Հոլոքոստը Բելառուսում

Հոլոքոստը Բելառուսում (բելառուս․՝ Халакост у Беларусі), հրեաների հետապնդումն ու ոչնչացումը^{[Ն 1]} Բելառուսի տարածքում գերմանական օկուպացիայի ընթացքում՝ 1941 թվականի հունիսի 22-ից մինչև 1944 թվականի հուլիսի 28-ը, որը կազմել է նացիստների և նրանց դաշնակիցների՝ հրեաներին ոչնչացնելու ընդհանուր քաղաքականության մի մասը։

Օկուպացված տարածքներում գործել են Նյուրնբերգյան ռասայական օրենքները, որոնք կոչված էին իրականացնելու հրեաների ռասայական մեկուսացումը։ Հրեաների հաշվառումը դարձել է նրանց ֆիզիկական ոչնչացման առաջին քայլը^[1][2][3]։

Զանգվածային սպանություններն սկսվել են գերմանական զորքերի գալու հետ գրեթե միաժամանակ և շարունակվել են մինչև հանրապետության լիակատար ազատագրումը։ Հոլոքոստի սկսվելու պահին բելառուսական տարածքում բնակվող հրեաների ընդհանուր թվի և զոհերի թվի մասին ճշգրիտ տեղեկատվություն չկա։ Սակայն, գիտական աղբյուրների մեծ մասի տվյալներով՝ Բելառուսում զոհվել է մոտ 600-800 հազար մարդ, այսինքն՝ երկրի հրեական բնակչության 74-82 տոկոսը^{[4][5][6][7][8][9]}։

Հետպատերազմյան Բելառուսում Հոլոքոստի դեպքերի մասին չի բարձրաձայնվել գաղափարական պատճառներով^[9][10][11]։ Զոհերի հիշատակը հավերժացնելու համակարգված աշխատանքը սկսվել է միայն 1991 թվականին^[12], սակայն Բելառուսում Հոլոքոստի թեմայի գիտական ուսումնասիրությունը մնացել է ցածր մակարդակի վրա^{[4][13][14][15]}։

1941 թվականի հունիսի 22-ին Գերմանիան հարձակվել է Խորհրդային Միության վրա, և մինչև օգոստոսի վերջ Բելառուսի տարածքը ամբողջությամբ գրավվել է գերմանական զորքերի կողմից։ Այն պատճառով, որ գերմանական ստորաբաժանումների առաջխաղացումը շատ արագ է տեղի ունեցել, միայն մի քանի հրեաների է հաջողվել տարհանվել կամ փախչել երկրի խորքերը։

Որքան ավելի արևելք է եղել հրեա բնակչությունը, այնքան նրանցից շատերն են տարհանվել և փրկվել օկուպացիայից։ Երիտասարդ տղամարդիկ զորակոչվել են Կարմիր բանակ^[16]։ 1939 թվականից հետո ԽՍՀՄ-ին կցված արևմտյան տարածքներից, որտեղ ապրում էին ավելի քան 2 միլիոն հրեաներ^{[Ն 2]}, տարհանվել կարողացել է 100 հազարից ոչ ավելի մարդ։ Բելառուսի տարածքում մինչև 1939 թվականը այն վայրերում, որը գերմանացիները գրավել են 1941 թվականի հունիսի վերջին, ապրում էին 130 հազարից քիչ ավելի հրեաներ, որոնցից 14-15 հազարը կարողացել են տարհանվել։ Բելառուսի այն տարածքում, որը գերմանացիները գրավել էին հուլիսի կեսերին, ապրում էին ևս 105-110 հազար հրեաներ, որոնցից 45-48 հազարը հասցրել էին մեկնել արևելք։ Տարհանման երկրորդ ալիքի ժամանակ՝ հուլիսի կեսերից մինչև 1941 թվականի օգոստոսի վերջը, Բելառուսի՝ այն ժամանակ դեռ չօկուպացված տարածքի 125 հազար հրեաներից հաջողվել է դուրս բերել 80 հազարին^[17][18]։

Մոտավոր հաշվարկներով՝ մինչև 1941 թվականի հունիսի վերջը գերմանացիների կողմից գրավված շրջաններից տարհանվել է հրեաների ընդամենը 11 %-ը, 1941 թվականի հուլիսի կեսերին գրավված շրջաններից՝ 43-44 %-ը, իսկ հանրապետության արևելյան մասից փրկվել է մոտ 63-64 %-ը^[19]։

Տարհանման հնարավորությունները որոշվել են բնակության վայրով (օրինակ՝ երկաթուղու հարևանությամբ), գերմանական բանակի՝ դեպի արևելք առաջխաղացման արագությամբ և տարհանման քաղաքականության մեջ խորհրդային մարմինների առաջնահերթություններով։ Բուգուրուսլանի Կենտրոնական տեղեկատու բյուրոյում կազմված անվանական ցուցակներում 1941 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին գրանցվել է Բելառուսական ԽՍՀ-ից 222 հազար փախստական հրեա^[17]։

Բելառուսում Հոլոքոստի պարբերականացումը համընկնում է ԽՍՀՄ տարածքում Հոլոքոստի պարբերականացման հետ այն տարբերությամբ, որ Բելառուսը ազատագրվել է 1944 թվականի հուլիսին։

Իլյա Ալտմանը ԽՍՀՄ տարածքում Հոլոքոստի իրականացման գործում առանձնացրել է հետևյալ փուլերը^[1]․

• 1941 թվականի հունիսի 22 (հարձակում ԽՍՀՄ-ի վրա) - 1942 թվականի հունվար (Վանզեի կոնֆերանս),
• 1942 թվականի փետրվար - 1943 թվականի աշուն (գերմանական օկուպացիայի գոտիներում գետտոների և աշխատանքային ճամբարների վերացում),
• 1943/1944 թվականների ձմեռ - 1944 թվականի աշուն (վերապրած հրեաների տեղափոխումը համակենտրոնացման ճամբարներ. նույն ժամանակահատվածում տեղի է ունեցել ԽՍՀՄ օկուպացված տարածքի լիակատար ազատագրում^{[Ն 3]})։

Իցհակ Արադը նույնպես առանձնացրել է երեք փուլ․

• 1941 թվականի հունիսի 22 (հարձակում ԽՍՀՄ-ի վրա) - 1942 թվականի փետրվար, այս ընթացքում ոչնչացվել են Լիտվայի, Լատվիայի, Էստոնիայի, Մոլդովայի հրեաների մեծ մասը, Արևելյան Բելառուսի, Արևելյան Ուկրաինայի և գերմանացիների կողմից գրավված ՌԽՖՍՀ շրջանների գրեթե բոլոր հրեաները,
• 1942 թվականի գարուն - 1942 թվականի դեկտեմբեր, ոչնչացվել են Արևմտյան Ուկրաինայի և Բելառուսի հրեաների մեծ մասը, ինչպես նաև ՌԽՖՍՀ հարավային շրջաններինը, որոնք գրավվել են 1942 թվականի ամռանը,
• 1943 թվականի հունվար - 1944 թվականի ամառվա վերջ, գրավյալ տարածքներում մնացած հրեաների ոչնչացումը գերմանացիների նահանջից առաջ։

Բելառուսի տարածքը բաժանվել է հետևյալ գոտիների^[20][21][22]․

• «Կենտրոն» բանակային խմբի թիկունք, որը ներառել է Վիտեբսկի, Մոգիլյովի մարզերը, Գոմելի զգալի մասը, Մինսկի արևելյան շրջանները և Պոլեսի մարզի մի քանի շրջաններ,
• Բելառուսի Օստլանդ Ռայխսկոմիսարիատի գլխավոր շրջան՝ ԲԽՍՀ-ի մոտ մեկ երրորդը,
• Ուկրաինայի Ռայխսկոմիսարիատի կազմում ներառվել են Բրեստի մարզի հարավը, Գոմելի մեծ մասը և Պինսկի և Պոլեսի մարզերի մի մասը,
• Երրորդ ռայխի կազմում ընդգրկվել են ամբողջ Բելոստոկի մարզը և Գրոդնոյի մարզի մի մասը,
• Հյուսիս-արևմուտքում գտնվող մի փոքր հատված ընդգրկվել է «Լիտվա» գլխավոր կոմիսարիատում։

Առաջին գոտում գործել են ռազմական իշխանությունները, իսկ մնացածներում հրեաների հետապնդմամբ և ոչնչացմամբ զբաղվել է քաղաքացիական օկուպացիոն վարչակազմը^[23]։ Բելառուսի Գլխավոր շրջանը բաժանված է եղել 10 շրջանների (գերմ.՝ Gebiet), որոնք ղեկավարել են գեբիտսկոմիսարները^[24]։ Բելառուսի գլխավոր շրջանի տարածքում ռազմական իշխանություններից քաղաքացիականին լիազորությունները փոխանցվել են 1941 թվականի սեպտեմբերի 1-ին^[25]։

Պատմական գիտությունների դոկտոր Օլեգ Ռոմանկոն գրում է նաև իշխանության երրորդ ճյուղի՝ ոստիկանականի մասին, որը ենթարկվել է ՍՍ ռեյխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլերին։ Օստլանդի Ռայխսկոմիսարիատի տարածքում նրա կողմից նշանակվել է ՍՍ-ի և ոստիկանության գլխավոր ֆյուրեր (գերմ.՝ Hohere SS-und Polizeifuhrer; HSSPf)։ Բելառուսի գլխավոր շրջանում ստեղծվել է ՍՍ ֆյուրերի և Բելառուսի գլխավոր շրջանի ոստիկանության ապարատը (գերմ.՝ SSPfWeissruthenien), որին ենթարկվել է անվտանգության ոստիկանության և ՍԴ պետը (գերմ.՝ Kommandeur der Sicherheitspolizei und SD Weissruthenien) և կարգի ոստիկանության պետը (գերմ.՝ Kommandeur der Ordnungspolizei Weissruthenien)։ Գլխավոր շրջանի տարածքում ստեղծվել են վեց ոստիկանական շրջաններ, որոնք փոքր-ինչ ավելի մեծ էին, քան քաղաքացիական վարչակազմի օկրուգները՝ Լիդա — Նովոգրուդոկ, Սլոնիմ, Բարանովիչի — Հանցավիչի, Վիլեյկա, Գլուբոյ, Մինսկ - Սլուցկ^[26]։ Հենց այդ կառույցներն էլ եղել են քաղաքացիական իշխանությունների պատասխանատվության գոտում ոչնչացման ակցիաների հիմնական իրականացնողները^[5]։

Օկուպացված տարածքներում հրեաների զանգվածային սպանությունները կատարվել են արևելքից շաժվելով դեպի արևմուտք՝ «Կենտրոն» բանակային խմբի «թիկունքը մաքրելու» նպատակով։ Արևմտյան մասում հրեաները մեկուսացվել են տեղի բնակչությունից։ Մի մասին անմիջապես սպանել են, իսկ մյուսներին քշել են հրեաների բնակության համար հատուկ առանձնացված վայրեր՝ գետտոներ։ Հրեաների համար սահմանվել են հատուկ նույնականացման նշաններ՝ դեղին գույնի կտորեր, որոնք նրանք պետք է կրեին հագուստի առջևի և հետևի մասում^[27]։

Բելառուսի հրեաների մեծ մասը սպանվել է 1941 թվականին և 1942 թվականի առաջին կեսին, հիմնականում հանրապետության արևելյան մասում^[28]։

Շատ բնակավայրերում հրեաների սպանությունները սկսվել են գերմանացիների ժամանմանը հաջորդած առաջին իսկ օրերին։ Արդեն հունիսի 28-ին Բելոստոկում սպանվել է 2 հազար հրեա, իսկ մի քանի օր անց՝ ևս մի քանի հազար^[29]։ Հուլիսի 10-ին Բրեստ-Լիտովսկում, ըստ տարբեր տվյալների, գնդակահարվել է 5-10 հազար հրեա։ Օգոստոսի 5-7-ը Պինսկում սպանվել է 10 հազար հրեա^[30][31]։

Օգոստոսի 14-15-ը ՍՍ ռեյխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլեր այցելել է Մինսկ, որտեղ անձամբ հետևել է Մինսկի գետտոյի 100 բանտարկյալների ցուցադրական գնդակահարությանը^[32][33]։

Մինչ ձմռան սկիզբն սպանվել է ավելի քան 50 հազար մարդ։ Օկուպացիայի առաջին ամիսներին ոչնչացվել է նաև Վիտեբսկի, Գոմելի, Բոբրույսկի և Մոգիլյովի հրեաների մեծ մասը։ Մասնավորապես, հոկտեմբերի 8-ին լուծարվել է Վիտեբսկի գետտոն, սպանվել է 16 հազար հրեա^[34]։ Հոկտեմբերի 30-ին վերմախտի զինվորները Նեսվիժի գետտոյում գնդակահարել են 4,5 հազար հրեաների^[35]։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 8-ին Նովոգրուդոկում բնակվող 7 հազար հրեաներից սպանվել է 4,5 հազարը^[30]։ 1941 թվականի վերջին երեսունհինգ խոշոր գետտոների հրեաներն ամբողջությամբ ոչնչացվել են^[36]։

1942 թվականի հունվարի 1-31-ը Բելառուսիայում այնզացթիմերը չեն գնդակահարել ոչ մի հրեայի։ Օկուպացված տարածքի այն հատվածում, որը գտնվում էր Բելառուսի Գլխավոր օկրուգի քաղաքացիական իշխանությունների վերահսկողության տակ, հունվարի վերջին ողջ է մնացել 139 հազար հրեա^[37]։

1942 թվականի ամռանը և աշնանը նացիստները սկսել են Արևմտյան Բելառուսի գետտոները վերացնելուն ուղղված գործողություններ։ Ոչնչացվել են Միրի, Կլեցկի, Լյախավիչիի, Նեսվիժի, Կոսավայի և շատ այլ վայրերի հրեաները^[38]։ 1942 թվականի հուլիսի 17-ին սպանվել են Գորոդեա գյուղի գետտոյի բոլոր 1137 հրեաները^[39]։

1942 թվականի հուլիսի 31-ին գլխավոր կոմիսար Վիլհելմ Կուբեն Օստլանդի ռայխսկոմիսար Հենրիխ Լոզեին զեկուցել է, թե «վերջին տասը շաբաթվա ընթացքում Բելառուսում ոչնչացվել է մոտ 55 հազար հրեա։ Մինսկի շրջանում հրեաներն ամբողջությամբ բնաջնջվել են»^[40]։

1942 թվականի հոկտեմբերի 15-18-ին ոչնչացվել է Բրեստի գետտոն, որտեղից փրկվել է ընդամենը 19 մարդ^[41]։ Հոկտեմբերի 28-ին ոչնչացվել է Պինսկի գետտոն, սպանվել է մոտ 17 հազար հրեա^[42]։

Ըստ որոշ տվյալների՝ գերմանացիները ծրագրել էին ոչնչացված հրեաների տեղը վերաբնակեցնել հոլանդացի ֆերմերների, սակայն գործը, ամենայն հավանականությամբ, սահմանափակվել է ճանաչողական այցով և առաքելության ներկայացուցիչների առջև գլխավոր կոմիսար Կուբեի ելույթով 1942 թվականին^[43][44]։

1943 թվականի փետրվարի 8-ին վերացվել է Սլուցկի գետտոն^[45]։ Մինչև մարտի 12-ն ամբողջությամբ ոչնչացվել է Գրոդնոյի հրեա բնակչությունը՝ ավելի քան 25 հազար մարդ^[46]։ Ձմռանը, հավատալով գերմանական քարոզչությանը, անտառից վերադարձել են Իվյե քաղաքի փախած հրեաները, որոնք հետագայում սպանվել են^[47].

1943 թվականի հունիսի 21-ին ՍՍ ռեյխսֆյուրեր Հայնրիխ Հիմլերը գաղտնի հրաման է ստորագրել օգոստոսի 1-ից Օստլանդի Ռայխկոմիսարիատում բոլոր գետտոները վերացնելու և ողջ մնացած հրեաներին համակենտրոնացման ճամբարներ տեղափոխելու մասին^[48]։ Օգոստոսի 16-20-ին սպանվել են Բելոսստոկի գետտոյի վերջին հրեաները^[31]։ Մինչև ամռան վերջ վերացվել են Արևմտյան Բելառուսի վերջին գետտոները, որոնք տեղակայված էին Գլուբոկոե և Լիդա քաղաքներում^[36]։

1943 թվականի օգոստոսի 7-ին Նովոգրուդոկի գետտոյում գնդակահարվել են բոլոր երեխաները և մեծահասակ բանտարկյալների մի մասը։ Ողջ են մնացել միայն Կորելիչսկայա փողոցի արհեստանոցներ և դատարանի շենք տեղափոխված մասնագետների ընտանիքները։ Նրանք սպանվել են 1944 թվականի փետրվարին^[49]։

1943 թվականի ամռան վերջին Բելառուսի բոլոր գետտոներում միասին վերցրած մնացել էր մոտ 30 հազար հրեա^[50]։ Բոբրույսկում ողջ մնացած հրեաները սպանվել են 1943 թվականի սեպտեմբերին^[36]։ 1943 թվականի հոկտեմբերի 21-ին սկսվել է Մինսկի գետտոյի վերջին կոտորածը։ Նրա բոլոր բնակիչները ոչնչացվել են, մինչև Մինսկի ազատագրումն կենդանի է մնացել ընդամենը 13 մարդ^[51]։ Դեկտեմբերի 17-ին վերացվել է Բարանովիչիի գետտոն (սպանվել է 3 հազար մարդ, մնացածը տեղափոխվել են համակենտրոնացման ճամբարներ)^[52]։

Արդեն 1942 թվականի գարնանից Հիմլերի հրամանով սկսվել են զանգվածային սպանությունների հետքերը թաքցնելու աշխատանքները, որոնք շարունակվել են մինչև օկուպացիայի ավարտը^[53]։ Մասնավորապես, 1944 թվականի առաջին կեսին «Մետեոսվոդկա» գործողության շրջանակներում կազմակերպվել է սպանվածների նախկինում թաղված դիակների այրումը^[54]։

Օկուպացիոն իշխանությունների քաղաքականությունն ուղղված էր իրենց վերահսկողության տակ հայտնված բոլոր հրեաների ոչնչացմանը։ Սակայն արագ սպանել հարյուր հազարավոր մարդկանց և լուծել դրա հետ կապված բոլոր հարցերը հնարավոր չէր, այդ պատճառով սկզբում հրեաներին գրանցել են, ապա մեկուսացրել տեղի բնակչությունից, թալանել և շահագործել օկուպանտների շահերի օգտին, իսկ դրանից հետո միայն ոչնչացրել^[3]։

Պաշտոնապես օկուպացված տարածքները հրեաներից «մաքրելով» զբաղվել է Արևելյան տարածքների գերմանական նախարարությունը, որը ղեկավարում էր նացիզմի նշանավոր տեսաբան Ալֆրեդ Ռոզենբերգը։ Նախնական պլանը նախատեսել է հրեաների վերաբնակեցում Ուրալից այն կողմ՝ Եվրոպայից դուրս^[55]։ Այնուամենայնիվ, բլիցկրիգի ձախողման պատճառով այդ ծրագիրը կորցրել է իր արդիականությունը և «հրեական հարցի վերջնական լուծումը» կյանքի կոչելու առաջատար դերն անցել է ՍՍ-ի ղեկավար Հայնրիխ Հիմլերին։ Սկզբում Հիմլերը նախատեսել է իրականացնել հրեաների ոչնչացման հիմնական մասը հատուկ թիմերի՝ այնզացխմբերի ուժերով։ Այնուամենայնիվ, նրանց ուժերը բավարար չեն եղել, և ստեղծվել են տեղի բնակիչներից կազմված բազմաթիվ ջոկատներ, որոնք համակրում էին նացիզմի գաղափարներին։ 1941 թվականի աշնանը զանգվածային գնդակահարությունների հիմնական մասը կատարել են հենց այդ համագործակցային ջոկատները։ Արդյունքում մինչև 1941 թվականի վերջը Մոլոտով-Ռիբենտրոպ գծից արևելք գնդակահարվել է մոտ մեկ միլիոն հրեա^[56]։

Հրեաներին առանձնացնելիս նացիստները սովորաբար հիմնվել են 1935 թվականի նոյեմբերի 14-ին ռայխի՝ քաղաքացիության մասին օրենքի առաջին փոփոխության վրա։ Բելառուսում հրեականության սահմանման քաղաքականությունը հիմնված է եղել 1941 թվականի օգոստոսի 13-ի «Օստլանդի ռեյխսկոմիսարիատի տարածքում հրեաների հետ վարվելու ժամանակավոր հրահանգների» վրա և եղել է շատ ավելի կոշտ։ «Դիրեկտիվների» համաձայն՝ հրեա է հայտարարվել յուրաքանչյուր ոք, որի չորսից մեկ պապը կամ տատը եղել է հրեա։ Հրեաների շարքին են դասվել նաև հրեաների կողակիցները, որոնք ամուսնացած են եղել նախքան 1941 թվականի հունիսի 20-ը^[57]։

Օկուպացված տարածքում գտնվող բոլոր հրեաները պարտավոր են եղել գրանցվել Տեղական ինքնակառավարման մարմիններում։ Բացի այդ, հրեաները պարտավոր էին կրել տարբերանշաններ՝ այսպես կոչված կարկատաններ։ Ամենից հաճախ դրանք եղել են տարբեր ձևի կտորներ կամ դեղին գույնի վեցաթև աստղեր, որոնք պետք է կարված լինեին հագուստի առջևի և հետևի մասում^[58][59]։ Բանակի «Կենտրոն» խմբի թիկունքի հրամանատար գեներալ Մաքսիմիլիան ֆոն Շենկենդորֆի՝ 1941 թվականի հուլիսի 7-ի թիվ 1 հրամանի համաձայն՝ 10 տարեկանից բարձր հրեաները պարտավորվել են կրել սպիտակ թևկապներ՝ վրան նկարված դեղին աստղով^[27]։ Օգոստոսի 21-ին նա նաև հրաման է արձակել, ըստ որի՝ «հրեաների գործունեության խիստ վերահսկողության» նպատակով նրանց արգելվել է լքել բնակության վայրը^[3]։ Հետագայում հրեաներին արգելվել է փոխել ոչ միայն բնակության շրջանը, այլև տունը։ Շատ գետտոներում հրեաները պարտավորված են եղել հագուստի վրա կրել նաև այն տան համարը, որտեղ նրանք ապրում էին^[60]։

Գերմանացիները մանկատների ղեկավարությունից առաջին հերթին պահանջել են հրեա երեխաներին անհապաղ տեղափոխել գետտո։ Մանկատների տնօրեններից և դաստիարակներից պահանջվել է զեկուցել հրեա երեխաների առկայության մասին, իսկ երեխաներին, որոնք կասկածվում էին հրեա լինելու մեջ, պետք է ուղարկեին քաղաքային կոմիսարիատին կից հանձնաժողովի մոտ։ Հանձնաժողովի կազմում ընդգրկված են եղել գերմանացիներ, որոնք որոշել են՝ տվյալ երեխան հրեա է, թե ոչ, ըստ որի՝ նրան ուղարկել են գետտո կամ հետ՝ մանկատուն։ Հանձնաժողովի անդամ գերմանացի Ռեբիգերն անձամբ հերթով այցելել է մանկատներ և հրեաներին հայտնաբերելու նպատակով զննել երեխաներին և հարցաքննել դաստիարակներին ու սաներին^[61]։

Հրեաների մեկուսացման հիմնական վայրերը եղել են գետտոները, համակենտրոնացման ճամբարները և մահվան ճամբարները։

Ստեղծելով հրեաների հարկադիր մեկուսացման վայրեր՝ նացիստները հետապնդել են հետևյալ նպատակները^[62]․

• Հրեաների առաջիկա վերացման հեշտացում,
• Պոտենցիալ դիմադրության կանխարգելում,
• Անվճար աշխատուժի ապահովում
• Մնացյալ բնակչության դրական վերաբերմունքի ստեղծում, որոնց նացիստները դա ներկայացրել են որպես բոլշևիկյան իշխանության պատժում ժողովրդի նախկին զրկանքների համար․ նացիստական քարոզչությունը նույնացրել է հրեաներին ու կոմունիստներին^[63]։

Հրեաներին արգելվել է փոխել բնակության վայրը, քայլել մայթերով, այցելել թատրոններ, կինոթատրոններ, գրադարաններ և թանգարաններ, ինչպես նաև առևտուր անել և նույնիսկ շփվել տեղի բնակչության հետ^[58]։ Գետտոյից դուրս առանց հատուկ թույլտվության բռնված հրեաներին, որպես կանոն, տեղում գնդակահարել են^[64]։ Օկուպացիոն վարչակազմի փաստաթղթերը, որոնք վերաբերում էին բնակչության կյանքին, հաճախ պարունակում էին առանձին ցուցումներ հրեաների հանդեպ ցուցաբերվող խտրականության վերաբերյալ։ Այսպես, գլխավոր կոմիսար Կուբեի 1941 թվականի սեպտեմբերի 10-ի հրամանում պարտադիր դպրոցական ուսուցման կազմակերպման վերաբերյալ նշվել է, որ հրեաների համար պարտադիր ուսուցում չի սահմանվում, իսկ հրեական դպրոցների ստեղծումն արգելված է^[65]։

Պատմական գիտությունների թեկնածու Գենադի Վիննիցան առանձնացրել է հրեաների հարկադիր պահման ռեժիմների 4 տարբերակ^[57]․

• Բնակավայրի սահմաններում՝ առանց մեկուսացման,
• Մեկուսացում՝ առանց մշտական բնակության վայրից տեղափոխվելու,
• Մեկուսացում առանձին շրջան (թաղամաս, փողոց, շենք) տեղափոխմամբ՝ որոշակի ժամերին բնակավայրի սահմաններում ազատ տեղաշարժվելու իրավունքով,
• Մեկուսացում՝ տեղափոխվելով առանձին տարածք (թաղամաս, փողոց, շենք)՝ նախատեսված տարածքը լքելու լիակատար արգելքով։

Առաջին տարբերակը կիրառվել է շրջկենտրոններից հեռու գտնվող որոշ փոքր բնակավայրերում, որտեղ հրեա բնակչության ոչնչացումը տեղի է ունեցել հաշված օրերի ընթացքում։ Օրինակ՝ Շկլովի շրջանի Ստարոսելյե բնակավայրում և Դուբրովենսկի շրջանի Բաևո գյուղում, որոնց բոլոր բնակիչները գնդակահարվել են 1941 թվականի սեպտեմբերին։

Երկրորդ տարբերակը բնորոշ է եղել այն բնակավայրերին, որտեղ հրեաները բավականին կոմպակտ էին ապրում, ինչը ապահովում էր նացիստներին անհրաժեշտ մեկուսացումը՝ առանց գետտոյում վերաբնակեցնելու։ Նման բնակավայրերի օրինակ կարող են լինել Չաշնիկսկի շրջանի Չերիա, Բոբր, Լեպելսկի շրջանի Կամեն և մի քանի այլ բնակավայրեր։

Բելառուսական բոլոր քաղաքներում ստեղծվել են հրեական գետտոներ, որոնցից ամենամեծը եղել է Մինսկի գետտոն^[24]։ Դրա ստեղծման հրամանը եղել է 1941 թվականի հուլիսի 20-ին։ Հինգ օրվա ընթացքում Մինսկի և նրա շրջակայքի շուրջ 80 հազար հրեաներ հավաքվել են այդ գետտոյում։ 1941 թվականի օգոստոսին ստեղծվել են գետտոներ Բելոստոկում (50 հազար մարդ) և Գրոդնոյում (25 հազար մարդ)^[66]։

Ընդհանուր առմամբ Բելառուսում ստեղծվել է, տարբեր տվյալներով, 111-ից^[67] մինչև ավելի քան 200^[68], իսկ պատմական գիտությունների դոկտոր Էմանուել Իոֆֆեի տվյալներով՝ 299 գետտո ԲԽՍՀ նախապատերազմյան տարածքում 277 բնակավայրերում, որոնցից Բելառուսի ներկայիս տարածքում եղել են 238 գետտոներ 216 բնակավայրերում^[69]։ Թվային տվյալի ճշգրտման դժվարությունն այն է, որ շատ գետտոներ գոյություն են ունեցել շատ կարճ ժամանակ, որոշները՝ բառացիորեն մի քանի օր, մինչև իրենց բնակչության ամբողջական ոչնչացումը կամ տեղափոխումը մահվան ճամբարներ։ Օրինակ՝ Գոմելի մարզի Կալինկովիչի գյուղի գետտոն ստեղծվել և ամբողջությամբ ոչնչացվել է 3 օրում՝ 1941 թվականի սեպտեմբերի 20-22-ը^[53]։ «Բելառուսը Հայրենական մեծ պատերազմում․ 1941-1945» (բելառուս․՝ «Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне. 1941—1945») հանրագիտարանում նշվում է, որ «գետտոները ստեղծվել են բոլոր այն քաղաքներում և բնակավայրերում, որտեղ ապրում էր հրեա բնակչություն»^[70], սակայն մի շարք աղբյուրներ նշում են, թե այնտեղ, որտեղ հրեաները քիչ էին, գետտոներ երբեմն չեն ստեղծվել, իսկ առանձին հրեական ընտանիքներ տեղափոխվել են ավելի մեծ բնակավայրեր^[71][72]։ Պրուժանիում գերմանացիները եզակի փորձ են կատարել ստեղծելու հրեական քաղաք («Judenstadt»), ուր վերաբնակեցվել են ավելի քան 6,5 հազար հրեաներ 14 բնակավայրերից (ներառյալ 4,5 հազարը Բելոստոկից)^[1]։

Բոլոր գետտոները, ըստ պատմաբանների, պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու հիմնական տիպի՝ «բաց» և «փակ»։ Առանց հրեաների ֆիզիկական մեկուսացման բաց գետտոները առանձին պահպանվող թաղամասում գոյություն են ունեցել միայն մինչև բնակիչների ոչնչացումը, նրանց վերաբնակեցումը «փակ» գետտոներում կամ տեղափոխումը ճամբարներ։ Նման գետտոյում պարտադիր կարգով ստեղծվել են յուդենրատներ կամ նշանակվել (ընտրվել) են ավագներ^[62][73]։

«Փակ» գետտոների ստեղծումն իրականացվել է բոլոր հրեաների պարտադիր վերաբնակեցմամբ պահպանվող վայրում (թաղամաս, փողոց, առանձին տարածք)։ Փակ գետտոյի շուրջ բանտարկյալների ուժերով և նրանց հաշվին անցկացվել է փշալարեր կամ կանգնեցվել են պատեր ու ցանկապատեր։ Մուտքը և ելքը կատարվել է անցակետերի միջոցով, որոնք հսկվել են երկու կողմից^[73]։

Բելառուսի գլխավոր շրջանի ռազմական ադմինիստրացիայի գոտում և դրան հարող տարածքների գետտոները լուծարվել են մինչև 1941 թվականի վերջը, իսկ քաղաքացիական օկուպացիոն ադմինիստրացիայի գոտիներում պահպանվել են մինչև 1943 թվականի ամառ-ձմեռ^[74]։

Գետտոյում հրեաներն ապրել են ծանր պայմաններում։ Որպես կանոն, մեկ սենյակում ապրել են մի քանի ընտանիքներ, մեկ անձին բաժին է ընկել մեկ քառակուսի մետրից պակաս բնակելի տարածք^[58]։ Քնել են հատակին։ Կուտակվածության, բաղնիքների բացակայության և ջրի պակասի պատճառով տիրել է հակասանիտարական վիճակ։ Տիֆի և դիզենտերիայի համաճարակներ են գրանցվել Սլոնիմում, Նովոգրուդոկում, Բրեստում, Բելոստոկում, Գրոդնոյում, Պրուժանիում և այլ բնակավայրերում։ Էլեկտրաէներգիայից օգտվելն արգելված է եղել^[75]։

Գետտոյի բանտարկյալների սնունդը հիմնականում ապահովվել է ոչ հրեա բնակչության հետ ապրանքների փոխանակման միջոցով։ Ընդ որում, եթե ոստիկանությունը նման շփումներ է նկատել, ապա մեղավորներին տեղում գնդակահարել են։ Օկուպացիոն իշխանությունների կողմից հրեաների համար սահմանված սննդի նորմերը մի քանի անգամ ցածր են եղել, քան ոչ հրեա բնակչության համար և պարբերաբար նվազեցվել են^[75]։ Աշխատողներն օրական ստացել են 100-200 գրամ հաց և մի քանի գդալ ապուր, չաշխատող մարդիկ ամենից հաճախ ոչինչ չեն ստացել։ Սովից և հիվանդությունից մահանալը ամենատարածվածն է եղել։ Մինսկի գետտոյում յուդենրատի տարածքից, որտեղ կալանավորներն օգնության էին դիմում, ամեն օր սովից մահացածների 6-7 դիակ են դուրս բերել^[41][58][60]։ Սլոնիմի գետտոյի բանտարկյալ Յակով Շեպետինսկին պնդել է, որ օգոստոսի կեսերից մինչև 1941 թվականի նոյեմբերի սկիզբը իրենց գետտոյում սովից, ցրտից և համաճարակներից մահացել է մոտ 10 հազար մարդ^[76]։

Գետտոյից դուրս գալն արգելված է եղել, բացի աշխատանքի գնալուց։ Բանտարկյալներին աշխատանքի են տարել շարասյուներով՝ զինված պահպանության ներքո, ընդ որում՝ նրանք պետք է քայլեին սալարկուղով, չէր թույլատրվում օգտվել մայթերից։ Շարասյան շարժման ժամանակ և աշխատանքի ժամանակ պահակները հաճախ ծեծել և նույնիսկ սպանել են բանտարկյալներին^[77]։

Յուդենրատները (գերմ.՝ Judenrat – «հրեական խորհուրդ») կամ հրեական կոմիտեները ստեղծվել են գերմանական օկուպացիոն իշխանությունների կողմից որպես հրեական գետտոների ինքնակառավարման մարմիններ։ Հրեական կոլաբորացիոնիզմը, ի տարբերություն բելառուսականի, երբեք գաղափարական հիմք չի ունեցել։ Բացի այդ, յուդենրատները, ի տարբերություն տեղական այլ կոլաբորացիոնիստական մարմինների, հաճախ ձևավորվել են հարկադրաբար^[78]։

Այսպես, Վասիլի Գրոսմանի վարկածով, Մինսկում գերմանացիները պարզապես փողոցում ձերբակալել են 10 առաջին բռնված հրեա տղամարդկանց և հայտարարել, որ նրանք հրեական խորհուրդ են, որը պարտավոր է կատարել գերմանական հրամանները։ Ինչպես պնդել է Մինսկի գետտոյի ընդհատակյա ղեկավար Գիրշ Սմոլյարը, սպան պարզապես հարցրել է մի խումբ հրեաների, թե ովքեր գիտեն գերմաներեն, Իլյա Մուշկինը մի քայլ առաջ է գնացել և անմիջապես նշանակվել յուդենրատի ղեկավար^[79]։

Յուդենրատի լիազորությունները ներառել են գետտոյում տնտեսական կյանքի և կարգի ապահովումը, դրամական միջոցների և այլ ռազմատուգանքների հավաքագրումը, աշխատանքային ճամբարներում աշխատելու թեկնածուների ընտրությունը, ինչպես նաև օկուպացիոն իշխանության պատվերների կատարումը։ Յուդենրատին պաշտոնապես ենթարկվել է հրեական ոստիկանությունը^[80]։

Պատմական գիտությունների թեկնածու Եվգենի Ռոզենբլատը հրեա կոլաբորանտներին բաժանել է երկու մեծ խմբի^[78]․

• Կոլեկտիվ գոյատևման ռազմավարության կողմնակիցներ,
• Անհատական գոյատևման ռազմավարություն իրականացնող անձինք։

Առաջին խումբն իրեն նույնացրել է գետտոյի մյուս բոլոր բնակիչների հետ և հնարավորինս փորձել է հասնել մի համակարգի, որի դեպքում հրեա բնակչության մի շարք կատեգորիաների գոյատևման լրացուցիչ հնարավորություններ էին տրվում, օրինակ՝ յուդենրատների խնամակալությունը բազմազավակ ընտանիքների, աղքատների, ծերերի, միայնակ մարդկանց և հաշմանդամների նկատմամբ։ Երկրորդ խմբի ներկայացուցիչները հակադրվել են մնացած հրեաներին և օգտագործել են բոլոր միջոցները իրենց գոյատևման համար, այդ թվում՝ պատճառ դառնալով իրավիճակի վատթարացման կամ մյուսների մահվան համար։

Յուդենրատների անդամները տարբեր կերպ են վերաբերվել գետտոյում ընդհատակյա զինված դիմադրությանը և այլ գործողություններին։ Որոշ դեպքերում նրանք կապ և համագործակցություն են հաստատել ընդհատակի և պարտիզանների հետ, որոշ դեպքերում նրանք ձգտել են թույլ չտալ դիմադրության գործողություններ՝ վախենալով, որ գերմանացիները վրեժխնդիր կլինեն գետտոյի բոլոր բնակիչներից^[78]։ Եղել են նաև նացիստների ակտիվ հանցակիցներ։ Նրանց մի մասը սպանվել է ընդհատակայինների և պարտիզանների կողմից^[81]։

Մեկուսացման ավելի ծանր ձև են եղել համակենտրոնացման ճամբարները։ Նման ճամբարներ ստեղծվել են բանտարկյալներին որպես օգտակար և անօգուտ տեսակավորելու կամ նրանց որակավորում չպահանջող ծանր հարկադիր աշխատանքներում օգտագործելու համար։ Տղամարդիկ և կանայք առանձին են պահվել բարաքային տիպի սենյակներում՝ ոստիկանության և անվտանգության ծառայության հսկողության ներքո։ Հարազատներին այցելել չի թույլատրվել։ Բժշկական օգնությունը բացակայել է։ ՈՒժերից վեր աշխատանքի և կացության ծանր պայմանների պատճառով մահացության աստիճանը շատ բարձր է եղել^[88]։ Բելառուսում համակենտրոնացման ճամբարների ամենահայտնի օրինակներից մեկը եղել է Մինսկի Շիրոկայա փողոցում գտնվող ճամբարը^[62][89]։ Նրա բանտարկյալներից է եղել Սոբիբորի մահվան ճամբարում ապստամբության ապագա ղեկավար Ալեքսանդր Պեչերսկին^[90]։

Բելառուսի տարածքում նացիստները ստեղծել են մի շարք համակենտրոնացման ճամբարներ, որոնք նախատեսված են եղել հատուկ մարդկանց ոչնչացնելու համար։ Դրանցից ամենամեծը եղել է Մինսկից 10 կմ հեռավորության վրա գտնվող Մալի Տրոստենեց ճամբարը։ Այս ճամբարում և դրան հարակից Բլագովշչինա և Շաշկովկա վայրերում սպանվել է ավելի քան 206 500 մարդ (հիմնականում հրեաներ և ռազմագերիներ)^[91]։ Զոհերի ընդհանուր թվով երկրորդ և երրորդ տեղերը զբաղեցնում են Լեսնյանսկի մահվան ճամբարը Բարանովիչի շրջանում (88 407 մարդ) և Մասյուկովշչինսկի մահվան ճամբարը Մինսկում (ավելի քան 80 հազար մարդ)։ Մահվան ճամբարներում զոհվածների զգալի մասը կազմել են հրեաները^[92]։

Բարանովիչիից 18 կմ հեռավորության վրա գտնվող Կոլդիչևոյի մահվան ճամբարը ստեղծվել է 1942 թվականի մարտին։ Այս ճամբարում ոչնչացվել է մոտ 22 հազար մարդ, այդ թվում՝ Բարանովիչի քաղաքի և շրջակայքի բազմաթիվ հրեաներ^[93][94]։ Կոլբասինո գյուղի (Գրոդնոյի արվարձան) Շտալագ 353 մահվան ճամբարում եղել է 55 հազար մարդ։ Միայն 1941 թվականի դեկտեմբերին այստեղ սպանվել են Գրոդնոյի և Բելոստոկի մարզերի 27 հազար հրեաներ^[95]։

Ընդհանուր առմամբ Բելառուսում գոյություն է ունեցել մոտ 260 մահվան ճամբար^[24][96]։

Օկուպացիոն ռեժիմի հաստատումից հետո հրեաներին պատկանող ցանկացած գույք ցանկացած պահի կարող էր առգրավվել։ Օրինակ՝ 1941 թվականի հուլիսի 2-ին Մինսկում շրջապատվել է Մյասնիկովի փողոցի թիվ 21 տունը, որտեղ ապրում էր 300 մարդ։ Նրանց բոլորին տարել են բակ և կանգնեցրել դեպքով դեպի պատը։ Զենք փնտրելու պատրվակով ոստիկանությունը բնակարաններից վերցրել է այն ամենը, ինչ հարկ է համարել, այդ թվում՝ հագուստ, անկողնային պարագաներ և նույնիսկ սննդամթերք։ Նման ակցիաները բազմիցս կրկնվել են նաև հետագայում։ Գերմանացիներն ու կոլաբորացիոնիստները կարող էին ցանկացած պահի մտնել որևէ հրեայի տուն և վերցնել ցանկացած իր։ Դիմադրության փորձերի դեպքում նրանց տեղում սպանել են^[58]։

Հրեական բնակչությունից գանձվել են ռազմատուգանքներ։ Հրեաները պարտավոր էին հանձնել ամբողջ առկա ոսկին, արծաթը և այլ զարդեր։ Մինսկի գետտոյում ռազմատուգանքները պարտադրվել են երկու շաբաթը մեկ, դրանց կատարումը երաշխավորելու համար պատանդներ են վերցվել։ Այն բանից հետո, երբ հրեական բնակչության մոտ եղած աեքավոր իրերը հատել են, նրանցից պահանջվել է հանձնել կոշիկներ, կաշվե հագուստ, վերմակներ, մորթյա իրեր, էլեկտրական սարքեր և այլն^[58][97]։ Նմանատիպ քաղաքականություն է իրականացվել նաև այլ գետտոներում^[41]։

Աշխատունակ հրեաներին ներգրավել են հարկադիր աշխատանքի մեջ։ Ձեռնարկությունների հայտերն ստացվել են աշխատանքի բորսաների միջոցով։ Գերմանացիները որակյալ մասնագետներին հաշվառել են առանձին, նրանք աշխատել են իրենց մասնագիտությամբ։ Մնացածներին, այդ թվում՝ կանանց և երեխաներին, ուղարկել են ծանր օժանդակ աշխատանքների՝ աղբահանություն, զուգարանների մաքրում, բեռնման-բեռնաթափման աշխատանքներ, փոսերի փորում և այլն^[77][97]։ Հատուկ հրամաններով արգելվում էր հրեաներին օգտագործել սպասարկման, առևտրի կամ գրասենյակային ոլորտում, ծառայողական տարածքներում, զորամասերում և որպես սպասավորներ^[98]։

Գետտոներում իշխանությունների հրամանով ստեղծվել են կոշիկի, կարի, ատաղձագործության, փականագործության և այլ արհեստանոցներ, որոնք աշխատել են Գերմանիայի տնտեսության համար։ Հրեական բնակչության շահագործման արմատական տարբերակներից էին այսպես կոչված «աշխատանքային ճամբարները» (համակենտրոնացման ճամբարների տեսակ)^[88]։

Հրեաների զանգվածային գնդակահարությունները սկսվել են արդեն պատերազմի առաջին օրերից^[97] և լայնորեն տարածվել են մինչև մեկուսացման վայրերում հրեաների համակենտրոնացման ավարտը։ Այսպես, ԽՍՀՄ-ից 1941 թվականի հուլիսի 24-ի իրադարձությունների ամփոփագրում անվտանգության ոստիկանության և Անվտանգության ծառայության պետը զեկուցել է Բեռլին, որ «Մինսկում վերացվել են հրեական մտավորականության բոլոր շերտերը (ուսուցիչներ, պրոֆեսորներ, փաստաբաններ և այլն, բացառությամբ բժշկական մասնագետների)։ ...Սկզբի համար վերացվել է 1050 հրեա։ Մնացած հրեաները ամեն օր ուղարկվում են էկզեկուցիայի»^[60]։ Նմանատիպ ակցիաներ են անցկացվել ամբողջ հանրապետությունում։

1941 թվականի նոյեմբերի 24-ին Բելառուսի ռազմական պարետ, գեներալ-մայոր Գուստավ ֆոն Բեխտոլսհայմը հրաման է ստորագրել, որի համաձայն հրեաները պետք է «անհետանան երկրի երեսից»։ Բացի հրեաներից, Բեխտոլսհայմի հրամանի համաձայն, ոչնչացման ենթակա էին նաև գնչուները^[99]։

Հրեաների մեկուսացումից հետո գետտոյում զանգվածային շուրջկալումներ են տեղի ունեցել, որին հաջորդել է բոլոր ձերբակալվածներին գնդակահարության տանելը։ Առաջին հերթին ոչնչացվել են անաշխատունակ բանտարկյալները՝ երեխաները, տարեցները, հաշմանդամները և հիվանդները^[60]։

Ոչնչացման արագությունը զգալիորեն կախված է եղել օկուպացիոն վարչակազմի տեղական պաշտոնյաների դիրքորոշումից։ Նրանցից ոմանք կարծում էին, որ աշխատունակ հրեաների զանգվածային սպանությունը վնաս է հասցնում Երրորդ ռեյխին՝ պետությանը զրկելով անվճար աշխատուժից։ Նրանք ձգտում էին սահմանափակել ոչնչացումը ոչ հմուտ և անաշխատունակ անձանցով՝ պատճառաբանելով, որ առանց մի շարք հրեա մասնագետների տուժում է արտադրությունը^[75]։ Մյուսները հրեաների ոչնչացումը համարել են կարևորագույն առաջնահերթություն և դրանք չեն համարել տնտեսական կորուստներ^[88]։ Հակասություններ են եղել նաև մի կողմից Վերմախտի և Անվտանգության ծառայության դիրքորոշման և մյուս կողմից քաղաքացիական վարչակազմի միջև։ Զինվորականները պնդել են, որ հրեաները հնարավորինս շուտ ոչնչացվեն՝ ավելի մեծ անվտանգություն ապահովելու նպատակով, իսկ գլխավոր կոմիսարիատը դա համարել է երկարաժամկետ խնդիր^[23]։

Ըստ վկաների բազմաթիվ ցուցմունքների՝ զանգվածային գնդակահարությունների ժամանակ մարդկանց հաճախ ողջ-ողջ թաղել են, մասնավորապես՝ վիրավորներին և երեխաներին։ Փաստագրվել են ոչնչացումից առաջ ահաբեկման, բռնաբարության և խոշտանգման բազմաթիվ դեպքեր, ողջակիզման դեպքեր և դաժանության նմանատիպ դրսևորումներ^{[100][53][101]}

Զոհերի մեծ մասը՝ ավելի քան 550 հազար մարդ, սպանվել է 1942 թվականի փետրվարից մինչև 1943 թվականի աշուն, այնսինքն՝ այն ժամանակ, երբ նացիստները զանգվածաբար ոչնչացրել են գետտոները Կենտրոնական և Արևմտյան Բելառուսում^[102]։

Ընդհանուր առմամբ Բելառուսում 1941-1944 թվականներին եղել է հրեական բնակչության ոչնչացման 448 վայր (ժամանակակից սահմաններում՝ 337)^[103]։

Ոչնչացման զանգվածային գործողություններ իրականացնելիս օգտագործվել են հետևյալ մեթոդները․

• հասցնել նախապես փորված փոսերի կամ ձորերի մոտ, որտեղ կատարվել են գնդակահարությունները^[104],
• գազով թունավորում (ցիկլոն Բ) հատուկ սարքավորված մեքենաներում (գազվագեն),
• այրել մարդկանց իրենց տներում և առանձին շենքերում,
• ջրահեղձություն բնակավայրերի մոտ հոսող գետերում,
• բարձր լարման հոսանքով սպանում մարդկանց մետաղական հարթակների վրա տեղավորելուց հետո։

Արևելյան Բելառուսում նացիստները սպանել են նաև խառը ամուսնություններից ծնված երեխաներին և նույնիսկ հրեաների ոչ հրեա կողակիցներին։ Այս քաղաքականությունը եզակի էր, քանի որ այլ գրավյալ տարածքներում և առավել ևս Առանցքի երկրներում նման անձինք թեև սահմանափակ իրավունքներ են ունեցել, բայց, որպես կանոն, ոչնչացման չեն ենթարկվել^[105]։

Իլյա Ալթմանը նշում է, որ Վերմախտի զինծառայողների մասնակցությունը Հոլոքոստին առավել ակտիվ է եղել հենց Բելառուսի տարածքում^[106]։ 1941 թվականի հունիսին գերմանական զորքերը Վիձի քաղաքում գնդակահարել են մոտ 50 հրեաների։ 1941 թվականի հուլիսին 286-րդ պահակային դիվիզիայի 354-րդ հետևակային գնդի զինվորները Կրուպկի գյուղում և Խոլոպենիչի քաղաքում կոտորել են մոտ 2000 հրեաների։ Նույն ամսվա ընթացքում Վերմախտի զինվորները Վիտեբսկում խեղդել են մոտ 2000 հրերի՝ երեխաների, ծերերի, կանանց, երբ նրանք անցնում էին Արևմտյան Դվինան: 1941 թվականի հոկտեմբերի 30-ին հետևակային գնդի 8-րդ վաշտը գնդակահարել է Նեսվիժի գետտոյի 4500 բանտարկյալների, նոյեմբերի 2-ին հարյուրավոր հրեաներ են սպանվել Լյախովիչիում, նոյեմբերի 5-ին՝ Տուրեցում և Սվերժենում, նոյեմբերի 9-ին՝ գետտոյի 1800 բանտարկյալներ Միր գյուղում^[35][81]։

Բելառուսի հրեական բնակչության ոչնչացման համար բանակի համակարգված և նպատակային օգտագործման վրա ուշադրություն է հրավիրում նաև գերմանացի պատմաբան Հաննես Հեերը «Վերմախտը և Հոլոքոստը» հոդվածում։ Հեերը նշում է, որ դրանք ոչ թե հակապարտիզանական գործողություններ էին, այլ խաղաղ բնակչության զանգվածային սպանություններ, և ընդգծում է գերմանացի զինծառայողներին բնորոշ առանձնակի դաժանությունն ու սադիզմը^[23][107]։

Բացի բանակային ստորաբաժանումներից, հրեաների ոչնչացմանը ակտիվ մասնակցություն են ունեցել ՍՍ-ի հեծելազորային և 1-ին մոտոհրաձգային բրիգադները։ Միայն Բելառուսի Գլխավոր օկրուգի տարածքում նրանք 1941 թվականի հուլիս-օգոստոս և 1942 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին ոչնչացրել են մոտ 25 հազար մարդու՝ հիմնականում հրեաների^[108]։

Պատերազմի սկզբնական փուլում հրեական բնակչության ոչնչացման գործողությունների համար օգտագործվել են այսպես կոչված գերմանական այնզացխմբեր, որոնք բաշխված էին տարածքային սկզբունքով։ Բելառուսը եղել է Բ այնզացխմբի պատասխանատվության գոտին, որի շտաբը գտնվել է Վոլկովիսկում (1941 թվականի հուլիսի 3-ից), այնուհետև Սլոնիմում (նույն թվականի հուլիսի 5-ից), Մինսկում (հուլիսի 6-ից) և Սմոլենսկում (օգոստոսի 5-ից)^[109]։ 1941 թվականի սեպտեմբերի վերջից Մինսկի մարզը անցել է Ա այնզացխմբի ենթակայության տակ^[110]։

Խմբերը բաժանվել են այնզացկոմանդների և զոնդերկոմանդների (գերմ.՝ Sonderkommando, հատուկ թիմ), որն իր կազմում ունեցել է 70-120 մարդ և բաժանված է եղել 20-30 հոգանոց ենթախմբերի։ Այնզացկոմանդները գործել են խոր թիկունքում, մինչդեռ զոնդերկոմանդներն օգտագործվել են առաջնագծի անմիջական հարևանությամբ^[20]։

Այնզացխմբերի կողմից կիրառված զանգվածային սպանությունների մեթոդը հիմնականում ներառել է հրեաները դուրսբերումը բնակարաններից, նրանց տեղափոխումը բնակավայրի մոտակայքում նախապես փորված փոսերի մոտ և այնտեղ նրանց գնդակահարումը: Այնուհետև դիակները գցվել են փոսերի մեջ և ծածկվել հողով^[111][112]։ Մի շարք դեպքերում օգտագործվել են այսպես կոչված «գազվագեններ»՝ անթափանց թափքով բեռնատարներ, որտեղ մարդկանց սպանել են շմոլ գազով կամ շարժիչից արտանետված գազով^{[93][113][114]}։

Գերմանացիները հետապնդումների իրականացումը պատրաստակամորեն վերապահել են տեղի կոլաբորացիոնիստներին^[5]։ Մասնավորապես, պատմական գիտությունների դոկտոր Էմանուիլ Իոֆեն գրում է, որ «Մինսկի հրեաների ցեղասպանության մեջ նշանակալի դեր են խաղացել ուկրաինացի, լիտվացի, լատվիացի, բելառուս և ռուս կոլաբորացիոնիստները, իսկ գետտոների պաշտպանությանը մասնակցել են «կապույտ դիվիզիայի» իսպանացի զինվորները»^[81]։ Պատմական գիտությունների դոկտոր, Բելառուսի գիտությունների ակադեմիայի ռազմական պատմության բաժնի վարիչ Ալեքսեյ Լիտվինը^[115] նշել է, որ «հրեական բնակչության ոչնչացման զանգվածային ակցիաների կազմակերպիչներն ու ոգեշնչողները եղել են անվտանգության ոստիկանության և ՍԴ ոստիկանության ծառայողները»^[5]։

Բելառուսի Գլխավոր օկրուգի տարածքում գործել են անվտանգության ոստիկանության 3 ուկրաինական և 8 մերձբալթյան (3 լիտվական, 4 լատվիական և 1 էստոնական) գումարտակներ՝ այսպես կոչված շուցմանշաֆտներ։»^[5]

Գենադի Վիննիցան դիտարկել է կոլաբորացիոնիստների հակահրեական գործունեության 5 տեսակ^[116]․

• ազգամիջյան երկպառակության հրահրում և հակահրեական քարոզչություն,
• օգնություն օկուպանտներին հրեաներին գտնելու և նույնականացնելու հարցում,
• վերահսկողական գործառույթներ, ինչպիսին էր գետտոյի շուրջ պահակային ծառայությունը,
• ռեպրեսիվ գործողություններ՝ կողոպուտ, ահաբեկում, բռնություն,
• անմիջական մասնակցություն հրեաների ոչնչացմանը:

Բելառուսում, ի տարբերություն մերձբալթյան երկրների և Ուկրաինայի, առաջին փուլում գերմանացիներին գրեթե չէր հաջողվում տեղի բնակչությանը ներգրավել հրեաների զանգվածային ոչնչացման մեջ։ Այնուամենայնիվ, մի շարք վայրերում գերմանացիների ժամանումից հետո տեղի են ունեցել հրեական ջարդեր։ Հրեաների ոչնչացմանը մասնակցել են մի քանի հարյուր բելառուս կոլաբորացիոնիստներ, մասնավորապես՝ Բորիսովի, Մոլչադիի, Բարանովիչիի, Մինսկի, Կորելիչի, Նարովլյայի, Զեմբինի, Օստրովնոյի գետտոների ոչնչացմանը, ինչպես նաև Կոլդիչևոյիի մահվան ճամբարում հրեաների ոչնչացմանը^[20][81][93]։

Բորիսովի հրեաների ոչնչացման գործում հատկապես «աչքի է ընկել» գերմանացիների կողմից նշանակված քաղաքի բուրգոմիստր Ստանիսլավ Ստանկևիչը^[5]։ 1941 թվականի հոկտեմբերի 19-ին Բորիսովում գետտոյի բնակիչների լիակատար ոչնչացման հաջորդ օրը տեղի ունեցած ակցիայի կապակցությամբ կազմակերպված խնջույքի ժամանակ Ստանկևիչը ոստիկանությանը հրահանգել է «հստակ իրականացնել այս կարևոր գործը, որը վերջապես ընդմիշտ կմաքրի քաղաքը ջհուդական տիրապետությունից»^[117][118]։

Ինչպես նշել է պատմական գիտությունների դոկտոր Լեոնիդ Սմիլովիցկին, բելառուսական ոստիկանության դերը զանգվածային սպանություններում հատկապես նկատելի է դարձել 1942 թվականի փետրվար-մարտ ամիսներին, երբ ոստիկանական կառույցներն արդեն համալրված էին, իսկ գերմանական զորքերը տեղափոխվում էին ռազմաճակատ^[53]։

Ըստ Բելառուսի Հանրապետության ազգային արխիվի նյութերի՝ 1-ին օժանդակ ոստիկանական գումարտակը ձևավորվել է 1941 թվականի հուլիսի 10-ին Բելոստոկում ուկրաինացի զինծառայողներից և նրանցից, ովքեր, «ցանկանալով թեթևացնել իրենց իրավիճակը, ներկայացել են որպես ուկրաինացիներ»: Ավելի ուշ այն տեղափոխվել է Մինսկ և վերանվանվել 41-րդ գումարտակ։ 1941 թվականի հոկտեմբերին 41-րդ գումարտակի 1-ին վաշտը մասնակցել է Մինսկի գետտոյից հրեաների գնդակահարությանը^[5]։

1941 թվականի հոկտեմբերի 2-ին Մոգիլյովի հրեա բնակչության դեմ ակցիային, որի ընթացքում սպանվել է 2208 մարդ, մասնակցել են ուկրաինական ոստիկանության 23 սպա և զինվոր^[5]։

1941 թվականի նոյեմբերի 6-7-ը Մինսկի գետտոյում տեղի է ունեցել խոշոր կոտորած՝ զանգվածային սպանություններով։ Դրան ակտիվ մասնակցություն են ունեցել ուկրաինացի ոստիկանները։ Իրադարձությունների ականատես Ռայա Աբրամովնա Չերտովան պատմել է^[81]․

Գետտոյի ներս են մտել ոստիկանների և նացիստների զինված խմբեր, ուկրաինական կամավորական բանակի ոստիկան զինվորներ։ Ջարդարարները բռնում էին առաջին հանդիպողներին՝ անկախ տարիքից ու սեռից, այդ թվում՝ ծերերին և երեխաներին։ Նրանք, ովքեր չէին կարողանում շարժվել, տեղում սպանվում էին։ Մյուսներին նետեցին մեքենաների մեջ և տարան անհայտ ուղղությամբ։ Ամենափոքր երեխաներին մասնատում էին՝ բռնելով այդ փոքրիկների ոտքերից: Կոտորում էին դաշույններով: Խեղդում էին։ Ոմանց թաղեցին կենդանի։

1941 թվականի աշնանը Բալթյան երկրներում ստեղծված ոստիկանական կազմավորումները սկսել են ժամանել Բելառուս։ Հոկտեմբերի սկզբին Մինսկ է ժամանել Լիտվայի 2-րդ պահակային գումարտակը (հետագայում՝ Լիտվայի ոստիկանության 12-րդ գումարտակ, հրամանատար՝ մայոր Անտանաս Իմպուլավիչյուս)։ Գումարտակը, որը մասնակցել է պարտիզանների դեմ պատժիչ ակցիաներին և հրեա բնակչության բնաջնջմանը^[5], 1941-1943 թվականների ընթացքում ոչնչացրել Է Բելառուսի ավելի քան 19 հազար հրեաների^[119]։ Սլուցկի գետտոյի վերացման ժամանակ լիտվացի 12-րդ գումարտակի ոստիկանների դաժանությունից վրդովվել են նույնիսկ գերմանացիները^[120]:

Ինչ վերաբերում է ակցիայի անցկացման բուն եղանակին, ապա պետք է խոր ցավով նշեմ, որ այն մոտ էր սադիզմին։ Բուն քաղաքը ակցիայի ժամանակ սարսափելի պատկեր էր ներկայացնում։ Ինչպես գերմանացի ոստիկանների, այնպես էլ լիտվացի պարտիզանների կողմից ցուցաբերված աննկարագրելի դաժանությունից հրեական բնակչությունը, ինչպես նաև շատ բելառուսներ, դուրս են բերվել տներից և քշվել մի տեղ: Քաղաքում ամենուր կրակոցներ էին լսվում, իսկ որոշ փողոցներում հրեաների դիակներ էին ընկած։ Ոչ միայն հրեա բնակչությանը, այդ թվում՝ արհեստավորներին, գազանաբար էին վերաբերվում հենց բելառուսական բնակչության աչքի առաջ, այլև հենց բելառուսական բնակչությունը նույն կերպ ծեծի էր ենթարկվում ռետինե մահակներով և հրացանակոթերով։

ՍԴ-ի Մինսկի բաժնին կից ստեղծվել է լատվիացիներից բաղկացած հատուկ ստորաբաժանում՝ այսպես կոչված «լատվիական կամավորական ընկերություն»: Այս ստորաբաժանման զինվորները ակտիվ մասնակցություն են ունեցել Բորիսովի գետտոյի վերացմանը, Սլոնիմի մարզի, Սլուցկի և այլ բնակավայրերի հրեաների ոչնչացմանը^[121]։

Հետագայում Բելառուս են ժամանել 4 լատվիական ոստիկանական գումարտակներ՝ 18-րդ, 24-րդ, 26-րդ և 266-րդ «Ե»: Գումարտակները տեղակայվել են համապատասխանաբար Ստոլբցիում, Ստանկովոյում, Բեգոմլում և Մինսկում։ 1942 թվականի վերջին Լատվիայից Հանցավիչի է ժամանել ևս մեկ՝ 271-րդ գումարտակը։ 1942 թվականի ամռանը լատվիական 18-րդ գումարտակը մայոր Ռուբենսի հրամանատարությամբ մի քանի օր շարունակ մասնակցել է Սլոնիմ քաղաքում գետտոյի ոչնչացմանը^[122][123]։ 271-րդ գումարտակի զինվորները Սլոնիմի մարզում սպանել են 2658 հրեաների և 30 գնչուների^[124]։ Բելառուսի հրեաների ոչնչացմանը մասնակցել է այսպես կոչված Արայսի թիմը^[125]։

1942 թվականի օգոստոսին Նովոգրուդոկ քաղաքի շրջանում հրեական բնակչության ոչնչացման ակցիային մասնակցել են 36-րդ ոստիկանական գումարտակի զինվորներն ու սպաները, որը ձևավորվել էր 1942 թվականի սկզբին Էստոնիայի տարածքում գտնվող կամավորներից (Տարտու, Կուռեսաառե, Հիյումաա, Սաարեմաա)։ Պատերազմից հետո ձերբակալված ակցիայի նախկին մասնակիցների ցուցմունքների համաձայն՝ օգոստոսի 3-4-ը ոստիկանության ամբողջ 36-րդ գումարտակն ուղարկվել է Բելառուս, որտեղ իջել են Նովոելնյա կայարանում, ուղարկվել Նովոգրուդոկ և տեղավորվել քաղաքի ծայրամասում գտնվող զորանոցներում։ Այս գումարտակի զինվորների կողմից զանգվածային մահապատիժներ են իրականացվել Նովոգրուդոկի շրջանում, Նովոելնյա կայարանում և Դյատլովո գյուղի մոտ՝ Նովոգրուդոկից 20-30 կմ հեռավորության վրա։ Գիշերը ոստիկանները շրջափակել են տները, բնակիչներին (այդ թվում՝ կանանց ու երեխաներին) դուրս հանել հրապարակ, ստիպել գետնին պառկել մինչև տրանսպորտի ժամանումը, իսկ առավոտյան առանձին խմբաքանակներով բեռնատարներով տեղափոխել գնդակահարության վայրեր։ Ձերբակալվածներին ստիպել են փոսեր փորել, որոնց մեջ հետո նետել են գնդակահարվածներին։ Ընդհանուր առմամբ, Նովոգրուդոկի շրջանում, ըստ ձերբակալվածների ցուցմունքների, ոչնչացվել է մոտ 1000 մարդ, Դյատլովո գյուղում՝ 1000-1500 մարդ: Գումարտակը տվյալ շրջանում գտնվել է մոտ մեկ ամիս, որից հետո տեղափոխվել է Ստալինգրադի մոտ^{[126][127][128]}։

Արևելյան Բելառուսում հրեաների ոչնչացմանը մասնակցել են ռուս կոլաբորացիոնիստներ, այսպես կոչված, Ռուսաստանի ազգային ժողովրդական բանակից։ Դրա շտաբը 1942 թվականի մարտին գտնվում էր Դուբրովենսկի շրջանի Օսինտորֆ գյուղում։ Դուբրովենսկի շրջանի Լյադա բնակավայրում 1942 թվականի ապրիլի 2-ին այդ կազմավորման մոտ 100-150 անդամներ մասնակցել են մոտ 2000 հրեաների սպանությանը^[129]։

1941 թվականի վերջին և 1942 թվականի սկզբին ռուսական քրեական ոստիկանության պետ Անդրեյ Լազարենկոյի և ոստիկանության պետ Անդրեյ Սեմյոնովի ղեկավարությամբ Պոլինկովիչի գյուղում (Մոգիլյովի մարզ) անցկացվել է հրեաների ոչնչացման ակցիա^[130]։

1941 թվականի հոկտեմբերի 20-22-ը Բորիսովի գետտոյի ոչնչացման ժամանակ ոստիկանությունը գնդակահարել է 7 հազար մարդու։ Հրեաներին սպանողների թվում է եղել լենինգրադցի Կոնստանտին Պինինը, որն աչքի է ընկել իր անհավանական դաժանությամբ։ Ընդհանուր առմամբ գետտոյի ոչնչացմանը մասնակցել է 200 ոստիկան, որոնց մի մասը եղել են ռուսներ՝ Արխիպ Օռլովը, Պյոտր Արտյոմովը, Գենադի Վասիլևը, Լեոնիդ Գլազովը, Վլադիմիր Գորբունովը, Վլադիմիր Կարասյովը, Միխայիլ Դոբրովոլսկին, Գրիգորի Կոնոնովը և այլն^[131]։

Հայտնի է մի դեպք, երբ հրեա կոլաբորացիոնիստները մասնակցել են Բելառուսի հրեաների սպանություններին։ 1942 թվականի հոկտեմբերին գերմանացիները Վիլնյուսի գետտոյի հրեական ոստիկանության աշխատակիցներին հրամայել են բելառուսական Օշմյանի քաղաքի գետտոյում գնդակահարել 1500 հրեաների (ծերեր, կանայք և երեխաներ)։ Գերմանացիների հետ բանակցությունների արդյունքում գնդակահարության զոհերի թիվը հաջողվել է նվազեցնել մինչև 406 ծերունու։ Հրեական ոստիկանության պետ Յակով Գենսը փորձել է արդարանալ նրանով, որ այդ ծերերը այսպես թե այնպես կմահանային ձմռան ընթացքում, իսկ կանանց և երեխաներին պետք էր փրկել^[132]։

Գերմանական օկուպացիայի ժամանակ Բելառուս են արտաքսվել շուրջ 90 հազար հրեաներ Ավստրիայից, Գերմանիայից, Հունգարիայից, Նիդերլանդներից, Լեհաստանից, Ֆրանսիայից, Չեխիայից և Սլովակիայից: Նրանք գրեթե բոլորն սպանվել են։ Ոչնչացումն իրականացվել է Բելառուսի մի շարք բնակավայրերում։ 20-ից մինչև (ըստ տարբեր աղբյուրների) 80 հազար տեղահանվածներ զոհվել են Մինսկի մոտ գտնվող Տրոստենեց մահվան ճամբարում^[133][134]։

Գերմանիայից Բելառուս հրեաների արտաքսումը սկսվել է 1941 թվականի սեպտեմբերին։ 19 հազար գերմանացի հրեաներ անցել են Մինսկի գետտոյով, մյուսներին սպանել են ժամանելուն պես։ 1942 թվականի մայիսի 15-ից մինչև սեպտեմբերի 5-ը Բելառուս է ուղարկվել օտարերկրյա հրեաներ տեղափոխող 17 երկաթուղային էշելոն^[27]։

Գերմանացի գիտնական Քրիստիան Գերլախը «Հաշված մահեր» մենագրության (1999) «Օտարերկրյա հրեաների արտաքսումը Բելառուս» ենթաբաժնում ներկայացրել է Գերմանիայի, Ավստրիայի և Չեխիայի արտաքսված հրեաների ոչնչացման քաղաքականությունը^[135]։ Ավելի քան 35 000 հրեաներ Գերմանիայից ու Բոհեմիայի և Մորավիայի պրոտեկտորատից արտաքսվել են Մինսկի գետտո^[36]։

Գերմանացի պատմաբան Մոնիկա Կինգրեենը գրել է, որ 1941-1942 թվականների 11 ամիսների ընթացքում եվրոպական 250 բնակավայրերից Մինսկ են արտաքսվել 15 500 հրեաներ, որոնցից միայն 500-ն է ողջ մնացել: Այդ տվյալները հիմք են տվել բելառուս պատմաբան Կուզմա Կոզակին պնդելու, որ այդ ժամանակահատվածում Մինսկը եղել է «ոչնչացման գլխավոր վայրը»^[8]։

Բացի Մինսկից, օտարերկրյա հրեաները նացիստների կողմից արտաքսվել են Բարանովիչի, Վոլկովիսկ, Մոգիլյով, Բորիսով, Բոբրույսկ^[136] և Պինսկ^[42]։

Տերեզիենշտադտից Բարանովիչի տեղափոխված 997 հրեաները գնդակահարվել են 1942 թվականի հունիսի 28-ին Գայ վայրում՝ իրենց հսկող չեխ ոստիկանների և Կոլդիչևի մահվան ճամբարի 20 բանտարկյալների հետ, որոնք թաղել են սպանվածներին^[27]։ Յեհուդա Բաուերը գրել է, որ Da 221 համարի գնացքով Բարանովիչի տեղափոխված 999 չեխ հրեաները սպանվել են 1942 թվականի հուլիսի 31-ին գազվագեններում։ Միայն Տերեզինից Բելառուսում ոչնչացվել են 6 էշելոն հրեաներ^[27]։

Բելառուսում հրեական դիմադրությունն սկիզբ է առել հանրապետության օկուպացիայի առաջին օրերին։ Ավելի քան 80 գետտոներում գոյություն են ունեցել ընդհատակյա կազմակերպություններ^[137]։

Մինսկի գետտոյում Իսայ Կազինցի, Գիրշ Սմոլյարի և Միխայիլ Գեբելևի ղեկավարությամբ ակտիվորեն գործել են 22 ընդհատակյա խմբեր, որոնք միավորել են 317 մարդու^[138]։ Նրանք իրականացրել են դիվերսիոն գործողություններ և սաբոտաժ գերմանական ձեռնարկություններում ու երկաթուղային հանգույցում, հազարավոր մարդկանց գետտոյից դուրս են բերել և տարել պարտիզանական ջոկատներ^[139]։ 1941 թվականի սեպտեմբերից մինչև 1943 թվականի հոկտեմբերը Մինսկի գետտոյից անտառ է դուրս բերվել մոտ 10 հազար մարդ^[140]։ Այդ մարդիկ ստեղծել կամ համալրել են 9 պարտիզանական ջոկատ և մեկ առանձին գումարտակ^[67]։

Համաձայն պարտիզանական շարժման կենտրոնական և Բելառուսական շտաբին կից հատուկ խմբի հրամանատար, մայոր Ստեպան Իվանովիչ Կազանցևի հաշվետվության՝ Բելառուսական օկրուգի գլխավոր կոմիսար Վիլհելմ Կուբեն զոհվել է ականից, որը նրա մահճակալի ներքնակի տակ դրել էր Մինսկի գետտոյի բանտարկյալ Լև Լիբերմանը, ով Կուբեի բնակարանում աշխատում էր որպես սևագործ^{[51][Ն 4]}։

Վարշավայի գետտոյի հայտնի ապստամբությունից շատ առաջ Բելառուսում տեղի են ունեցել Կլեցկի, Նեսվիժի, Կոպիլի, Միրի և այլ գետտոների ապստամբություններ^[141]։

1943 թվականին տեղի է ունեցել զինված ապստամբություն Գլուբոկոեի գետտոյում^[139][142].

Ընկ. Լիբերմանի կազմակերպած ապստամբությունն սկսվել է 1943 թվականի օգոստոսի 19-ին։ Պայմանական ազդանշանով բոլորը նետվել են ցանկապատի մետաղալարերի պատնեշների ճեղքելու: Պայքար է սկսվել գերմանացիների և ոստիկանության հետ։ Առաջին հերթին նռնակներ են նետվել գնդացիրների գտնվելու վայրերը, աշտարակների ժամապահների, ոստիկանական բաժանմունքի վրա։ Գերմանացիները ապշած էին նման գործողություններից և հրետանային կրակ են բացել, տանկերը են մոտեցել, բայց ոչինչ չէր կարող կանդգնեցնել այս հարձակումը, հրեաները դիմադրում էին, իսկ գերմանացիները չէին կարողանու գրավել մի բունկեր ամբողջ օրվա ընթացքում... սպանվեց և վիրավորվել է 100 հիտլերական: Հրեաների մի մասը գնաց անտառ, իսկ մեծ մասը գնդակահարվեց։ Այս ապստամբության կազմակերպիչ ընկ. Լիբերմանը նույնպես զոհվեց քաջի մահով:

— Բելառուսի Հանրապետության Ազգային արխիվ, ֆոնդ 750, գրապահոց 1, պահպանման միավոր 231, էջ 23-25

1942 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Լախվա քաղաքում հրեաները, որոնք բերվել էին գնդակահարության վայր, հարձակվել են զինված ուղեկցող պահակախմբի վրա։ 2000 մարդ զոհվել է, իսկ 600-ը փախել է անտառ^[67]։ Նմանատիպ իրադարձություններ տեղի են ունեցել Ռադուն քաղաքում 1943 թվականի մայիսին. 180 հրեաներից 20-ը զոհվել է, իսկ մյուսները միացել են պարտիզաններին^[139]։

Նեսվիժսկի գետտոյում ընդհատակն ու ապստամբությունը գլխավորել է Շոլոմ Խոլյավսկին, որը 1948 թվականին արտագաղթել է Իսրայել, գրել է մի շարք գիտական աշխատանքներ և 1977 թվականին պաշտպանել պատմության մեջ առաջին դիսերտացիան Բելառուսում Հոլոքոստի վերաբերյալ^[143]։

ՆԳԺԿ-ի «Հարազատներ» (ռուս.՝ «Родные») հատուկ խմբի կապավոր Ռոզալիա Ֆրիդմանը աշխատել է օկուպացված Մինսկում՝ Եկատերինա Դմիտրիևնա Սեմյոնովայի անվան տակ։ 1943 թվականի դեկտեմբերին ձերբակալվել է գեստապոյի կողմից։ Նա դիմացել է խոշտանգումներին, չի մատնել ոչ ոքի, ուղարկվել է համակենտրոնացման ճամբար Ֆրանսիայում, որտեղից փախել է և ղեկավարել ֆրանսիական կանանց պարտիզանական ջոկատ: Ռոզալիա Ֆրիդմանին շնորհվել է ֆրանսիական բանակի լեյտենանտի կոչում, իսկ 1960-ական թվականներին ԽՍՀՄ-ում նրան պարգևատրել են «Խիզախության համար» մեդալով և Հայրենական պատերազմի շքանշանով^[144]։

Բելառուսի միայն 14 հրեական պարտիզանական ջոկատներում և խմբերում կռվել է առնվազն 1 650 մարտիկ^[145], իսկ ընդհանուր առմամբ Բելառուսի պարտիզանական ջոկատներում եղել է, ըստ տարբեր գնահատականների, 10 հազարից^[1] մինչև 15 հազար հրեա^[146]։ Մոտ 1500 հրեաներ ընդգրկված են եղել Բելառուսի տարածքում ԲԽՍՀ ՆԳԺԿ-ի և Կարմիր բանակի գլխավոր շտաբի Գլխավոր հետախուզական վարչության գծով գործող հատուկ հետախուզական և դիվերսիոն խմբերի կազմում^[147]։ 2010 թվականի դրությամբ հայտնի են 8468 հրեա-պարտիզանների անվանական տվյալներ^[148][149]։ Իոֆֆեի հաշվարկներով՝ ընդհանուր առմամբ Բելառուսի օկուպացված տարածքում գերմանացիների դեմ պայքարին մասնակցել է 15 300 հրեա^[108], իսկ ընդհանուր առմամբ անտառներ են փախել, ըստ տարբեր տվյալների՝ 25^[36]-ից մինչև 50 հազար հրեա^[150]։

Վիճակագրության անհամապատասխանությունը մանրամասն քննարկվել է Ի. Գերասիմովայի և Վ. Սելեմենովի «1941-1944 թվականներին Բելառուսի պարտիզանական շարժման հրեաների թվի հարցի վերաբերյալ» (ռուս.՝ «К вопросу о численности евреев в партизанском движении Беларуси 1941—1944 гг») հոդվածում^[149]։ Արխիվային տվյալների նախնական վերլուծության համաձայն՝ եզրակացություն է արվել, որ պարտիզանական շարժմանը մասնակցած հրեաների թիվը զգալիորեն ավելի բարձր է եղել, քան արտացոլված է պարտիզանական շարժման Բելառուսական շտաբի պաշտոնական փաստաթղթերում։ Կանադացի պատմաբան Պեր Ռուդլինգը գրում է, որ նացիստները քարոզչության նպատակով ուռճացրել են պարտիզան հրեաների թիվը, իսկ խորհրդային կառավարությունը գիտակցաբար նվազեցրել է նրանց թիվը, քանի որ վախենում էր, թե պարտիզանական շարժման մեջ հրեաների մեծ թիվը կվարկաբեկի իրեն ոչ հրեա բնակչության աչքում^[151]։

Պարտիզան հրեաների մեծ մասը եղել են գետտոյից փախած անձինք։ Ամենամեծ պարտիզանական ջոկատը, որն ամբողջությամբ բաղկացած էր հրեաներից, ստեղծվել է Բելսկի եղբայրների կողմից 1941 թվականին։ Ջոկատը գործել է մինչև 1944 թվականին Բելառուսի օկուպացիայի ավարտը և պատերազմի ավարտին ունեցել է 1230 մարդ, այդ թվում, ըստ տարբեր տվյալների, 350-ից մինչև 500 զինված մարտիկ^[152]։ Հայտնի է դարձել նաև հրեական 106 պարտիզանական ջոկատը՝ Շոլոմ Զորինի հրամանատարությամբ, որի կազմում եղել է 600 մարդ, այդ թվում՝ 137 անձ մարտական վաշտում, մյուսները՝ քաղաքացիական անձինք, հիմնականում կանայք և երեխաներ^[153]։ Պարտիզանական շարժման Բելառուսական շտաբի պետի առաջին տեղակալը 1942-1944 թվականներին եղել է ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Գրիգորի Էյդինովը, երկու հրեաներ եղել են պարտիզանական բրիգադների հրամանատարներ^[146], տասնյակ հրեաներ եղել են բրիգադների կոմիսարներ, շտաբների պետեր և այլն^[147][154]։ Շչորսի անվան ջոկատում Պավել Պրոնյագինի հրամանատարությամբ Սլոնիմի գետտոյի ընդհատակայիններից ստեղծվել է առանձին հրեական 51-րդ վաշտ, որը կազմում եղել է 170 մարդ^[155][156]։

Ինչպես նշում է Էմանուել Իոֆեն, հրեա պարտիզանները գերի չեն հանձնվել՝ նախընտրելով մահը։ Պարտիզանական շարժման Բելառուսական շտաբի տվյալներով՝ հայտնի է հրեա պարտիզանի գերի ընկնելու միայն մեկ դեպք^[157]։ Պատերազմը վերապրած հրեաների կեսից ավելին եղել են պարտիզանական շարժման մասնակիցներ^[151]։

Մոտ 110 հազար բելառուս հրեաներ կռվել են ռազմաճակատում, նրանցից 48 հազարը զոհվել են։ Բելառուսի բնակիչ 23 հրեաներ դարձել են Խորհրդային Միության հերոսներ, երկուսը (Գրիգորի Բոգորադ և Եֆիմ Մինկին)՝ Փառքի շքանշանի լրիվ ասպետներ^[108]։

Օկուպացված տարածքում հակասեմականությունը դրսևորվել է հետևյալ կերպ.

• Օկուպացված տարածքում հրեաների ջարդերն ու զանգվածային սպանություններ կոլաբորացիոնիստների կողմից, թաքնված հրեաների հանձնում,
• Օգնություն նացիստներին ռազմագերիների շրջանում հրեաներին հայտնաբերելու գործում^[158],
• Հրեաներին պարտիզանական ջոկատներ չընդունելը և գետտոյից փախածներին հետ ուղարկելը, ահաբեկելը և նույնիսկ գնդակահարությունները^{[159][160][161][162]}։

Ընդ որում, շատ պատմաբաններ նշել են, որ հակասեմականության դրսևորումներ եղել են ինչպես բուն պարտիզանական ջոկատներում, այնպես էլ Կենտրոնական հրամանատարությունում կամ առնվազն այդ դրսևորումներին չեն դիմադրել^[163][160]։

1942 թվականին Մոսկվան պարտիզաններին հրամայել է չընդունել Մինսկից եկածներին՝ պատճառաբանելով, որ դրանք կարող էին լինել գերմանացիների կողմից հատուկ ուղարկված գործակալներ: Առաջարկվել է ձերբակալել կասկածյալներին և շփումների մեջ չմտնել նրանց հետ, որոնք վստահություն չէին ներշնչում։ Սակայն հենց այդ ժամանակահատվածում էր, որ Մինսկից պարտիզանների մոտ գնացողների մեծ մասը եղել են փախստականներ գետտոյից, և Պանտելեյմոն Պոնոմարենկոյի հեռագիրը, զուգորդված հենց պարտիզանների ցուցաբերած հակասեմականության հետ, ամենաբացասական ձևով է ազդել հրեաների ճակատագրի վրա^[160][164]։ Ընդ որում, ընդունելի է այն փաստը, որ պարտիզանական ջոկատ չընդունվելը հրեայի համար նշանակել է գրեթե երաշխավորված մահվան դատավճիռ^[165]։

Ընդհատակյա շրջկոմների ղեկավարներին ուղղված զեկուցագրերում նշվել է, որ պարտիզանական ջոկատները չեն օգնել հրեաներին և չեն ընդունել նրանց, իսկ երբեմն վերցրել են նրանց զենքը և հետ ուղարկել կամ նույնիսկ գնդակահարել, «քանի որ պարտիզանական միջավայրում հակասեմականությունը բավականին զարգացած է...^[166]։

Խորհրդային Միության հերոս, պետական անվտանգության փոխգնդապետ Կիրիլ Օռլովսկին հրեաներից ստեղծել է պարտիզանական ջոկատ՝ պարզաբանելով, թե «քանի որ մեզ շրջապատող բոլոր պարտիզանական ջոկատները և Բարանովիչի ու Պինսկի շրջանների պարտիզանական միավորումները հրաժարվեցին այդ մարդկանցից: Եղել են նրանց սպանության դեպքեր։ Օրինակ՝ Ցիգանկովի ջոկատի «պարտիզան»-հակասեմականները սպանել են 11 հրեա մարդու, Պինսկի շրջանի Ռաջալովիչի գյուղի գյուղացիները սպանել են 17 հրեա մարդու, Շչորսի անվան ջոկատի «պարտիզանները» սպանել են 7 հոգի հրեայի»^[167]։

Նմանատիպ դեպքեր են հիատակել նաև շատ այլ վկաներ։ Մասնավորապես, այդ մասին պատմում է Մինսկի ընդհատակի ղեկավարներից մեկը՝ Գիրշ Սմոլյարը «Մինսկի գետտո»^[168] գրքի առանձին գլխում, որը նա անվանել է «Եվ անտառում՝ ատելություն է հրեաների հանդեպ»^[169], ինչպես նաև պարտիզաններ Զախար Զիմակը^[164], Յակով Շեպետինսկին^[170] և ուրիշներ^[171][172]։

Պարտիզանական շարժման ղեկավարության 1944 թվականի ապրիլի 2-ի հրամանում ասվում է. «...Զանգվածային ահաբեկչության դեպքեր են հաստատվել հրեա պարտիզանների նկատմամբ, որն իր արտահայտությունն է գտել ծեծի, չհիմնավորված զինաթափման, մթերված սննդամթերքի, հագուստի և զինամթերքի առգրավման մեջ»^[173]։

Ողջ մնացած հրեաներից շատերը նշում են, որ ցեղասպանությունն աջակցություն է գտել ոչ հրեա բնակչության կողմից^{[161][174][175]}։ Զանգվածային հակասեմականության գործոնը, որն անհնար է դարձնում հրեաների գոյատևումը, նշել է գերմանացի պատմաբան Բերնհարդ Քյարին^[176]։ Օկուպացված տարածքում հակասեմական տրամադրություններն այնքան զանգվածային են եղել, որ Մոգիլյովի ընդհատակի ղեկավար Կազիմիր Մեթեն գրել է^[177][178].

Հաշվի առնելով բնակչության տրամադրությունը, հնարավոր չէր քարոզչական աշխատանքում բացահայտ և ուղղակիորեն պաշտպանել հրեաներին, քանի որ դա, անշուշտ, կարող էր բացասական վերաբերմունք առաջացնել մեր թռուցիկների նկատմամբ նույնիսկ մեր, սովետական տրամադրվածություն ունեցող մարդկանց կամ մեզ մոտ գտնվող մարդկանց կողմից։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)  

Учитывая настроение населения, невозможно было в агитационной работе открыто и прямо защищать евреев, так как это безусловно могло вызвать отрицательное отношение к нашим листовкам даже со стороны наших, советски настроенных людей или людей, близких нам.

Գերմանացիներն ակտիվորեն խրախուսել են այդ տրամադրությունները տեղական թերթերի և ամսագրերի օգնությամբ, որոնք եղել են ավելի քան 200։ Մասնավորապես, «Մենյան թերթը» 1941 թվականի սեպտեմբերի 2-ին գրել է^[27].

Ջհուդների և ոչ ջհուդների շահերը անհամատեղելի են, հուդայական էթիկան և բարոյականությունը չպետք է թունավորեն այլ ազգերին, ...հրեաները ընդհանրապես տեղ չունեն մեր մեջ:

Զանգվածաբար օգտագործվել են նացիստների և նկարիչ-կոլաբորացիոնիստների ստեղծած ծաղրանկարները, որոնցում ԽՍՀՄ ղեկավարները, կարմիրբանակայինները և պարտիզանները պատկերվել են հիպերտրոֆիկ-սեմական դիմագծերով^[63]։

Իսրայելցի պատմաբան Դանիել Ռոմանովսկին պնդում էր, որ բնակչության մեծ մասը անտարբեր է եղել հրեաների զանգվածային սպանությունների նկատմամբ ոչ այնքան հակասեմականության պատճառով, որքան այն պատճառով, որ նախորդ տարիներին ստալինյան ահաբեկչությունը մարդկանց սովորեցրել էր ոչ մի հույզ չզգալ այլ մարդկանց նկատմամբ բռնության պատճառով, առավել ևս՝ այլ էթնիկ ծագման մարդկանց^[179]։

Պատմաբաններ Արկադի Լեյզերովն ու Լեոնիդ Սմիլովիցկին նշել են, որ խորհրդային պաշտոնական քարոզչությունը նպատակաուղղված կերպով լռության է մատնել օկուպացված տարածքներում հրեաների ցեղասպանությունը^{[180][160][181]}։ Ինչպես պնդել Է Օլեգ Բուդնիցկին, այս թեման ակտիվորեն չի քննարկվել (թեև աբողջապես լռության էլ չի մատնվել), որպեսզի չաջակցի «ԽՍՀՄ-ում հրեական գերիշխանության» մասին նացիստական քարոզչությանը^[182]։

Աշխարհի արդարակյացներ կոչվում են նրանք, ովքեր փրկել են հրեաներին Հոլոքոստի ժամանակ՝ վտանգելով իրենց կյանքը, և ում այդ կոչումը շնորհվել է Իսրայելի Յադ Վաշեմ ինստիտուտի կողմից: «Յադ Վաշեմի» տվյալներով՝ Բելառուսում այդ կոչումը շնորհվել է 680 անձի, իսկ ամբողջ աշխարհում՝ 28217 մարդու։ Բելառուսն արդարակյացների թվով աշխարհում 8-րդ տեղն է զբաղեցնում Լեհաստանից, Հոլանդիայից, Ֆրանսիայից, Ուկրաինայից, Բելգիայից, Լիտվայից և Հունգարիայից հետո:

Բելառուսի հրեաների առավել զանգվածային փրկության դեպքը պարտիզան Նիկոլայ Կիսելյովի սխրանքն է, որը փրկել է Դոլգինովո գյուղի 218 հրեաների՝ նրանց անցկացնելով 1500 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող ճակատային գծից: Այս արարքը հայտնի է դարձել միայն 2005 թվականին^[183]։ Առնվազն 60 հրեաների փրկել է Բարանովիչիի կաթոլիկ գերեզմանատան պահապան Էդուարդ Չաշան^[93]։

Հրեաներին օգնություն ցուցաբերածներից շատերն սպանվել են նացիստների կողմից: Այսպես, 1943 թվականի հուլիսի 30-ին^[184] Նալիբոկսկայա թավուտում պարտիզանների շրջափակման «Գերման» գործողության ժամանակ Մինսկի գետտոյից փախած 30 հրեաներին թաքցնելու համար գերմանացիները այրել են Սկիրմոնտովո գյուղն իր բնակիչների հետ միասին^[153]։

Առաջինը, ում Բելառուսում շնորհվել է աշխարհի արդարակյացի կոչում, եղել են 1965 թվականի նոյեմբերի 3-ին այդ կոչմանն արժանացած Անդրեյ Նիկոլաևն ու նրա կինը՝ Նատալյա Ստանկոն, որոնք փրկել էին Կազինեցների ընտանիքը^[185]։ 1967 թվականին ԽՍՀՄ-ի և Իսրայելի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների խզումից հետո Բելառուսում դադարեցվել է աշխարհի արդարակյացների կոչումների շնորհումը: Վախենալով իրենց անվտանգության համար՝ մարդիկ թաքցրել են իրենց մասնակցությունը հրեաների փրկությանը։ Կոչումների շնորհումը վերսկսվել է 1979 թվականին։

Հոլոքոստի զոհերի ճշգրիտ թիվը պարզելու փորձը խիստ դժվարությունների է բախվել մի շարք պատճառներով․

• ԽՍՀՄ-ում զոհերին չեն տարանջատել ըստ ազգության՝ նախընտրելով խոսել «խորհրդային քաղաքացիների» մասին, իսկ արխիվները փակվել են օտարերկրյա հետազոտողների համար^[186]։
• Զոհերի ճշգրիտ հաշվառում չի եղել, շատ տարիներ անց շատ փաստեր պարզելն անհնար է՝ վկաների բացակայության կամ մահվան պատճառով։
• Տարբեր հետազոտողներ կիրառում են հաշվարկի տարբեր մեթոդաբանություն՝ կապված սահմանների, քաղաքացիության, վայրի, մահվան պատճառների և այլնի հետ^[19]։

Նույնիսկ հրեական բնակչության թվի հաստատումը 1941 թվականի ամռան սկզբին պարզ խնդիր չէ։ Այդ տեսակի ճշգրիտ տվյալները բացակայում են: Հետազոտողները, հիմնվելով 1931 թվականի լեհական և 1939 թվականի խորհրդային հաշվետվությունների տվյալների վրա, ստիպված են փորձել դրանք ճշգրտել՝ հաշվի առնելով նախապատերազմյան տարիներին և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբում տեղի ունեցած բարդ միգրացիոն գործընթացները, ինչը չափազանց դժվար է անել: Այնուամենայնիվ, 1939 թվականի լեհական մարդահամարի տվյալների հիման վրա կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ դժվար է հաշվի առնել Հայրենական մեծ պատերազմի առաջին երկու շաբաթների անկազմակերպ տարհանումը՝ հասկանալու համար, թե քանի հրեա է հայտնվել օկուպացված տարածքում^[16][19]։

Մինչև 1939 թվականը Բելառուսի տարածքում ապրել է 375 092 հրեա^[16], հրեական բնակչությունը կազմել է ընդհանուրի 6,7 %-ը։ Արևմտյան Բելառուսի տարածքի միանալուց հետո հրեական բնակչության թիվը, ըստ տարբեր գնահատականների, աճել է մինչև 800 000-1 000 000 մարդ, ներառյալ Լեհաստանից հրեա փախստականները, որոնցից 1940 թվականի սկզբին գրանցվել են 65796 մարդ: Լեհաստանից ԽՍՀՄ-ում բնակվող հրեա փախստականների ընդհանուր թիվը, ըստ տարբեր աղբյուրների, գնահատվում է 200-500 հազար մարդ, ընդ որում, նրանցից ոչ բոլորն են գրանցվել^[187]։ Հրեաների մասնաբաժինը հանրապետության բնակչության մեջ աճել է մինչև 10^[19]-12,8 %: Բելառուսի հրեական բնակչության ընդհանուր թիվը գերմանական ներխուժման մեկնարկի պահին գնահատվում է 940 հազարից մինչև մեկ միլիոն մարդ^[75]։ Իլյա Ալտմանը գրում է, որ օկուպացված տարածքում հայտնվել է ավելի քան 800 հազար հրեա^[50]։

Իսրայելի Յադ Վաշեմ ինստիտուտի տվյալներով՝ գերմանացիների կողմից օկուպացված Բելառուսի տարածքում (հետպատերազմյան սահմաններում, ներառյալ 1939 թվականին բռնակցված տարածքները) մնացել է 570-600 հազար հրեա։ 1941-1944 թվականներին ուղղակի կորուստները (այսինքն՝ գերմանացիների և կոլաբորացիոնիստների կողմից սպանվածները, ինչպես նաև գետտոներում և ճամբարներում սովից ու հիվանդություններից մահացածները) կազմել են 556-582 հազար մարդ: Օկուպացված տարածքում մնացածներից ողջ է մնացել ընդամենը 14-18 հազար մարդ^[188]։

Պատմական գիտությունների դոկտոր Էմանուել Իոֆֆեի կարծիքով՝ Բելառուսի տարածքում 1941 թվականի հունիսի 22-ի դրությամբ, այսինքն՝ ներառյալ Բելոստոկի շրջանը, Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին զոհվել է 946 հազար հրեա, որոնցից 898 հազարը՝ անմիջապես Հոլոքոստի հետևանքով, իսկ 48 հազարը՝ ռազմաճակատներում^[189][190]։ Բելառուսի ժամանակակից սահմաններում, Իոֆֆեի կարծիքով, զոհվել է 805 հազար հրեա, այդ թվում՝ 90 հազար օտարերկրացի հրեաներ^[191]։

Է. Ս. Ռոզենբլատի դիսերտացիայում^[192] կարծիք է հայտնվում, որ միայն Բելառուսի արևմտյան շրջանների տարածքում զոհվել է մոտ 500 հազար մարդ (նախապատերազմյան հրեական բնակչության մոտ 99 %-ը)։ Արևելյան շրջաններում, ըստ տարբեր տվյալների, զոհվել են 177 737 հրեաներ («Բելառուսի հրեաների ողբերգությունը 1941-1944 թվականներին») կամ 183 746 հրեաներ («Нямецка-фашысцкі генацыд на Беларусі (1941—1944)»)՝ նախապատերազմյան հրեական բնակչության կեսից ավելին^[5]։ Միխայիլ Կուպովեցկու հաշվարկներով՝ 1939-1940 թվականներին ԽՍՀՄ կազմի մեջ մտնող շրջաններում բնակվող հրեաներից զոհվել է 86 %-ը, իսկ մինչև 1939 թվականը ԽՍՀՄ տարածքում բնակվող հրեաներից՝ 36 %-ը^[193]։ Գենադի Վիննիցայի հաշվարկներով միայն Արևելյան Բելառուսում զոհվել է 301 հազար հրեա, որոնցից 73,5 %-ը սպանվել է մինչև 1942 թվականի հունվար, 94,7 %-ը՝ մինչև 1942 թվականի մայիս, իսկ մնացած 5,3 %-ը՝ մինչև 1943 թվականի հոկտեմբեր:

Ընդհանուր առմամբ, Բելառուսի տարածքում պատերազմի տարիներին զոհվել է, ըստ տարբեր գնահատականների, 400 հազարից^[194] (առանց հաշվի առնելու ճակատային գոտում խաղաղ բնակչության մահերը, ինչպես նաև տարհանվածների և տեղահանվածների շրջանում սովից և համաճարակներից մահերը)^[75] մինչև 898 հազար հրեաներ^[195]։ Բելառուսի տարածքում ոչնչացվել է 85-90 հազար հրեա այլ երկրներից^[20][196]։ Զոհերի թիվը տատանվում է 246 հազարից (ըստ Մարտին Գիլբերթի) և մինչև մեկ միլիոն մարդ (ըստ Ռաուլ Հիլբերգի^[19])։

Հոլոքոստի զոհերի թվով Բելառուսը ԽՍՀՄ-ում երկրորդ տեղն է զբաղեցրել Ուկրաինայից հետո։

Հետպատերազմյան տարիներին իրականացվել է հրեաների ցեղասպանությանը մասնակցած բազմաթիվ հանցագործների հետախուզում և պատիժ։ Մասնավորապես, 1946 թվականի հունվարի 15-29-ը Մինսկում տեղի ոէ ունեցել նեցավ դատական գործընթաց, որի ընթացքում գերմանական բանակի և ոստիկանության 18 զինծառայողներ կանգնել են ռազմական տրիբունալի առջև: Նրանցից 14-ը դատապարտվել է մահապատժի, 4-ը՝ երկարատև ազատազրկման^[197]։ 1967 թվականին Գերմանիայում ճանաչվել և 1973 թվականին ցմահ ազատազրկման է դատապարտվել Սլոնիմի նախկին գեբիտսկոմիսար Գերհարդ Էրենը, որը ներգրավված էր եղել Սլոնիմի գետտոյի տասնյակ հազարավոր հրեաների սպանության մեջ^[198]։ Միևնույն ժամանակ, զանգվածային սպանություններին մասնակից մի շարք անձինք խուսափել են պատժից կամ ստացել են ազատազրկման ոչ շատ երկար ժամկետներ^[164]։

Հոլոքոստի արդյունքը եղել է Բելառուսի Հանրապետության բնակչության կազմում հրեաների մասնաբաժնի կտրուկ նվազումը։ Դա հատկապես նկատելի էր արևմտյան շրջաններում, որտեղ շատ բնակավայրերի բնակիչներ ամբողջովին ոչնչացվել են։ Այսպես, Բրեստի շրջանի ազատագրումից հետո գրանցվել է ընդամենը 344 հրեա։ Ըստ 1959 թվականի մարդահամարի՝ Բելառուսում եղել է 150 100 հրեա, ինչը կազմել է ընդհանուր բնակչության 1,9 %-ը^[19]։

Բացի այդ, կտրուկ անհամամասնություն է ստեղծվել արևմտյան և արևելյան շրջանների հրեական բնակչության միջև։ Պատերազմից առաջ այն համաչափ էր, իսկ 1959 թվականին Բրեստի, Գրոդնոյի և Մինսկի մարզերի հրեական բնակչությունը (առանց Մինսկը հաշվի առնելու) կազմել է Բելառուսի ամբողջ հրեական բնակչության միայն 12,4 %-ը։ Դրան նպաստել է նաև ԽՍՀՄ ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի 1945 թվականի նոյեմբերի 10-ի որոշումը, որով Լեհաստանի նախկին քաղաքացիներն ստացել են հայրենադարձության իրավունք։ Այդ իրավունքից օգտվել է առնվազն 136 579 հրեա^[19]։

Հաշվի առնելով նախապատերազմյան տարբերությունը արևելյան (ավելի խորհրդայնացված և ուրբանիզացված) և արևմտյան շրջանների հրեական բնակչության միջև, Բելառուսի համար Հոլոքոստի արդյունքը եղել է հրեական բնակավայրերի և իդիշով մշակույթի գրեթե լիակատար ոչնչացումը^{[199][200][201][202]}։

Հետպատերազմյան Բելառուսում լռության է մատնվել ազգային պատճառներով հրեաների ոչնչացման փաստը^[9][10][203]։ Պատերազմից հետո Հոլոքոստի ժամանակ զոհվածների հուշարձանների վրա «հրեաներ» բառի փոխարեն գրել են «խաղաղ բնակիչներ» կամ «խորհրդային քաղաքացիներ»^[204]։ Զոհված հրեաների հիշատակը հավերժացնելու գործունեությունը արգելվել է կոմունիստական կուսակցության կողմից^[174]։ Մասնավորապես, հայտնի գյուտարար Վլադիմիր Ֆունդատորը կորցրել է աշխատանքը Չերվեն ավանում հուշարձանի համար դրամահավաք կազմակերպելու պատճառով, որտեղ զոհվել էին նրա ծնողները^[205][206]։ Ընդ որում, իշխանություններն ունեցել են աղետի ամբողջական պատկերը․ պորհրդային արտակարգ պետական հանձնաժողովը, որը ստեղծվել էր նացիստական հանցագործությունները հետաքննելու նպատակով, հավաքել և փաստաթղթավորել է տեղեկություններ հրեա բնակչության սպանությունների մասին․ դրա համար նրա հարցաշարում եղել է հատուկ կետ: ԽՍՀՄ-ում ավելի շատ նացիստական հանցագործներ են դատապարտվել, քան աշխարհի ցանկացած այլ երկրում, որոնց թվում եղել են նաև հրեաներին ոչնչացնողներ: Նման դատավարությունների մի մասը բաց են եղել, և դրանցում հրապարակայնորեն խոսվել է հրեաների դեմ հանցագործությունների փաստերի մասին^[182]։

1965 թվականին Կառլովի Վարիում տեղի ունեցած Դիմադրության շարժման պատմության վերաբերյալ 3-րդ միջազգային համաժողովում խորհրդային պատմաբաններ Ե. Լ. Բոլտինի, Ֆ. Պ. Շևչենկոյի և Ի. Ս. Կրաչենկոյի համատեղ զեկույցում ասվել է, որ «բելառուսների, ինչպես նաև Մինսկի այլ ոչ հրեա բնակչության իրավական վիճակը շատ չի տարբերվում հրեաների վիճակից»^[10]։ Արկադի Լեյզերովն այդ թեզն անվանում է «հրեշավոր»^[10], իսկ Յեհուդա Բաուերը գրել է. «Ով չի տեսնում... հրեաների և մնացած ժողովուրդների դրության տարբերությունը, նա խեղաթյուրում է իրական պատմությունը»^[207]։

Պատմական գիտությունների դոկտոր Օլեգ Բուդնիցկին, բնութագրելով ԽՍՀՄ-ում հետպատերազմյան տեղեկատվական քաղաքականության պատճառները Հոլոքոստի լուսաբանման հարցում, նշում է, որ պատերազմի վերաբերյալ խորհրդային ղեկավարության հիմնական գաղափարական վերաբերմունքներից մեկը խորհրդային ժողովրդի միասնության գաղափարն էր, և, ըստ դրա, որևէ ժողովուրդ չպետք է ունենար պատերազմի վերաբերյալ առանձին հիշողություն: Խորհրդային իշխանությունը վախենում էր ազգայնականության աճից, այդ թվում՝ հրեական, հատկապես Իսրայել պետության ձևավորումից հետո։ Հետպատերազմյան տարիներին հակասեմականության աճն անհնարին է դարձրել Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի պաշտոնական հավերժացումը: Խորհրդային իշխանության՝ այդ հարցի վերաբերյալ հանրային քննարկում չթույլատրելու պատճառներից մեկը եղել է հրեաների սպանություններին կոլաբորացիոնիստների մասնակցությունը՝ մերձբալթյան, ուկրաինացի, մասամբ բելառուս: Խորհրդային իշխանությունը պայքարել են ազգայնականների դեմ և չեն ցանկացել, որ այդ խնդիրները քննարկվեն հրեաների դեմ հանցագործությունների քննարկման ժամանակ^[182]։

Լռության է մատնվել նաև հրեա պարտիզանների և ընդհատակյա աշխատողների գործունեությունը։ Հրեա պարտիզանների թվի կեղծումը սկսվել է դեռ պատերազմի տարիներին։ Այսպես, Բարանովիչիի պարտիզանական միավորման Լենինի անվան պարտիզանական բրիգադի հրեաների՝ բրիգադի փաստաթղթերում նշված թվի և այդ բրիգադի միայն մեկ պարտիզանական ջոկատի կազմում եղած հրեաների թվի համեմատությունը ցույց է տվել, որ հրեաների թիվը նվազեցվել է 167 մարդով կամ ավելի քան 30 %-ով^[147]։

1983 թվականին կուսակցության պատմության ինստիտուտի կողմից հրատարակված «Բելառուսի պարտիզանական կազմավորումները Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին» պաշտոնական տեղեկագրքում չկա հիշատակում Տուվյա Բելսկու և Շոլոմ Զորինի հրեական խոշորագույն պարտիզանական ջոկատների մասին^[153], տեղեկություններ չկան պատերազմի հենց սկզբում Գոմելի մարզում Ֆրիդմանի, Չեչերսկի շրջանում Շկլյարի և Վետկովսկի շրջանում Օկունևի ստեղծված ջոկատների մասին^[139]։ Հրեաների մասնակցությունը պարտիզանական շարժմանը թաքցվել է «Այլ ազգություններ» սյունակի տակ։ Բելառուսական սովետական հանրագիտարանի 8-րդ հատորի պարտիզանների մասին հոդվածում նշված է վրացիների, հայերի, թաթարների, ադիգեացիների և յակուտների թիվը, որոնք եղել են շատ քիչ, սակայն չկա հիշատակում տասնյակ հազարավոր հրեա պարտիզանների մասին^[208]։ Բելսկիների ջոկատի մասին չի հիշատակվում նաև «Բելառուսը Հայրենական մեծ պատերազմում (1941-1945 թթ.)» հանրագիտարանային միահատորյակում, որը լույս է տեսել 1995 թվականին^[139]։

Ավելի քան 60 տարի Բելառուսում չի հաստատվել Մինսկի ընդհատակային Մաշա Բրուսկինայի ինքնությունը, չնայած նրան ճանաչել են 18 վկաներ, իսկ նրա մահապատժի լուսանկարները հայտնվել են նույնիսկ Նյուրնբերգյան դատավարությունում։ Նրա հիշատակը Բելառուսում հավերժացվել է միայն 2008 թվականի փետրվարի 29-ին^{[209][210][211]}։

Մինչև 1990-ականների սկիզբը Բելառուսի հրեա բնակչության ցեղասպանության խնդիրը ուսումնասիրվել է հիմնականում երկրի սահմաններից դուրս։ Գիտական տեսանկյունից ամենաարժեքավորը Էմանուիլ Իոֆեն համարում է պատմության դոկտոր Շոլոմ Խոլյավսկու մենագրություններն ու հոդվածները, որոնք լույս են տեսել 1977 թվականից Իսրայելում^[143]։ Բելառուսում այս ժամանակահատվածում լույս են տեսել ականատեսների միայն մի քանի հուշեր և Ա. Գ. Վանկևիչի փոքրիկ գրքույկը «Տրոստենեց» մահվան ճամբարի մասին։ Գենադի Վիննիցան նշում է, որ հրեաների ցեղասպանությունն ու մեկուսացումը շոշափվել են Վ. Ֆ. Ռոմանովսկու «Գերմանաֆաշիստական օկուպացիոն քաղաքականությունը և դրա փլուզումը Բելառուսում» դոկտորական ստենախոսությունում 1974 թվականին, սակայն դիսերտացիան եղել է սահմանափակ հասանելիության նյութերի թվում^[203]։ Այս թեմայի շուրջ լայնածավալ գիտական աշխատանքը սկսվել է միայն 1990-ական թվականներին^[8]։

Պատմական գիտությունների թեկնածու Մարատ Բոտվիննիկը գրել է, որ միայն 1990-ական թվականների կեսերին է բացվել Բելառուսում հրեաների ոչնչացման մասին փաստաթղթերի հասանելիությունը, որոնք նախկինում գտնվում էին հատուկ պահարաններում^[212]։ Այս թեմայով առաջին մենագրությունը հրատարակվել է 1993 թվականին պատմաբան Աննա Կուպրեևայի կողմից «Беларуская мінуўшчына» ամսագրում^[213][214]։

Բելառուսում առաջին անգամ Հոլոքոստի պատմության ժխտման և վերանայման փորձերը նկատվել են նաև 1990-ականների սկզբին, երբ վաճառքում հայտնվել են արտասահմանյան հեղինակների, մասնավորապես Յուրգեն Գրաֆի թարգմանված գրքերը և մի շարք աջ արմատական ռուսական թերթեր: 2008 թվականին «Христианская инициатива» հրատարակչությունում, որը հետագայում փակվել է ծայրահեղականության համար^[215][216], լույս է տեսել ժխտողների իրանական կոնֆերանսի նյութերի ժողովածուն^[217]։

Բելառուսական պատմագրության մեջ Հոլոքոստը լռության մատնելու խնդիրը պահպանվել է ԽՍՀՄ փլուզումից հետո։ Պատմաբան և հասարակական գործիչ Յակով Բասինը վերլուծել է ուսանողների և դպրոցականների համար նախատեսված պատմության 13 դասագիրք, որոնք հրատարակվել են Բելառուսում 1997-2003 թվականներին: Դրանցից 12-ում Հոլոքոստը ոչ մի անգամ չի հիշատակվել, և միայն մեկում ասվել է, որ հրեաներին և գնչուներին «սպասվում էր լիակատար ոչնչացում»^[218]։ «Հոլոքոստ» բառն ընդհանրապես չի օգտագործվել Բելառուսի պատմության վերաբերյալ 26 մասնագիտացված հրատարակություններից ոչ մեկում, որոնք լույս են տեսել նույն ժամանակահատվածում^[4][200]։ Էմանուիլ Իոֆեն պնդում էր, որ դպրոցում Հոլոքոստի թեմայի ուսումնասիրությունը, որը ներառված էր ծրագրում մինչև 2008 թվականը, շատ մակերեսային է ընթացել, իսկ 2009 թվականի սկզբի համար հատուկ դասընթաց ստեղծելու որոշումն այդպես էլ չի իրականացվել^[219]։

«Բելառուսական հանրագիտարանի» 16-րդ հատորում, որը լույս է տեսել 2003 թվականին, «Հոլոքոստ» հոդվածում տրված են միայն տերմինի երեք սահմանումները^[220]։ Բելառուս պատմաբանները հաճախ հրաժարվել են ճանաչել ահաբեկչության և ցեղասպանության միջև եղած տարբերությունը, ինչը հանգեցնում է վախեցնելու քաղաքականության շփոթելուն բնաջնջման քաղաքականության հետ: Այսպես, ըստ Յակով Բասինի, անտեսվել է Հոլոքոստի եզակիությունը որպես համաշխարհային պատմության երևույթ և այն փաստը, որ բելառուսական բնակչությունից զոհվել է մոտ 20 %-ը, իսկ հրեականից՝ ավելի քան 80 %-ը^[4][200]։ Ըստ արխիվային տվյալների՝ օկուպացիայի ժամանակ սպանվածների շրջանում Բարանովիչիի մարզի 181 179 բնակիչներից 173 581-ը (95 %) եղել են հրեաներ^[221]։

Էմանուիլ Իոֆֆեն ընդգծել է, որ «ոչ հրեաների նկատմամբ տոտալ ոչնչացման քաղաքականություն չի իրականացվել. այն ուղղված էր միայն հրեա ժողովրդի դեմ»^[222]։ Այս կապակցությամբ Եվգենի Ռոզենբլատը որպես օրինակ ներկայացրել է գետտոյի՝ որպես համակենտրոնացման ճամբարի հատուկ տիպի սահմանումը, որը տրվել է Մ. Սավոնյակոյի թեկնածուական ատենախոսության մեջ՝ առանց դրա տարբերակիչ հատկանիշների որոշակի բացահայտման^[223]։

Յակով Բասինը գրել է, որ Հոլոքոստի թեմայի գիտական զարգացումը Բելառուսում մնում է չափազանց ցածր մակարդակի վրա^[4]։ Նմանատիպ կարծիք է հայտնել պատմական գիտությունների թեկնածու Իգոր Կուզնեցովը^[224]։ Իսրայելցի պատմաբան Դանիել Ռոմանովսկին կարծում է, որ Բելառուսում Հոլոքոստի մասին ընդհանրապես հայեցակարգային աշխատանքներ չեն եղել: Այս թեմայով արևմտյան պատմագրությունը նկարագրական է, որը չի բացատրում, թե Բելառուսում Հոլոքոստը ինչով էր տարբերվում այլ երկրների նույն երևույթից^[225]։

«Հրեաների աղետը Բելառուսում, 1941-1944 թթ.» (Թել Ավիվ, 2000) գրքի հեղինակ Լեոնիդ Սմիլովիցկին գրել է, թե «բելառուսական պատմագրությունը շարունակում է պահպանել մեթոդաբանական սխալը՝ պնդելով, որ հրեաների ողբերգությունը բելառուս ժողովրդի ողբերգության բաղկացուցիչ մասն էր, մինչդեռ նացիստները երբեք չեն սպանել բելառուսներին էթնիկ պատճառներով^[17]։ Այնուամենայնիվ, Եվգենի Ռոզենբլատը նշել է, որ^[226]․

Բելառուսում Հոլոքոստի պատմության վերաբերյալ բազմաթիվ հրապարակումների ի հայտ գալը, գետտոների և հրեաների ոչնչացման վայրերի ցուցակների կազմումը, Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին հանրապետության հրեա բնակչության ժողովրդագրական կորուստների վերաբերյալ տվյալների բացահայտումը վկայում են այն փաստի մասին, որ հայրենական պատմագրությունը հրեաների նկատմամբ նացիստների քաղաքականության հատուկ բնույթը ճանաչում է որպես անկախ խնդիր, որը ուսումնասիրության և իմաստավորման կարիք ունի։

«Բելառուսի տարածքում Հոլոքոստի պատմությունը» (ռուս.՝ «История Холокоста на территории Беларуси») մատենագիտական տեղեկատուի կազմողներ Ի. Գերասիմովան և Ս. Պապերնայան թվարկում են նման հետազոտությունների հեղինակներին՝ Լ. Սմիլովիցկի և Դ. Ռոմանովսկի (Իսրայել), Մ. Բոտվիննիկ, է. Իոֆե, Ռ. Չեռնոգլազովա, Վ. Սելեմենով, Ռ. Պլատոնով (Մինսկ), Ե. Ռոզենբլատ և Ի. Ելենսկայա (Բրեստ)^[9]։ Կուզմա Կոզակն այդ ցանկին ավելացնում է Գ. Կնատկոյին (Մինսկ) և մի շարք գերմանացի պատմաբանների^[8]։

Կան նաև տարաձայնություններ՝ կապված համագործակցային մարմինների, մասնավորապես՝ յուդենրատների դերի գնահատման հետ։ Իոֆֆեի պնդմամբ՝ Սերգեյ Տուկալոյի թեկնածուական դիսերտացիայում Մինսկի գետտոյի յուդենրատի անդամների մի մասի՝ ընդհատակայինների հետ կապի թեմայի արտացոլումը պատճառ է դարձել, որ դիսերտացիան չհաստատվի բարձրագույն ատեստավորման հանձնաժողովի նախագահության կողմից^[227]։

Վերլուծելով Հոլոքոստի մասին հրապարակումները՝ Եվգենի Ռոզենբլատն առանձնացրել է ժամանակակից պատմական հետազոտությունների հիմնական թեմաները^[15]․

• հրեական բնակչության ոչնչացման նացիստական ծրագրերն ու քաղաքականությունը, Հոլոքոստի զոհերի մասին վիճակագրական տեղեկություններ,
• հրեական դիմադրություն, ընդհատակ, գետտոներ և հրեաների մասնակցությունը պարտիզանական շարժմանը,
• Բելառուսի հրեաները Հայրենական մեծ պատերազմի ճակատներում,
• նացիստական հակասեմական քարոզչության առանձնահատկությունները Բելառուսի տարբեր օկուպացված շրջաններում,
• հակասեմականությունը ԽՍՀՄ-ում՝ որպես Բելառուսում զանգվածային ցեղասպանության պայման,
• Հոլոքոստի պատմագրություն,
• աղբյուրներ Հոլոքոստի պատմության վերաբերյալ․
• հրեաների փրկությունը պատերազմի տարիներին, աշխարհի ժողովուրդների արդարակյացներ։

Սակայն Հոլոքոստի թեմայի շրջանակներում բազմաթիվ հարցեր մնում են չլուծված և քիչ ուսումնասիրված^[15]։

Բելառուսում Հոլոքոստի զոհերի հիշատակը հավերժացնելու համակարգված աշխատանքը սկսվել է 1991 թվականին հրեական հասարակական միավորումների միության ստեղծումից հետո^[228]։ 1992 թվականին գրանցվել է «Գետտոների և նացիստական համակենտրոնացման ճամբարների նախկին բանտարկյալ հրեաների ասոցիացիան»^[229]։

2002 թվականի ապրիլին այս կազմակերպության շնորհիվ բացվել է «Բելառուսի հրեաների պատմության և մշակույթի թանգարանը»։ Թանգարանում գործում է «Հոլոքոստը Բելառուսում. 1941—1944» մշտական ցուցադրությունը։ Ցուցահանդեսում ներկայացված են գետտոյի պատմության, հականացիստական դիմադրության և աշխարհի արդարակյացների մասին նյութեր ու փաստաթղթեր: Թանգարանը կազմակերպում է կանոնավոր թեմատիկ ցուցահանդեսներ՝ կապված Հոլոքոստի հետ^[137]։

Բելառուսում Հոլոքոստի զոհերի հուշարձաններից ամենահայտնին Հիտլերյան ցեղասպանության զոհերի «Փոս» հուշահամալիրն է։ Այն եղել է առաջին և պատերազմից հետո երկար ժամանակ ԽՍՀՄ տարածքում Հոլոքոստի զոհերի միակ հուշարձանը^[230]։ Այստեղ ամեն տարի մարտի 2-ին, հոկտեմբերի 21-ին (Մինսկի գետտոյի խոշորագույն ջարդերի օրերը) և մայիսի 9-ին (Հաղթանակի օրը) անցկացվում են զոհվածների հիշատակին նվիրված միջոցառումներ^[231]։

Մինսկի ամբողջ ընդհատակի ղեկավար Իսայ Կազինցի անունով կոչվել են փողոց և հրապարակ Մինսկում։ Նրա մահապատժի վայրում Կենտրոնական պուրակում տեղադրվել է հիշատակի նշան։ 2005 թվականի հոկտեմբերի 13-ին Մինսկի փողոցներից մեկը կոչվել է Մինսկի գետտոյի ընդհատակի ղեկավար Միխայիլ Գեբելևի անունով^[232]։

Զոհվածների հիշատակի հավերժացումը շարունակվում է նաև ներկայում։ Այսպես, 2008 թվականին Բերեզովսկի շրջանի Սմոլյարկա վայրում բացվել է 1942 թվականին Բերյոզայի գետտոյում սպանված բանտարկյալներին նվիրված հուշանշան, իսկ Մինսկում՝ Սուխոյ փողոցի նախկին հրեական գերեզմանատան տարածքում բացվել է հուշանշան՝ ի պատիվ Քյոլնի և Բոննի գերմանացի հրեաների, որոնք սպանվել են Մինսկի գետտոյում^[233][234]։ 2009 թվականին հուշարձան է բացվել Մոգիլյովի մարզի Դարագանովո գյուղում^[235], իսկ 2010 թվականին՝ Գլուսկում^[236] և Բրեստի մարզի Վիսոկո Կամենեցկի շրջանի Վիսոկայե քաղաքում^[237]։ 2010 թվականի հուլիսի 8-ին Մինսկի Կալվարիկայա փողոցում բացվել է հուշատախտակ՝ նվիրված Մինսկի գետտոյի ընդհատակի անդամներին^[238]։ Բելառուսի իշխանությունները հայտարարել են, որ 1999 թվականի դրությամբ Բելառուսի 170 բնակավայրերում ստեղծվել են զոհված հրեաներին նվիրված հուշարձաններ և հուշահամալիրներ^[146], սակայն Բելառուսի հրեական հասարակական միավորումների միության նախագահ Լեոնիդ Լևինը պնդում էր, որ բելառուսական հրեաների ոչնչացման գրեթե 500 վայրերից 2010 թվականի սկզբին հուշահամալիրներով, հուշանշաններով և ցուցանակներով նշված են միայն 50-ը^[141]։ Նման նշանակալի անհամապատասխանությունը, հավանաբար, պայմանավորված է նրանով, որ պետական մարմինները հաշվել են հրեաների մահվան վայրերում գտնվող բոլոր հուշարձանները, իսկ հրեական կազմակերպությունները միայն նրանք, որոնց վրա հիշատակվում են հրեաները:

Բելառուսում առկա է հակասեմական վանդալիզմի խնդիր, որին պարբերաբար ենթարկվում են Հոլոքոստի զոհերի հուշարձանները^{[213][239][240][241][242]}։ Օրինակ՝ հրեական գետտոյի բանտարկյալների հուշարձանը, որը գտնվում է Բրեստի կենտրոնում, պղծվել է յոթ տարի անընդմեջ^[243]։

Բելառուսում ամեն տարի համապետական մակարդակով «Հոլոքոստի օր» նշելու առաջարկը մերժվել է Բելառուսի նախարարների խորհրդի կողմից 2001 թվականի հուլիսին^[244]։

Հոլոքոստի ժամանակ զոհված Բելառուսի հրեաների հիշատակը հավերժացվել է նաև Բելառուսի սահմաններից դուրս: Մասնավորապես, 2007 թվականի օգոստոսի 26-ին Նյու Յորքի Հոլոքոստի հուշահամալիրում տեղի է ունեցել 1941 թվականի օգոստոսի 30-ին գնդակահարված Լոգոյսկի հրեաների հիշատակին նվիրված նշանի բացումը։ Ավելի վաղ Հիշատակի այգում բացվել էին ցուցանակներ՝ ի հիշատակ Բելինիչիում, Գլուսկում, Ելսկում, Կրուգլիում, Մինսկում և Շեպելևիչիում զոհված հրեաների^[245][246]։ Աշդոդ քաղաքում (Իսրայել) զբոսայգիներից մեկին տրվել է «Մոզիրի հերոսների» անունը՝ ի պատիվ Մոզիրի գետտոյի բանտարկյալների, որոնք ինքնահրկիզվել են 1941 թվականի աշնանը^[247]։

• Ատլաս, Իեհեզկել (1913-1942) - բժիշկ, Արևմտյան Բելառուսում պարտիզանական ջոկատի հրամանատար,
• Աբրամ Մարկովիչ Բրազեր (1892-1942) - քանդակագործ, գրաֆիկ և նկարիչ, զոհվել Է Մինսկի գետտոյում,
• Յակով Խաիմովիչ Գորդին (1876-1942) - շաշկի խաղացող, բազմաթիվ էտյուդների հեղինակ, զոհվել է Բոբրույսկի գետտոյում,
• Մորդեխայ Տենենբաում (1916-1943) - հրեական հակացիստական դիմադրության առաջնորդներից մեկը,
• Յուլիա Աբրամովնա Դվորկինա (1902-1943) - գրականագետ, զոհվել Է Մինսկի գետտոյում,
• Ռոխլ Բրոխես (1880-1942) - գրող, զոհվել է Մինսկի գետտոյում:

• «Կիսելյովի ցուցակը», վավերագրական ֆիլմ բելառուսական «Վրիժառու» պարտիզանական ջոկատի հրամանատար Նիկոլայ Կիսելյովի սխրանքի մասին, որը 1942 թվականի օգոստոսին փրկել է Բելառուսական Դոլգինովո գյուղի 218 հրեա բնակիչների կյանքը՝ նրանց անցկացնելով առաջնագծից,
• «Մարտահրավեր» (անգլ.՝ Defiance), Էդվարդ Ցվիկի գեղարվեստական ֆիլմը Բելսկի եղբայրների հրեական պարտիզանական ջոկատի մասին,
• «Իդիշի որոնումներում», վավերագրական ֆիլմ Հոլոքոստի հետևանքների մասին, որը ստեղծվել է ռուս հայտնի գիտնական և բանաստեղծ Ալեքսանդր Գորոդնիցկու և բելառուս ռեժիսոր Յուրի Խաշչևատսկու կողմից,
• «Հիմլերի ցուցակը», Բորիս Գերստենի վավերագրական ֆիլմը Մինսկի գետտոյի մասին^[248],
• «Բրեստի գետտո», Իոնաս Միսյավիչուսի, Ելենա Յակովիչի և Իլյա Ալտմանի վավերագրական ֆիլմը (1995)^[249],
• «Արդարակյացները։ Դժոխքի և դրախտի միջև», Էլլա Անտոնիշինայի վավերագրական ֆիլմը^[250]։

Բելառուսում Հոլոքոստի թեմային անդրադարձ կա նաև «Ոգու հաղթանակ (Ֆելիքս Զանդմանի պատմությունը)», «Վտարանդիները» և մի շարք այլ վավերագրական ֆիլմերում։

Նշումներ

Աղբյուրներ

• Բելառուսը «Հոլոքոստի հանրագիտարանում», Յադ Վաշեմի կայք
• Բելառուսի հրեաների պատմության և մշակույթի թանգարան
• Հոլոքոստը Բելառուսում «Իսրայելում Բելառուսից ներգաղթյալների ասոցիացիաների» կայքում
• Բելառուսի արդարակյացներ, հոդված Ի. Գերասիմովայի և Վ. Սելեմենովի գրքի մասին
• «Почему белорусские власти пересмотрели своё отношение к Холокосту?». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. — мнения о политике белорусских властей.
• Дм. Асташкин. Да судимы будете! // газета Беларусь сегодня, 13 декабря 2017

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հոլոքոստը Բելառուսում» հոդվածին։

Չափորոշչային վերահսկողություն LCCN: sh2008121771

դ ք խ Հոլոքոստն ըստ երկրի Առանցքի ուժեր Ավստրիա  • Բուլղարիա  • Հունգարիա • Գերմանիա  • Իտալիա  • Ռումինիա Նացիստների կողմից օկուպացված Եվրոպայի երկրներ Լեհաստան  • Ֆրանսիա  • Հարավսլավիա  • Չեխոսլովակիա  • Բելգիա  • Նիդերլանդներ  • Դանիա  • Նորվեգիա  • Հունաստան  • Ալբանիա  • Լյուքսեմբուրգ Հոլոքոստը ԽՍՀՄ տարածքում Բելառուս  • Ուկրաինա  • Մոլդովա  • Ռուսաստան  • Լիտվա  • Լատվիա  • Էստոնիա Այլ շրջաններ Հյուսիսային և Արևելյան Աֆրիկա Տես նաև Եվրոպական հրեաների աղետ։ Կապված թեմաներ՝ Հրեական հարցի վերջնական լուծում  • Յուդենֆրայ