Вӧгулъяс

Вӧгулъяс (вӧгул: маньси; роч: манси; важӧнджык вогулы, вогуличи) — финн-йӧгра войтыр, Рочмуын йӧгра котырӧ пырысь ичӧт лыда вужвойтыр, олӧ Россияын Рытыввыв Сибырын.

Сёрнитӧны вӧгул кывйӧн, но 60 % йӧзыс быдлунъя олӧмын вӧдитчӧны роч кывйӧн. 2010-ӧд вося Ставроссияса Йӧзӧс пасъялӧм дырйи арталӧма 12269 вӧгул. 200 гӧгӧр морт олӧ Свердловск обласьт войвылын, некымынӧн — Перым край асыв-войвылын («Вишерский» канму заповедникын).

Ас ним да этнографическӧй котыръяс

«Манси» ас ним вуджӧдсьӧ кыдзи «морт», артмӧма важ фин-йӧгра кадся *mańćɜ «ай, морт» кывсянь. Кыввужйыс тыдовтчӧ и мукӧд фин-йӧгра кывйын: ӧстякъяслӧн фратрия шусьӧ «маньть» (mańt́) (ваха сёрнисикас), «моньть» (mońt́) (иртыш сёрнисикас), «мась» (maś) (обдор сёрнисикас), маддяръяслӧн «magyar» ас ним. Вогул кывлӧн сёрнисикасъясын паныдасьлӧ татшӧм татшӧм кывъяс: маньси (mańśi) (сосьва вӧгул), ма̄ньсь (māńś) (пелым вӧгул), мӧ̄ньсь (mɔ̄̈ńś) (улыс конда вӧгул), мӓньцӣ (mäńćī) (тавда вӧгул), ма̊ньсь (måńś) (улыс лозьва вӧглу).

Вӧгул фратриялӧн «Мо̄сь» ним артмӧма ӧстяк «мась» (mɔś) кывйысь (Обдор сёрнисикас), но воӧма важ йӧгра кадся *mańćɜ кывйысь.

1920-ӧд воясӧдз вӧгулъясӧс рочьяс шуисны «вогулы» кывйӧн, мый артмӧ ӧстякъяслӧн u̯oɣaĺ, u̯oɣat́ кывйысь. Тайӧ кывйыс век на паныдасьлӧ мукӧд кывйын, шуам, немеч. Wogul, wogulisch.

Торйӧдӧны ӧстякъяслысь куим этнографическӧй котыр: войвывса, лунвывса да асыввывса. Лунвывса ӧстякъяс, кодъяс олӧны Иртыш ю бокын, сорласисны рочьяскӧд да тотараяскӧд.

Кыв

Вӧгул кыв пырӧ урал кыв семьялӧн обдор йӧгра котырӧ. Торйӧдӧма 8 сёрнисикас: сосьва, вылыс лозьва, тавда, улыс конда, пелым, ваха, шӧр лозьва, улыс лозьва.

Вӧгул письменносьт лӧсьӧдӧма 1931 воын латиница подулын:

A, B, D, E, F, G, H, Ꜧ, I, J, K, L, Ļ, M, N, Ņ, Ŋ, O, P, R, S, S̷, T, Ţ, U, V, Z, Ь

1937 восянь — роч алфавит подулын. Сёрӧнджык вежлалӧма да содталӧма. Ӧнія кадӧ:

А а, Ā ā, Б б, В в, Г г, Д д, Е е, Ē ē, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Ӣ ӣ, Й й, К к, Л л, М м, Н н, Ӈ ӈ, О о, Ō ō, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ӯ ӯ, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ , Ъ ъ , Ы ы , Ь ь , Э э, Э̄ э̄ , Ю ю , Ю̄ ю̄, Я я

Вӧгул гижӧда кыв подулын сосьва сёрнисикас.

Лыд

2002 воын Рочмуын олӧма 11 432 вӧгул, 2010 воын — 12 269 морт.

2010 воын Тюмень обласьтын олӧма 11 614 вӧгул: на лыдын Ханты-Вӧгул асвеськӧдлан кытшын 10 917 (2010 в.), Ямал-Яран асвеськӧдлан кытшын 171 (2002 воын), Тюмень обласьтын (асвеськӧдлан кытшъястӧг) — 496 (2002 воын). Свердловск обласьтын олӧма 251 морт (2002 воын 259). Та кыдзи, Украинаын 2001 воын олӧма 43 вӧгул.

История

Нималана вӧгулъяс

• Проводников Руслан Михайлович — боксёр, ставмирса чемпион (2013)
• Ромбандеева Евдокия Ивановна — туялысь
• Назарова Светлана Михайловна — СССР-са нимӧдана кӧр видзысь
• Шесталов Юван Николаевич — гижысь

Ӧшмӧсъяс

• Манси // Народы России. Атлас культур и религий. М.: «Изд-во Дизайн. Информация. Картография», 2010.
• Манси // Сибирь. Атлас Азиатской России. М.: Изд-во «Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография», 2007.

Ыстӧдъяс