Liverpool

Liverpool
Borg
Myndir af miðborginni
Skjaldarmerki Liver bird
Liverpool Staðsetning í Englandi
Hnit: 53°24′27″N 02°59′31″V / 53.40750°N 2.99194°V / 53.40750; -2.99194
Ríki	Bretland
Land	England
Landshluti	Norðvestur-England
Sýsla	Merseyside
Stofnun	1207
Borgarréttindi	1880
Stjórnarfar
• Borgarstjóri	Liam Robinson
Flatarmál
• Borg	133,5 km2
• Land	111,8 km2
• Þéttbýli	110,39 km2
Mannfjöldi  (2021)[1]
• Borg	486.100
• Þéttleiki	4.332/km2
• Þéttbýli  (2021)[2]	506.565
Tímabelti	UTC+00:00 (GMT)
• Sumartími	UTC+01:00 (BST)
Póstnúmer	L
Svæðisnúmer	0151
ISO 3166 kóði	GB-LIV
Vefsíða	liverpool.gov.uk

Liverpool er borg í Merseyside í Norðvestur-Englandi. Hún er fimmta stærsta borg Englands með tæplega 500 þúsund íbúa (2019) en á stórborgarsvæðinu búa rúmlega 2 milljónir. Borgin var stofnuð 1207 og er helst þekkt fyrir að vera heimaborg Bítlanna. Langflestir Íslendingar, sem fluttust til Ameríku á 19. öld, fóru í gegnum Liverpool. Sögulegir staðir í miðborginni eru á heimsminjaskrá UNESCO.

Lega og lýsing

Liverpool er hafnarborg við fljótið Mersey skammt frá Írlandshafi. Næstu stærri borgir eru Chester til suðurs (30 km), Manchester til austurs (40 km) og Preston til norðus (40 km). Landamærin að Wales eru aðeins 10 km til suðurs. Vegalengdin til London eru tæpir 300 km. Borgin liggur við austurbakka Mersey, gegnt bæjunum Birkenhead, Seacombe og New Brighton. Höfnin liggur meðfram gjörvöllu fljótinu og tekur borgin sjálf norður/suður stefnu meðfram Mersey. Miðborgin sjálf liggur inn við Albert Dock og Riverside, gegnt Birkenhead.

Orðsifjar

Elsta skjalfesta heiti borgarinnar er Liuerpul. Mönnum greinir á hvaða merking felst í heitinu. Algengast er að rætt sé um livrarpoll, þ.e. moldugt eða óhreint vatn, til dæmis leirurnar í Mersey. Önnur útskýring er að Liver- hafi í upphafi verið Elver-, sem merkir áll (fiskur). Einnig getur Liver- hafa verið welskt að uppruna og merkir því flóð. Íbúar borgarinnar eru kallaðir Liverpudlians eða Scousers eftir pottréttinum scous.

Skjaldarmerki

Skjaldarmerki borgarinnar er skarfur með þara í nefinu. Skarfurinn er þó oftast kallaður lifrarfugl (Liver Bird) og kemur víða við í sögu Liverpool. Skjaldarberanir eru sjávarguðirnir Tríton til hægri og Neptúnus til vinstri. Báðir halda þeir á fánum. Á einum er skip í fullum seglum og á hinum er skarfur. Efst er enn annar skarfur með þara í nefinu. Neðst er boði með áletrun, en hún merkir: Guð hefur veitt oss þessar blessanir. Skjaldarmerki þetta var veitt 1797 og átti að herma eftir merki Jóhanns konungs landlausa. Merki hans var upphaflega örn með smágrein í nefinu en það týndist 1644. Þegar nýtt merki var búið til, tókst ekki betur en svo að listamaðurinn taldi að örninn væri skarfur. Allt í merkinu, skarfurinn, þarinn, sjávarguðirnir og skipið, vísa til hafsins og mikilvægi þess í efnahag Liverpool.

Saga Liverpool

Upphaf

Saga Liverpool hófst 28. ágúst 1207 er Jóhann landlausi, konungur Englands, gaf út leyfisbréf fyrir stofnun nýrrar borgar og bauð fólki að setjast þar að. Talið er að Jóhann konungur hafi ætlað sér að koma upp hafnaraðstæðu sem ekki væri á yfirráðasvæði jarlsins af Chester. Jóhann notaði nýju höfnina til að senda herlið til Írlands og að fylgjast með Írlandshafi. 1235 var konungskastali reistur á staðnum og borgin dafnaði sem markaðs- og hafnarborg. Á hinn bóginn var Liverpool nokkuð einangraður staður næstu aldir. Íbúar voru aldrei margir og duttu niður í 600 á miðri 16. öld. 1571 sendu íbúarnir beiðni til Elísabetar drottningar um skattalækkanir, enda voru þeir fátækir fyrir.

Hafnarborg og þrælaverslun

Í lok 16. aldar fór hafnarborgin Chester rétt sunnan Liverpool að missa vægi er áin Dee grinnkaði sökum framburðar. Þetta nýtti Liverpool sér til að auka siglingar og verslun, meðal annars við eyjuna Mön í Írlandshafi, Írland og víðar. Í borgarastríðinu á 17. öld studdi borgin við Cromwell og lýðveldissinnana. Því sendi Karl I konungur her til Liverpool undir stjórn Rúperts frá Pfalz 1644, enda var hann frændi Karls. Borgin féll eftir 18 daga umsátur, enda var hún ekki með neina varnarmúra og hefur aldrei haft. Liverpool fór hins vegar að dafna vel eftir að siglingar til Vesturheims hófust upp úr miðri 17. öld. Fyrsta skipið frá Ameríku kom til hafnar 1648. Síðan þá voru reglulegar ferðir farnar fram og til baka. Í upphafi voru klæði, kol og salt flutt út, en til baka voru flutt sykur og tóbak. Fyrsta sykurhreinsunarfyrirtækið opnaði í Liverpool 1670. Árið 1699 tóku skip frá Liverpool í fyrsta sinn þátt í þrælaversluninni. Fyrsta þrælaskipið hét Liverpool Merchant og sigldi til Barbados með 220 afríska þræla. 1715 var votkví tekin í notkun í borginni en hún var sú fyrsta í heimi. Hún var svo stór og afkastamikil að hægt að var að vinna að 100 skipum í henni samtímis. Í kjölfarið varð Liverpool að einni mikilvægustu hafnarborg Englands. Í lok 18. aldar voru 40% allra þrælaskipa heims og 80% breskra þrælaskipa frá Liverpool. Toppárið 1799 voru 45 þús þrælar fluttir til Vesturheims með skipum frá Liverpool. Samfara þessu fjölgaði borgarbúum og náðu 100 þús á fyrsta áratug 19. aldar. 1850 voru þeir orðnir rúmlega 300 þúsund og var Liverpool þá orðin að næststærstu borg Englands, á eftir London. Íbúum hélt áfram að fjölga þrátt fyrir þrælabannið í breskum nýlendum 1833.

Iðnbyltingin

Þegar þrælahaldið var bannað, breyttist mynstur verslunarinnar í Liverpool. Nú var það baðmull sem skipin kom með, en hún var öll flutt yfir í verksmiðjur til Manchester. Til að bæta samskiptaleiðir til Manchester var skipaskurður grafinn milli borganna 1721, þannig að skip gátu siglt milli staðanna. Skurðurinn var lengdur 1816 þannig að hann náði alla leið til Leeds. 1830 var fyrsta farþegajárnbraut heims tekin í notkun, en hún ók á milli Liverpool og Manchester. Verslun til Austur-Indía hófst einnig á 19. öld. Til að anna öllum skipakomum var höfnin stækkuð verulega. Milli 1824-58 var 16 km löng hafnaraðstaða byggð upp, þannig að höfnin lá meðfram gjörvallri austurhluta Mersey. Þegar hungursneyðin mikla á Írlandi gekk í garð 1845-49 fluttu tugþúsundir Íra til Liverpool. Um miðja 19. öldina voru þeir fjórðungur borgarbúa. Sömuleiðis fluttu margir íbúar Wales til Liverpool. Borgin kemur mikið við sögu í vesturferðum Evrópumanna, en hundruð þúsundir manna stigu á skip þar sem fluttu þá vestur um haf. Af íslenskum vesturförum komu langflestir þeirra 20 þúsund sem fluttu vestur við í Liverpool. Flest sigldu skipin til New York. Liverpool fékk almenn borgarréttindi 1880. Ári síðar var háskólinn þar stofnaður. Um aldamótin 1900 voru íbúar orðnir rúmlega 700 þúsund. Fyrstu áratugir 20. aldar náði Liverpool mestu stærð. Borgin þandist út og innlimaði nágrannabæi. Íbúar fóru mest í 850 þúsund 1931 en hefur fækkað um helming síðustu áratugi.

Heimstyrjöldin síðari

Í heimstyrjöldinni síðari og árunum þar á undan var höfnin í Liverpool hernaðarlega mjög mikilvæg. Hún var helsta herskipahöfn Breta og um 90% allra hergagna (mest frá Ameríku) sem komu til Bretlands komu sjóleiðina til Liverpool. Höfnin þar var einnig notuð fyrir herskip, bæði innlend og erlend frá vinveittum ríkjum. Því kemur ekki á óvart að Liverpool varð fyrir gríðarlegum loftárásum Þjóðverja, þeim verstu í Englandi fyrir utan London. Árásir Þjóðverja á hafnir í Mersey kallast Liverpool Blitz og voru þær 80 talsins. Þær fyrstu voru gerðar 28. ágúst 1940 er 160 flugvélar létu sprengjum rigna yfir borgina í þrjá daga í röð. Árásum hélt áfram út árið og fram til 1942. Verstu árásirnar urðu 28. nóvember 1940, 20.-22. desember 1940 og 1.-7. maí 1941, en í síðastnefndu árásunum voru 681 þýsk flugvél sveimandi í sjö daga í röð yfir borginni. Alls létust 2.700 manns og heilu hverfin voru jöfnuð við jörðu. 190 þúsund heimili voru skemmd eða eyðilögð. Síðustu árásirnar voru gerðar 10. janúar 1942 og skemmdust við þær hús við Upper Stanhope Street. Einkennilegt er að húsið við nr. 102 í þeirri götu, sem einnig eyðilagðist, hafði hálfbróðir Hitlers, Alois, búið í ásamt írskri eiginkonu sinni nokkru áður. Húsið var ekki endurbyggt.

Nútími

Eftir stríð missti breyttist atvinnumynstur borgarinnar mjög. Iðnaður minnkaði og umsvif hafnarinnar nánast hrundi, þrátt fyrir að Seaforth Dock, ein stærsta gámahöfn Bretlands, var opnuð þar 1972. Íbúum fækkaði gríðarlega og fóru úr 850 þúsund fyrir stríð niður í 460 þúsund árið 1985. Mjög umdeilt mál átti sér stað í á sjötta og sjöunda áratugnum er Liverpool sótti um vatnsleyfi nyrst í Wales 1956. Búa átti til stíflu og lón, ásamt vatnsveitu. Eftir miklar deilur í breska þinginu, í Wales og víðar, var málið samþykkt, en það fól í sér að velski bærinn Capel Celyn færi í kaf. Hann var einn síðasti bærinn í Wales þar sem eingöngu gelíska var töluð. 1965 voru íbúar hans fluttir á brott og lónið varð að staðreynd. Strax í upphafi sjöunda áratugarins hófst mikill uppgangur popptónlistar í borginni. Nýjar stefnur komu upp á yfirborðið og talað var um fyrirbærið „Merseybeat“. Rokkið frá borginni barst víða. Ýmsar hljómsveitir dúkkuðu upp og lifðu í mislangan tíma. Meðal þeirra eru Bítlarnir, ein frægasta hljómsveit allra tíma. Á níunda áratugnum náði Liverpool botninum í efnahagskrísunni er atvinnuleysið var einna mest allra borga í Englandi. 12 þúsund manns yfirgáfu borgina árlega. Mótmæli og óeirðir náðu hámarki 1981. Í þeim notaði lögreglan í fyrsta sinn í sögu Englands táragas á almenna borgara. Á síðustu árum hefur ferðamennska einkennt borgina, ekki síst vegna vinsælda Bítlanna. 2004 voru söguleg svæði í Liverpool sett á heimsminjaskrá UNESCO og 2008 var Liverpool menningarhöfuðborg Evrópu. Liverpool var tekin af lista UNESCO árið 2021 vegna þess að uppbygging á hafnarsvæðinu þótti gefa henni annað yfirbragð. Söngvakeppni evrópskra sjónvarpsstöðva 2023 fór fram í borginni.

Tónlistarmenning

Hljómsveitir

Liverpool er meðal þekktustu tónlistarborga heims. Samanlagt hefur tónlistarfólk frá borginni framleitt 56 lög sem náð hafa toppi vinsældarlistanna, fleiri en nokkur önnur borg í heimi. Í upphafi sjöunda áratugarins komu fram margar hljómsveitir sem þróuðu poppið í það sem kallast Merseybeat. Fyrst þeirra til að landa lögum á toppi vinsældarlistanna var Gerry & The Pacemakers. Fljótlega hóf þó önnur hljómsveit að umbylta heiminum er Bítlarnir komu á sögusviðið. Hljómsveitin spilaði meðal annars í Cavern Club, tónlistarbar í Mathew Street í miðborginni. Þar spiluðu ýmsar aðrar hljómsveitir sem náðu vinsældum á skömmum tíma. Af öðrum þekktum hljómsveitum frá Liverpool má nefna Frankie Goes to Hollywood og The Merseybeats.

Bítlahringurinn

Bítlarnir eru þekktasta hljómsveit allra tíma. Meðlimir þeirra eru allir upprunnir í Liverpool. Þó að hljómsveitin sé hætt að spila saman, hópast aðdáendur þeirra til Liverpool til að sækja staði heim sem tengjast Bítlunum. Hringferð um Liverpool er nánast pílagrímsferð fyrir marga. Nokkrir af þeim stöðum sem eru vinsælir:

• Æskuheimili Lennons og McCartneys eru opin almenningi en þar sömdu þeir félagar mörg af lögum sínum. Leiðsögumenn fylgja ferðamönnum og segja frá.
• Penny Lane er gata í hverfinu í Liverpool þar sem McCartney og Lennon ólust upp. Allir staðir og allar persónur í samnefndu lagi koma úr minningum McCartneys eða úr dagbók hans.
• Strawberry Field er munaðarleysingjahæli handan við horn á heimili Lennons en hann lék sér oft á lóðinni sem krakki. Lóðin er stór garður og breytti Lennon nafninu í fleirtölu í laginu (Fields).
• Mathew Street er lítil gata í miðborginni þar sem ýmsir af klúbbunum og tónlistarbörum voru og eru til húsa sem komu við sögu í Merseybeat á sjöunda áratugunum.
• Cavern Club er klúbburinn sem Bítlarnir spiluðu fyrst í. Hann stendur í Mathew Street og er þekktastur fyrir að vera vettvangur Bítlanna á upphafsárum þeirra í Liverpool.

Mathew Street tónlistarhátíðin

Árlega er haldin stór tónlistarhátíð í og við Mathew Street, götuna þar sem Cavern Club er staðsettur. Hátíð þessi er sú stærsta í Liverpool en þá troða hljómsveitir upp á fimm sviðum í miðborginni. Hljómsveitirnar eru bæði innlendar og erlendar, þar á meðal margar sem stæla Bítlana. Hátíðinni var hleypt af stokkunum 1992 og fer yfirleitt fram í ágúst. Árið 2010 sóttu 100 þúsund manns hátíðina heim.

Íþróttir

Liverpool er ein af háborgum knattspyrnunnar í Englandi. Aðalliðin eru tvö: Liverpool F.C. og Everton F.C.

• Liverpool hefur næstoftast unnið ensku deildina eða nítján sinnum. Aðeins Manchester United hefur tekist það oftar. Þó hefur Liverpool unnið fleiri bikara á evrópskum mótum en nokkurt annað enskt félag, þar á meðal sex sinnum Evrópukeppni meistaraliða/Meistaradeildina, síðast 2019 (vann þá Tottenham Hotspur). Liverpool vann ensku úrvalsdeildina síðast árið 2020.
• Everton er elsta knattspyrnulið Englands (stofnað 1878) og er það lið sem hefur spilað lengur í efstu deild en nokkurt annað enskt félag. Liðið hefur níu sinnum orðið enskur meistari (síðast 1987), fimm sinnum bikarmeistari (síðast 1995), níu sinnum unnið góðgerðarskjöldinn (síðast 1995) og einu sinni Evrópukeppni bikarmeistara (1985).

Hnefaleikar eru mjög vinsælir í Liverpool, enda búa þeir yfir langri sögu í borginni. Rúmlega 20 áhugamannafélög eru borginni og hafa boxarar þaðan verið mest áberandi í landsliði Breta. Margir þeirra eru verðlaunahafar á Ólympíuleikunum.

Ein þekktasta veðreiðabraut Englands er í Aintree í Liverpool. Þar fer árlega fram keppnin John Smith‘s Grand National og taka hestar og knapar þátt hvaðanæva að úr heiminum.

Körfuboltaliðið Mersey Tigers (áður Everton Tigers) leikur í efstu deild og hefur lyft áhuga borgarbúa á íþróttinni til muna.

Liverpool er ein af þremur borgum í Englandi þar sem breskur hafnabolti er enn leikinn. Þar fara fram landsleikir við Wales annað hvert ár (hitt árið fer landsleikurinn fram í Wales). Félagið Liverpool Trojans er elsta hafnaboltalið Bretlands.

Vinabæir

Liverpool viðheldur vinabæjatengslum við eftirfarandi borgir:

Frægustu börn borgarinnar

• (1809) William Gladstone, stjórnmálamaður og forsætisráðherra
• (1924) Michael Holliday, tónlistarmaður
• (1934) Brian Epstein, verslunarmaður og umboðsmaður Bítlanna
• (1939) Ron Atkinson, knattspyrnuþjálfari
• (1940) Billy Fury, tónlistarmaður
• (1940) John Lennon, tónlistarmaður og bítill
• (1940) Ringo Starr, tónlistarmaður, leikari og bítill
• (1942) Paul McCartney, tónlistarmaður og bítill
• (1943) George Harrison, tónlistarmaður og bítill
• (1952) Clive Barker, rithöfundur og kvikmyndaleikstjóri hryllingsmynda
• (1959) Sammy Lee, knattspyrnumaður og aðstoðarþjálfari Liverpool
• (1963) Jason Isaacs, kvikmyndaleikari
• (1963) Julian Lennon, tónlistarmaður og sonur Johns Lennons
• (1975) Robbie Fowler, knattspyrnumaður
• (1980) Steven Gerrard, knattspyrnumaður
• (1983) Heidi Range, söngkona í Sugababes
• (1985) Wayne Rooney, knattspyrnumaður

Byggingar og kennileiti

• Albert Dock er heiti á hafnarlagi einu í Liverpool. Ásamt pakkhúsunum mynda þau byltingarkennda aðstöðu við höfnina. Hafnlagið var tekið í notkun 1846. Skipin lágu beint við pakkhúsin og var þá hægt að flytja vörur beint inn. Tveimur árum síðar voru fyrstu vökvastýrðu kranar heims teknir í notkun þar. Í dag er Albert Dock gríðarlega vinsæll viðkomustaður ferðamanna, enda hafa pakkhúsunum verið breytt í söfn, verslanir og veitingastaði. Af söfnum í pakkhúsusum má nefna sjóminjasafnið, þrælasafnið, Tate Liverpool og Bítlasafnið. Albert Dock er í heild sinni á heimsminjaskrá UNESCO.
• Ráðhúsið í Liverpool var reist 1749-54 og endurbyggt 1795 eftir bruna. Þá var hvolfþakinu bætt við. Ráðhúsið er enn í notkun sem slíkt í dag og er á tveimur hæðum. Á jarðhæð er borgarstjórnarsalurinn mikli, sem og minningarsalur fyrir fallna hermenn í fyrri heimstyrjöld. Á efri hæð eru veislusalir. Húsið er elsta bygging miðborgarinnar sem er friðað.
• Dómkirkjan í Liverpool er 189 metra löng og því næstlengsta kirkjubygging heims. Hún er að sama skapi langstærsta kirkja Bretlands að flatarmáli. Turninn er 100 metra hár og er spírulaus. Framkvæmdir hófust 1904 og var kirkjan vígð 1924 og var hún þá ófullgerð. Framkvæmdum lauk ekki fyrr en 1978.
• Royal Liver Building er tröllaukin bygging í miðborginni, reist 1911 sem tryggingahús Royal Liver fyrirtækisins. Húsið er eitt hið fyrsta í heimi byggt úr járnbentri steinsteypu og er 90 metra hátt. Það var hæsta hús heims til 1934 og hæsta hús Bretlands til 1961. Á toppi hússins eru tveir lifrarfuglar (Liver Birds) úr kopar, einkennisfugla borgarinnar. Sagt er að þegar þeir fljúgi burt þegar borgin hættir að vera til.
• Speke Hall er gamall herragarður í suðurjaðri Liverpool og eitt elsta varðveitta hús borgarinnar. Það var reist í kringum 1530 á Tudortímanum en nokkrar viðbætur risu á árunum á eftir. Síðan 1598 hefur húsinu ekki verið breytt. Húsið var í eigu Norris-ættarinnar og Watt-ættarinnar en síðasti erfinginn lést 1921. Húsið er nú í eigu húsfriðunarnefndar (National Trust). Garðurinn er frá miðri 19. öld. Þar eru tvö barrtré, ýviðir, sem heita Adam og Eva og eru talin allt að 500 ára gömul. Húsið er safn í dag.
• Útvarpsturninn í Liverpool (Radio City Tower) er í miðborginni og gnæfir yfir aðrar byggingar. Hann var tekinn í notkun 1969 og opnaður af Elísabetu II. Turninn er 138 metra hár og er næsthæsta mannvirki borgarinnar. Efst á turninum er hringlótt hús. Þar er sendistöð fyrir útvarp, veitingastaður og útsýnispallar. Veitingastaðurinn snerist upphaflega í hringi en eftir endurbætur árið 2000 var hann hættur að láta snúast.
• Anfield er knattspyrnuvöllur í Liverpool og heimavöllur Liverpool F.C. síðan 1892. Völlurinn tekur 54 þúsund manns í sæti en áhorfendametið er 61.902 árið 1952.
• Goodison Park er knattspyrnuvöllur og heimavöllur Everton í Liverpool. Hann var tekinn í notkun 1892 og er því einn allra elsti sérhannaður knattspyrnuvöllur heims. Völlurinn tekur tæp 40 þúsund manns í sæti.

Heimildir

• Fyrirmynd greinarinnar var „Liverpool“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 26. janúar 2013.

Tilvísanir

Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist Liverpool.