Biweyhî

Biweyhî, Dewleta Biweyhiyan di pirtûkan de bi erebî : الدولة البويهية al-Dawla al-Buwayhīya hatiyê binavkirin, dewleteke şiî ya deylemiyan[1] bû, di 932an de li Îran û Îraqa îroyîn de hatiye avakirin. Her çiqas pêşiyê bi pirranî li bakûrê Îranê bûbin jî paşê heta başûrê Îranê çûne.[2]

Dûgela Biweyhiyan

الدولة البويهية Zimanê erebî

←Samaniyan
←Ziyariyan
←Banû Îlyas
 934 — 1062[3] ↓


Agahiyên gelemperî
 Rêveberî
 Paytext Şîraz
 Ziman Erebî
Farisî
Deylemî
 Dîn Şiîtî
 TBH {tbh}
 TBH/sal {tbh kes}
 Dirav {dirav}
 Dem {dem}
 Nîşana înternetê {nîşana înternetê}
 Kd. telefonê {koda telefonê}
 {agahîgelemp1 sernav} {agahîgelemp1}
 {agahîgelemp2 sernav} {agahîgelemp2}
 {agahîgelemp3 sernav} {agahîgelemp3}
 {agahîgelemp4 sernav} {agahîgelemp4}
 {agahîgelemp5 sernav} {agahîgelemp5}
Gelhe
{gelhe}
{gelhe2}
{gelhe3}
{gelhe4}
{gelhe5}
Rûerd
{rûerd2}
{rûerd3}
{rûerd4}
{rûerd5}
Dîrok û bûyer
{bûyer6}
{bûyer7}
{bûyer8}
{bûyer9}
{bûyer10}
{bûyer11}
{bûyer12}
Serwerî
   {sernav serokA}
{serokA1}
{serokA2}
{serokA3}
{serokA4}
{serokA5}
{serokA6}
   {sernav serokB}
{serokB1}
{serokB2}
{serokB3}
{serokB4}
{serokB5}
   {sernav serokC}
{serokC1}
{serokC2}
{serokC3}
{serokC4}
{serokC5}
   {sernav serokD}
{serokD1}
{serokD2}
{serokD3}
{serokD4}
{serokD5}
   Mîr/Şahenşah
 934-949 Îmad al dawla
 1048-1062 Abu Mansur Fulad Sutun
{serokE6}
{serokE7}
{serokE8}
{serokE9}
Karîna qanûndanînê
{perleman}
Ya berê Ya paşê
SamaniyanSamaniyan
Xanedana ZiyariyanXanedana Ziyariyan
Banû ÎlyasBanû Îlyas
XeznewîyanXeznewîyan
SelçûqîSelçûqî
KakûyîKakûyî
ÛqeylîÛqeylî
MerwanîMerwanî
Nexşeya dewleta Biweyhiyan cihê kesk e.
Dewleta Ziyariyan nêzîkî Deryaya Qezwînê cihê lacîwerd e.
Dewleta Harezmşahiyan hêşînê tarî ye.
Cihê samaniyan renge zer e.

Paytexta vê dewletê Şîraz bû. Dînê dewletê îslam û ziman jî bi piranî farisî û erebî bûye.

Temenê Dewletê 130 sal bû û di sala 1062 ji hevda ketiye.

Dîroka biweyhiyan

Gava ku sê Mîrîtiyên Buwayhid-ê yên yekbûyî bûn yek, dewlet xurttir bû. Gava Adudüddevle, yê ku dewlet yek kir, mir, di 983an de dîsa tevlihevî çêbû. Wî di sala 1029 de Mehmûdê Gaznî yek ji Büveyhoğulları, ku bû du şax, veqetand. Di dema Adud al-Daula de, gelek mizgeft û nexweşxane li welêt hatin avakirin. Vana di encama Mongolî de hatin rûxandin. Fermandarên Tirk ên Buveyhiogullari li Bexdayê carinan li dijî Buveyhogullari serî hildan.

Lêskerekî Buweyhi

Ji ber vê sedemê, şaxê din ê Buveyhioğulları dest bi lawazbûnê kir. Xelîfeyê Ebasî Kaim Abassi, ku dixwest ji bin zordariya Buveyhiogullari xelas bibe, ji Siltanê Mezin ê Selçûqî Tuğrul Bey alîkarî xwest. Tuğrul Bey di dema gera xwe ya Bexda di 1055-an de şerê Buveyhiogullari kir û têkçûnek giran li wan kir. Tuğrul Bey, ku hîkûmdarê Büveyhioğulları dîl girt, dawî li vê dewletê anî. Di dema Büveyihoğulları de gelek xebatên mîmarî jî hatine çêkirin. Büveyhioğulları xanedaniyek e ku li beşek diyarkirî ya erdên Îran, Iraq, Azerbaycan û Tirkiye serdest bû.

Hikûmdaren dewletê

Sûkek li Şîraz (Îran). Ew di dema Buveyhioğulları de hatî çêkirin.

Serwerên Mezin

Mîrên Buyîd dewletê bi taybetî ji Fars (parêzgeh), Jibal û Iraq dewlet bi rê ve dibin. Ji ber ku welat bû sê parçe, ji hêla sê rêveberên cuda ve hate birêve birin.

Farisî şax

  • Imadüddevle 934-949
  • Adudüddevle 949-983
  • Erefüddevle 983-989
  • Samsâmüddevle 989-998
  • Behâuddevle 998-1012
  • Sultanüddevle 1012-1024
  • Ebû Kalicar 1024-1048
  • Stûna 1048-1055 ya Abu Mansur Fülad

Ew di nav Selçûqî de bû.

Li plateranê plakaya xemilandî ya sedsala 10an a Buwayh

Rey lever

  • Ruknüddevle 935-976
  • Fahruddevle 976-980
  • Muayyadüddevle 980-983
  • Fahruddevle (dîsa) 984-997
  • Mecdüddevle 997-1029

Ew beşdarî Xeznewîyan bû.

Branchaxê Iraqiraqî

  • Muizzuddevle 945-967
  • İzzüddevle 966-978
  • Adudüddevle 978-983
  • Samsâmüddevle 983-987
  • Şerefüddevle 987-989
  • Behâuddevle 989-1012
  • Sultanüddevle 1012-1021
  • Musharrafuddaw 1021-1025
  • Celâlüddevle 1025-1044
  • Ebû Kalicar 1044-1048
  • Al-Malik al-Rahim 1048-1055

Ew di nav Selçûqî de bû.

Serwerên Biçûk

Mîrên Buwayh hin herêmên piçûk hukum dikirin.

Besra Buyids

  • 980-an Diyaüddevle

Zimanê farisî beşdarî Buyidan bû.

Buyîdên Hemedanê

  • Muayyadüddevle 976-983
  • Shamsudevle 997-1021
  • Samauddevle 1021-1024

Kerman Buyids

  • Kavamüddevle 1012-1028

Farisî beşdarî Buyidan bû.

Buwehî Xûzistan

  • Tacüddevle 980-an

Farisî beşdarî Buyidan bû.

Xanedan

Biweyhiyan dewletek e ku ji hêla gelê Deylem yan si Kurd ve hat damezrandin. Navê Buwayhi, V. Behrâm ji Buye (Buveyh) bin Fennâ Hüsrev daketiye.[4]

Desthilatdariya Biweyhiyan, dewletek Şiîtî, ji 932 heya 1055 dom kir. Abu Suca Buwayh, ku navê xwe da vê xanedanê, serokê eşîrekî şervan e. Kurên wî Alî li Farisî -yê Prensîbiya Buwayh, li Rey (şaristan)ê de Hasan û Kirman -ê de Ehmed damezirandin. Buveyhogullari di wextê xwe de çû rojava û Bexda xist bin serweriya xwe. Paşê Büveyhoğulları Xelîfe xist bin emrê xwe. Serekê Xelîfe Buveyoğulları ji hêla walî (Emirül Ümera) ve hate wezîfedarkirin. Paşê, Buveyhogullari şaxek danî ber çavên Xelîfe û li şûna wî xelîfeyek din danî. Niha Xanedana Ebasiyan bûne dîkên Biweyhiyan.

Girêdanên derve

Çavkanî

  1. ^ Felix, Wolfgang; Madelung, Wilferd. "Deylamites". Encyclopaedia Iranica, VII/4. rr. 342–347. Roja gihiştinê 28 çiriya paşîn 2016.The most successful actors in the Deylamite expansion were the Buyids. The ancestor of the house, Abū Šojāʿ Būya, was a fisherman from Līāhej, the later region of Lāhījān.
  2. ^ http://www.iranicaonline.org/articles/buyids
  3. ^ C.E. Bosworth, The New Islamic Dynasties, (Columbia University Press, 1996), 154.
  4. ^ TDV, İslam Ansiklopedisi, cild: 6, rûpel: 496