Еркек

Белгілі ер адам монтажы, сағат тілімен: Хафиз Ширази, Давид мүсіні, Пан Ги Мун, Чинуа Ачебе, Кофи Аннан, Альберт Эйнштейн, Джоэл Салатин, Геракл, бала ұстаған шал, Витрувиялық адам, Адам ата, Эррол Флинн, Джозеф көсем, I Ариабхата, Георг Фридрих Гендель, Конфуций, Роналдо, Уле Хенрик Магга, Махатма Ганди, Платон

Ер (тағы еркек) — ересек адамның еркегі. Бала, не жас өспірім болған ерлерді ұл деп атайды.[a]

Өзге еркек сүтқоректілердей, ердің геномы жиі анасынан X-хромосомасын және әкесінен Y-хромосомасын алады. Жалпы, ұрықтың кейін ұл болатынын оның Y-хромосомасында бар SRY гені арқылы білуге болады. Андрогендер көбейтетін жыныстық жетілуі кезінде ерлерде екінші реттік жыныс белгілері пайда болады да, ер мен әйел арасындағы физикалық айырмашылықтар көбейе түседі. Осылар қатарына қаңқа бұлшық еті тінінің үлкеюі, бойының мен сақал-мұртының өсуі және дене май қыртысының азаюы бар. Ер анатомиясын әйелінен айыратыны — ер репродуктивті жүйесі, оған жұмалақ, шәует шығаратын түтік, қуықалды без, атабез қосалқысы, пенис жатады. Екінші реттік жыныс белгілері қатарында жіңішкелеу жамбас белдеуі мен кішірек емшегі бар.

Адамзат тарихы бойы бар гендерлік рөлдер ерлердің қабілеттері мен артықшылықтарын белгілеп жүрген. Ерлер жиі әскери қызметке шақырылады немесе өлім-жетім деңгейі жоғары кәсіптерге жіберіледі. Діни ережелердің біразы ерлерге арнап жеке міндеттер салады, мысалы сүндеттеу рәсімі. Ерлер әйелдерге қарағанда зорлық-зомбылыққа көбірек кінәлі де, оған көбірек құрбан да болады.

Транс-ерлер — гендерлік сәйкестігі жеке, туғанында әйел болған ерлер. Интерсекс ерлердің анатомиясы әйелдің де, ердің де әдеттегі анатомиясына сәйкес келмейді.

Этимологиясы

Ер сөзі бірдей мағыналы көне түркі тіліндегі *ēr сөзінен шыққан. Оның этимологиясы әбзелді білдіретін ер омонимінің этимологиясынан ерекшеленеді.

Еркек сөзі биологиялық еркек жынысын білдіретін көне түркі тіліндегі *ẹrkek ~ *hẹrkek сөзінен шыққан. Оның когнат қатарына түрік пен қырым татарының erkek, қырғыздың эркек және әзербайжанның erkək сөздері жатады. Жігіт сөзі де көне түркінің сөзінен шыққан, оның алғашқы оқылуы *yigit болған және мағынасы жас жігіт болған делінеді.

Биологиясы

Романовский — Гимза боюындағы ересек ер адам кариотибі. Ер адамдардың көбіне X пен Y-хромосомаларының екеуі де болады.

Адамдардағы шәует жасушалары X, не Y-хромосомасына ие болады. Аналық жыныс жасушасына Y-хромосоманы ие шәует жасушасы жетсе, ұрық еркек кариотибіне ие болмақ.

Ер мен әйел адамдардың биологияларында бірнеше айырмашылық бар. SRY гені көбіне Y-хромосомасында табылады және ол жұмалақтың дамуына әкеледі, ол кейін еркектерге тән басқа да ерекшеліктерді құруға жауапты. Еркектердегі жыныс дифференциациясы аталық безге тәуелді жолмен жүреді, ал әйелдердің дифференциациясы гонадқа тәуелді емес.[1]

Ескертпелер

  1. ↑ Қазақстанның кейбір өңірлерінде ұл сөзінің орнына бала сөзі қолданылады.

Дереккөздер

  1. ↑ Rey, Rodolfo; Josso, Nathalie; Racine, Chrystèle (2000). "Sexual Differentiation". Endotext (MDText.com, Inc.). PMID 25905232. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279001/. "Irrespective of their chromosomal constitution, when the gonadal primordia differentiate into testes, all internal and external genitalia develop following the male pathway. When no testes are present, the genitalia develop along the female pathway. The existence of ovaries has no effect on fetal differentiation of the genitalia. The paramount importance of testicular differentiation for fetal sex development has prompted the use of the expression "sex determination" to refer to the differentiation of the bipotential or primitive gonads into testes.".  Мұрағат көшірмесі 8 тамыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында

Тағы қараңыз
Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Еркек