Армения

Армения Республикасы Հայաստանի Հանրապետություն
Байрақ Елтаңба
Ұран: «Бір ұлт — бір мәдениет.» арм. «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ»
Әнұран: «Мер Айреник» (тыңдау (ақп.))
Тарихы
Құрылды	IV - II б.з.д 1500–1290 жыл (Хайаса) 14 ғасыр 1190 жыл (Шубирия) 860–590 жыл (Урарту) 6 ғасыр жыл (Ервндиттер) 190 жыл Ұлы Армения Королдігі біріктірілген Арташесдттер 52–428 жыл (Аршакуни) 885–1045 жыл (Ани патшалығы) 1198–1375 жыл (Киликия армян мемлекеті)
Тәуелсіздік күні	28 мамыр 1918 жылы Бірінші Армения Республикасы ретінде КДФР-дан 21 қыркүйек 1991 жыл (КСРО-дан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	армян тілі
Елорда	Ереван
Ірі қалалары	Ереван, Гюмри, Ванадзор, Вагаршапат (Эчмиадзин), Абовян
Үкімет түрі	Парламенттік республика
Президенті Премьер-Министрі Ұлттық құрылтайдыңтөрағасы Ұлттық жиналыс	Ваагн Хачатурян Никол Пашинян Ален Симонян
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 138-ші орын 29 743 км² 4,71[1]
Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2011) • Тығыздығы	2 924 816 адам (134-ші) ▼ 3 018 854[2][3] адам 101,5 адам/км² (99-шы)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	32,893 млрд.[4] $ 10,995[4] $
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	3,302 млрд.[4] $ (132-ші) 4,446[4] $ (116-шы)
АДИ (2017)	▬ 0,755 (жоғары) (83-ші)
Этнохороним	армян, армяндар
Валютасы	Армян драмы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.am
ISO коды	ARM
ХОК коды	ARM
Телефон коды	+374
Уақыт белдеулері	UTC+4

Армения, Әрменстан немесе Әрмения (арм. Հայաստան [hɑjɑsˈtɑn]), толық ресми атауы — Армения Республикасы (арм. Հայաստանի Հանրապետություն [hɑjɑstɑˈni hɑnɾɑpɛtuˈtʰjun]) — солтүстігі мен батысында Гүржістанмен, шығысында және оңтүстік-шығысында Әзірбайжанмен, ал батысында Түркиямен оңтүстігінде Иранмен шектеседі. Армения теңізге тікелей шыға алмайды, ал көрші мемлекеттермен шекаралары Кіші Кавказдың асу бермес қиын тау жоталары арқылы өтеді. Ел шебінің басым бөлігін Түркиямен және Әзірбайжанмен шекаралары құрайды, сол себепті тарихи кезеңдерде бұл елдермен шекара жанжалы жиі туындаған болатын. Осының бәрі Арменияның географиялық және геосаяси жағдайына өзіндік ықпал етеді.

Этимология

«Армения» топонимі армян үстіртінде орналасқан Мелитеннің маңында орналасқан Арми аймағының Хурри атымен оралады. Бұл арамей тіліндегі «есім» ескі парсы тіліне ауысты, ал «Арминияи» түрінде Бехистің 522 жылы жазуы алты рет кездеседі^[5]. Ежелгі грекше-грек деп аталады. Ἀρμενία. Ἀρμένιοι таратудың алдында қолданылған армяндардың ежелгі грек атауы Μελιττήνιοι болды.

Мемлекеттік рәміздері

Тарихы

Армения — қызғылықты оқиғаларға бай тарихы бар ежелгі мемлекет. Әлемдегі көне этностардың бірі болып саналатын армян халқы Армян таулы қыратын біздің заманымыздан әлдеқайда бұрын мекен еткен болатын. Қазіргі Армения аумағында б.з.д. IX ғасырдың өзінде құл иеленуші ежелгі Урарту мемлекеті болған, ал б.з.д. IV ғасырда Армян патшалығының негізі қаланды. Біздің заманымыздың басында мемлекет аумағында христиан діні тарала бастады. Осылайша жаңа заманның 301 жылы Армения христиан мемлекетіне айналды. Орта ғасырларда гүлденген Армения қалалары сауда мен өнер орталықтары болды. X ғасырдың соңына қарай елдің оңтүстік бөлігін Византия басып алды. Армения бұдан кейін тағдыр тәлкегіне көп ұшырады: сан ғасырлар бойы ел аумағы талай рет сырттан келген жаудың табанында қалды. XVII ғасырда Арменияның екі қуатты көршісі бұл елді екіге бөліл алды; ел аумағының батысы Түркияның, ал шығысы Иранның қарамағына өтті. Кейінірек орыс-парсы соғысының нәтижесінде Шығыс Армения Ресей империясының құрамына енді. Түркияның қол астында қалған Батыс Армения жылдар бойы түрік билеушілерінің қатал езгісінде болды. Бұл қайғылы оқиғалар армян халқының тағдырына елеулі ықпал етті: құртып-жоюдан аман қалған армяндар атақонысын тастап, бас сауғалауға мәжбүр болды. Әлемнің әр түкпірінде өмір сүретін армяндардың ірі топтарын осымен түсіндіруге болады.

1922 жылы Армения Грузия және Әзірбайжанмен бірге Кавказ сырты Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасының құрамына енді. 1936 жылы КСРО құрамына одақтық республика ретінде кірді. Қазіргі кезде Армения БҰҰ, ТМД мүшесі болып табылады. Республика өз тәуелсіздігін 1991 жылдың 23 қыркүйегінде жариялады.

Географиясы

Табиғат жағдайлары мен ресурстары

Бұл шағын елдің табиғат жағдайлары өте алуан түрлі. Ел аумағының 9/10 бөлігі теңіз деңгейінен 1000 м биіктікте орналасқан, мұның өзі жер қорын шаруашылық мақсатта пайдалануды қиындатады. Елдің оңтүстік-батыс бөлігін Арарат жазығы алып жатыр, мүнда ТМД аумағындағы ең ежелгі және әдемі калалардың бірі болып саналатын ел астанасы Ереван орналасқан.

Арменияның таулы бөлігі сейсмикалық жағынан қауіпті ауданға жатады, соңғы жойқын жерсілкішсі 1988 жылы Спитак қаласы маңында болды. Арменияның ең биік нүктесі — елдің солтүстігінде орналасқан Арагац тауы (4090 м). Ел аумағында түсті металдардың едәуір мол қоры шоғырланған. Әсіресе мыс кең орындары айрықша көзге түседі. Олар елдің оңтүстік-шығысы мен солтүстік-бастысында орналасқан. Мыстан басқа, Армения молибден кең орындарымен, алуан түрлі құрылыс материалдарымен (мәрмәр, гранит, туф және т.б.) әйгілі.

Ел аумағы субтропиктік белдеуде жатыр. Қаңтардың орташа температурасы 0°С-тан 12°С -ка дейін, ал шілденің орташа температурасы +18°С-тан +24°С-қа дейін ауытқиды. Жылдың жауын-шашынның ең көп мөлшері (900 мм) Кіші Кавказдың батыс беткейлерінде түседі, ал Арарат аңғарында оның көрсеткіші бар болғаны 220 мм ғана. Сол себепті егістік алқаптары қолдан суаруды қажет етеді. Елдің шығысында, Әзірбайжанмен шекараға жақын жерде Севан тау көлі орналасқан. Көл суы әрқашан салқын, тіпті жаздың өзінде оның жағалауында салқын леп соғып тұрады. Көл айналасында ұлттык саябақ ұйымдастырылған. Севанға жақын манда минералды бұлақтар негізінде жұмыс істейтін Джермук, Арзни және басқа сауықтыру орындары орналасқан. Өзен торы біркелкі таралмаған, ол тек биік таулы аудандарда жиірек. Елдегі ең ұзын өзен — Аракс.

Экономикасы

Халқы

2008 жылдың соңына қарай Арменияда 3,3 миллион халық тұрды, халықтың орташа тығыздығының көрсеткіші 1 км²-ге 108 адамнан келді. Жер бедерінің күрделі болуы халықтың қоныстану сипатына да ықпал еткен: Армения халқының жартысынан астамы Арарат жазығында тұрады. Табиғи өсу жыл сайын қысқарып келеді, қазіргі кезде оның көрсеткіші 4‰-ге тең. Қала халқының үлес салмағы — 67%. Арменияны бірұлтты елдер қатарына қосуға болады, өйткені оның халқының 94%-ын армяндар құрайды. Басқа ұлттар арасында орыстардың, күрдтердің, грузиндер мен гректердің саны біршама.

Шаруашылығы

Соңғы онжылдықта ТМД-ның басқа да жас тәуелсіз мемлекеттеріндегі сияқты, Арменияда да экономиканың құлдырауы басым болды. Кеңестік дәуірмен салыстырғанда халықтың әл-ауқаты да төмендеп кетті. Қазіргі кезде ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы көрсеткіші бар болғаны 560 АҚШ долларына тең (бұл ТМД бойынша ең төмен көрсеткіштердің бірі). Елдегі жұмыссыздар саны 109 мың адамға жеткен, бұл ЭБХ-тың 9%-ын құрайды. Жұмыссыздық деңгейі бойынша Армения ТМД елдері арасында 1-орын алады.

Өнеркәсіп үлесіне ЖІӨ-нің 34%-ы тиесілі. Өнеркәсіп құрылымында машина жасау басым, әсіресе прибор және станок, радиотехника мен электроника жасау жақсы дамыған. Өнеркәсіптің байырғы салаларының бірі — жергілікті шикізат көзіне негізделген түсті металлургия. Бұл саланың жекелеген кәсіпорындары электр энергиясының тапшылығынан өз жұмысын тоқтатқан. Елде мұнай мен табиғи газ қоры жоқ, мұның өзі елді энергия көзімен жеткілікті түрде қамтамасыз етуге кедергі болуда. Электр энергиясы Армян АЭС-і мен Раздан өзеніндегі СЭС жүйесінде өндіріледі. Соған қарамастан жыл сайын жан басына шаққанда электр энергиясын өндіру азайып келеді.

Басқа салаларға қарағанда, жергілікті шикізат кезіне бағдарланған тамақ енеркәсібі тұрақты дамып келеді. Өндірілетін өнімнің негізгі түрлері (шарап, коньяк, жеміс консервілері) республикадан тыс жерлерге көп сатылады. Елде құрылыс материалдарын өндіретін бірнеше кәсіпорын жұмыс істейді.

Агроөнеркәсіптік кешенде жүзім шаруашылығы мен жеміс өсіру жетекші орын алады. Жүзімдіктер мен жеміс бақтарының көпшілігі Арарат аңғарының суармалы алқаптарында орналасқан. Мұнда мақта, бадам, зәйтүн және көкөніс басым таралған. Жайылымдық мал шаруашылығы кең қанат жайған. Тауларда бидай мен арпа өсіріледі. Жалпы алғанда, жыртылатын жерлер ауыл шаруашылығы жерлерінід 2/5 бөлігін құрайды. Қазіргі кезде елдің ауыл шаруашылығы табиғи сипат алған, яғни ел азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз етуге ұмтылуда. Соған қарамастан астық, сүт және ет ендіру көлемі қысқарған.

Сыртқы саудадағы негізгі бағыт — импорт көлемінің ұдайы артуы, ол экспорт көлемінен әлдеқайда артық болып отыр. Ел мазут, табиғи газ, ауылшаруашылық өнімдерін сырттан сатып алуға мәжбүр. Елдің сыртқы экономикалық байланыстардағы негізгі әріптестері Ресей (20%), Иран және Түрікменстан болып табылады.^[6]

Дереккөздер

Сыртқы сілтеме

• Armenica.org

Армения к т [1] Азия елдері Егеменді елдер Армения • Ауғанстан • Әзірбайжан1 • Бангладеш • Бахрейн • Бруней • Бутан • Біріккен Араб Әмірліктері • Вьетнам • Грузия1 • Жапония • Израиль • Индонезия3 • Иордания • Ирак • Иран • Йемен2 • Камбоджа • Катар • Кипр1 • Солтүстік Корея • Кувейт • Қазақстан4 • Қырғызстан • Қытай • Лаос • Ливан • Малайзия • Мальдивтер • Моңғолия • Мысыр2 • Мьянма • Непал • Оман • Оңтүстік Корея • Өзбекстан • Пәкістан • Ресей4 • Сауд Арабиясы • Сингапур • Сирия • Тәжікстан • Тайланд • Түркия4 • Түрікменстан • Үндістан • Филиппин • Шри-Ланка • Шығыс Тимор Мойындалмаған және жартылай мойындалған мемлекеттер Абхазия • Қытай Республикасы • Оңтүстік Осетия • Солтүстік Кипр • Таулы Қарабақ Республикасы Тәуелді және арнайы әкімшілік аймақтар Аустралия Кокос (Килинг) аралдары • Кристмас аралы Қытай Гонконг • Макао Ұлыбритания Акротири мен Декелия • Үнді мұхитындағы Британия аймағы 1 Жүргізілген шекара бойынша жартылай Еуропада немесе толықтай Азияда. 2 Африкада. 3 Океанияда. 4 Еуропада. к т [2] Еуропа елдері Егеменді елдер Албания • Андорра • Аустрия • Әзірбайжан2 • Беларусь • Бельгия • Болгария • Босния және Герцеговина • Ватикан • Германия • Грекия • Грузия2 • Дания • Ирландия • Исландия • Испания • Италия • Кипр1 • Қазақстан1 • Латвия • Литва • Лихтенштейн • Люксембург • Мажарстан • Мальта • Молдова • Монако • Нидерланд • Норвегия • Польша • Португалия • Ресей1 • Румыния • Сан-Марино • Сербия • Словакия • Словения • Солтүстік Македония • Түркия1 • Украина • Ұлыбритания • Финляндия • Франция • Хорватия • Черногория • Чехия • Швейцария • Швеция • Эстония Мойындалмаған және жартылай мойындалған мемлекеттер Абхазия1 • Косово • Оңтүстік Осетия1 • Солтүстік Кипр1 • Транснистрия Тәуелді аймақтар Дания Фарер аралдары Ұлыбритания Акротири мен Декелия1 • Гернси • Гибралтар • Джерси • Мэн Арнайы әкімшілік аймақтар Финляндия Аланд аралдары Норвегия Шпицберген 1 Негізінде Азияда. 2 Еуропа мен Азия арасында жүргізілген шекарасы бойынша негізінде немесе толықтай Азияда. к т [3] Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Еуразиялық Экономикалық Одақ • Еуразиялық экономикалық одақ аясындағы кеден одағы • Одақ мемлекет Мүшелегі Мүшелері  Армения •  Әзірбайжан •  Беларусь •  Қазақстан •  Қырғызстан •  Молдова •  Өзбекстан •  Ресей •  Тәжікстан Құрушы  Түрікменстан Бақылаушылар  Ауғанстан •  Моңғолия Бұрынғы мүшелері  Грузия (1993—2009) •  Украина (1991—2018) Тарихы Ресей империясы • Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы • КСРО құлдырауы • Егемен елдер одағы • Беловеж келісімі • Алматы декларациясы Спорт Достастық кубогы • Ұлттық футбол құрамасы • Ұлттық хоккей құрамасы • Шайбалы хоккейден біріншілік Әскери ұйымдар Ұжымдық қауіпсіздік келісімі • Ұжымдық жедел әрекет ету күштері • ТМД біріккен әуеге қарсы қорғаныс қызметі • ТМД біріккен Қорғаныс күштері Экономика Еуразия Экономикалық Қауымдастығы • Еуразия патенттік конвенция • Еуразия патенттік ұйым • Тасис • Еркін сауда аймағы Ұйымдар Көшбасшылар кеңесі • Үкімет басшылары кеңесі • Сыртқы істер министрлер кеңесі • Қорғаныс министрлер кеңесі • Ішкі істер министрлер кеңесі • Біріккен Қорғаныс күштері кеңесі • Шекара әскерлері қолбасшылары кеңесі • Қауіпсіздік ұйымдары мен арнайы қызметтер басшылар кеңесі • Экономикалық кеңес • Парламент аралық ассамблеясы • Экономикалық сот • Мемлекетаралық статистика комитеті • Қаржы-банк кеңесі • Антитеррорлық орталық • Адам құқығы комиссиясы • Үйлестіру-сабағаттық комитеті • Атқарушы комитет • Экономикалық комитет • Банк к т [4] Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) Мүшелері  Армения •  Беларусь •  Қазақстан •  Қырғызстан •  Ресей •  Тәжікстан Бұрынғы мүшелері  Әзірбайжан (1999 жылға дейін) •  Грузия (1999 жылға дейін) •  Өзбекстан (2012 жылға дейін) Парламенттік Ассамблеясының жанындағы бақылаушы мемлекеттер  Сербия •  Ауғанстан Әскери ұйымдар Жедел әрекет ету ұжымдық күші • Бітімгершілік күштері к т [5] Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы Мүше мемлекеттер Қазақстан • Қырғызстан • Қытай • Өзбекстан • Пәкістан • Ресей • Тәжікстан • Үндістан Бақылаушы мемлекеттер Ауғанстан • Беларусь • Иран • Моңғолия Диалогтық серіктер Армения • Әзірбайжан • Камбоджа • Непал • Түркия • Шри-Ланка Қонақтар АСЕАН • БҰҰ • ТМД • Түрікменстан Жұмыс тілдері қытай • орыс   Еуропа кеңесі Мүшелері: Аустрия • Албания • Андорра • Армения • Әзірбайжан • Бельгия • Болгария • Босния және Герцеговина • Германия • Грекия • Грузия • Дания • Ирландия • Исландия • Кипр • Испания • Италия • Латвия • Литва • Лихтенштейн • Люксембург • Мажарстан • Мальта • Молдова • Монако • Нидерланд • Норвегия • Польша • Португалия • Ресей • Румыния • Сан-Марино • Сербия • Словакия • Словения • Солтүстік Македония • Түркия • Украина • Ұлыбритания • Финляндия • Франция • Хорватия • Чехия • Черногория • Швейцария • Швеция • Эстония Кандидаттар: Беларусь Бақылаушылар: АҚШ • Ватикан • Жапония • Израиль • Канада • Мексика   Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы Мүше елдер:  Албания •  Армения •  Әзірбайжан •  Болгария •  Грекия •  Грузия •  Молдова •  Румыния •  Ресей •  Сербия •  Түркия •  Украина Қараушы елдер:  АҚШ •  Аустрия •  Беларусь •  Германия •  Израиль •  Италия •  Мысыр •  Польша •  Словакия •  Тунис •  Франция •  Хорватия •  Чехия   Франкофония Албания • Андорра • Армения • Бельгия (Бельгия француз қауымдығы) • Бенин • Болгария • Буркина-Фасо • Бурунди • Вануату • Вьетнам • Габон • Гаити • Гана1 • Гвинея • Гвинея-Бисау2 • Грекия • Джибути • Доминика • Кабо-Верде • Камбоджа • Камерун • Канада (Нью-Брансуик • Квебек) • Катар1 • Кипр1 • Коморлар • Конго Демократиялық Республикасы • Конго Республикасы • Кот-д’Ивуар • Лаос • Ливан • Люксембург • Маврикий • Мавритания • Мадагаскар2 • Мали2 • Марокко • Молдова • Монако • Мысыр • Нигер • Орталық Африка Республикасы • Руанда • Румыния • Сан-Томе және Принсипи • Сейшель аралдары • Сенегал • Сент-Люсия • Солтүстік Македония • Того • Тунис • Франция (Гваделупа • Мартиника • Сен-Пьер және Микелон • Француз Гвианасы) • Чад • Швейцария • Экваторлық Гвинея Қараушы елдер: Аустрия • БАӘ • Босния және Герцеговина • Грузия • Доминикан Республикасы • Латвия • Литва • Мажарстан • Мозамбик • Польша • Сербия • Словакия • Словения • Тайланд • Украина • Уругвай • Хорватия • Черногория • Чехия • Эстония 1Қауымдастырылған мүше • 2Мүшеліктен шыққан   Кавказ елдері мен аймақтары Абхазия1 • Аджария • Адыгея • Армения • Әзірбайжан • Грузия • Дағыстан • Ингушетия • Краснодар өлкесі • Қабарда-Балқария • Қалмақстан • Қарашай-Шеркесия • Нахшыван • Оңтүстік Осетия1 • Солтүстік Осетия • Ставрополь өлкесі • Таулы Қарабақ Республикасы1 • Шешен Республикасы 1 жартылай мойындалған

Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.