llano. Gloria e infortunio de un general (en castelán). Barcelona: Editorial Planeta. ISBN 9788408038900. 
• Ridruejo, Dionisio (1976). Escrito en España (en castelán). Madrid: J. del Toro Ed. ISBN 978-8431201524. 
• Sánchez Soler, Mariano (2020). La familia Franco S.A. (en castelán). Barcelona: Rocabolsillo. ISBN 9788417821180. 
• Southworth, H. R. (1963). El mito de la cruzada de Franco (en castelán). París: Ruedo Ibérico,. 
• Thomas, Hugh (1967). La guerra civil española (en castelán). París: Ruedo Ibérico. 
• Thomas, Hugh (1995). La Guerra Civil Española (en castelán). Barcelona: Grijalbo Mondadori. ISBN 84-253-2767-9. 
• Tusell, Javier (1990). Manual de Historia de España. Vol. 6. Siglo XX (en castelán). Madrid: Historia 16. ISBN 84-7679-162-3. 
• Tusell, Javier (2006). Franco en la Guerra civil. Coleccción: Quinteto, nº 199 (en castelán). Barcelona: Tusquets. ISBN 84-96333-74-4. 
• Vidarte, Juan-Simeón (1973). Todos fuimos culpables: testimonio de un socialista español (en castelán). Tezontle (México): Fondo de Cultura Económica. OL 19862536M. 

Outros artigos

• Guerra civil española

Ligazóns externas

• Cartafol con fragmentos de xornais sobre Gonzalo Queipo de Llano no Hamburgisches Welt-Wirtschafts-Archiv (en inglés) (en alemán)
• Discurso radiofónico de Queipo de Llano en SoundCloud.