Португалиядин тарих

Португалиядин тарих

Лап дегь чӀав

Рум империядин ибадат (Эвора).

Тахминан агъзур йис идлай вилик Юкьван Европадай иниз кельтар куьч хьанвай, ва ина яшамиш жезвай иберрик галаз акахьнавай, грекрин жугъурна — чирзавай крар тухузвай ксари и ччилериз «Ofiussa» (дегь грек. Гуьрзедин ччил) тӀвар ганвай, вучиз лагьайтӀа гьа чӀавуз и ччилерин агьалиийри кобрадиз ибадат авун мумкин я[1].

Ч.э.вилик 814 йисуз финикийри Карфаген колония туькӀуьрнай, и колониядик Пирненей зуростровда чка кьунвай Португалиядин кьибле падни акатнай. Гуьгъуьнлай, Дору ва Тежу вацӀарин арада яшамиш жезвай са шумуд тайифарикай виридалай чӀехи лузитан тайифади гьукум чпин гъилик чӀугнай.

Ч.э.вилик 219 йисуз Римдинни Карфагендин арада дяве эгечӀнай. 200 йисан къене римдин кьушунри Пиреней зуростровдин чӀехи пай кьунвай[1]. Ч.э.в IV—III виш йисара Португалиядин ччилерин чӀехи пайда лузитанар яшамиш жезвай. Ч.э.в 1 виш йисан эхирда Римди Португалия муьтӀуьгъарнай[1]. Ч.э. V—V виш йисарин 2-лагьай зур пайда Португалия вестготри кьунвай, 713—718 йисарани арабри. Реконкистадин финифда 1095 йисуз Португалядин графвал туькӀуьрнай, 1139 ийсуз (официал 1143 йисуз) ада короллвал хьана. XV виш йисалай дяведин рекьелди ччара пачагьлугъар кьаз коллонияяр туькӀуьрунин кӀвалахар эгечӀнавай[2]. Къуватар лап хкаж хьайи дережадиз португалиядин колониалвилин империя XVI виш йисан 1-лагьай зур пайда агакьнава. 1581 йисуз Испаниядиз муьтӀуьгъ хьанвай[3].

Дяведин финифда 1703 йисуз Лиссабондин ва Метуэндин икьрарар къабул авур Португалия, ЧӀехибританиядин экономикадинни политикадин аслувилик акатзва. 1807 йисуз Португалиядиз I Наполеон кьушунар гьахьзава, 1808 йисузни англиядин кьушунри португалиядин патриотрин кьумекдалди абур чукурнай. XIX виш йис Португалиядин кьиспесда революциярин виш йис хьиз лишан кьунва (1820 йисан Португалиядин революция, 1836 йисан Сентябрьдин революция), гражданвилин дявеяр (Мигелист дявеяр, Мария да Фронтедин дяве), ва гьакӀни конституциядин пад хуьзвайбурунни аксиниз къарагънавайбурун арада хьанвай кӀеви женг[4]. XIX виш йисан 2-лагьай зур пайдилай гькуматвилинни социалвилин гьерекат гегьенш жезвай[5].

XX виш йис

Мануэль II Португалиядин эхиримжи король тир.

1910 йисуз Португалияда хьанвай революциядин нетижада, Португалияди республика статус къачуна[6]. Уьлкве Дуьньядин садлагьай дяведани Антантадин пад кьуна иштиракнай, дяведиз 100 000 солдат рекье ттунвай, абурукай 7000 кас кьенвай. Дуьньядин кьведлагьай дяведин финифда Гьитлердихъ галаз мукьва дуствилин алакъаяр авайди тир. Амма ЧӀехибританиядихъ галазни санал крар ийизвайвиляй и дяве чӀавуз нейтрал гьукумат яз амукьнай. Дяве береда Португалия пара къадарда вольфрам маса гудай уьлкве тир, ва гьа идалди зурба пулар къачунай, вучиз лагьайтӀа сад садахъ галаз женг тухузвай немецарини англичанри гьар са бицӀи твар хьайитӀани къачуз гьазур тир, тек душмандиз гьат тавурай лугьуз[7].

1926 йисуз уьлкведа гьукуматдин «элкъуьн» хьана, ва ина дяведин диктатура эцигнай. Гьа идалди «ЦӀуру Уьлкведин» гьукум куьтягь хьанвай. 1932 йисуз саки вири гьукум премьер-министр Антониу ди Оливейра Салазардин гъилик гьатна, 1933 йисуз ада уьлкведа авторитар къайдадин режим эцигнай, са бязи совет жугъурна — чирдай ксари и режимдиз «фашиствилин» режим тӀвар ганвай. Кьилди са «Халкьдин садвал», «Халкьдин жегьилрин садвал» ва «Чинебан полиция» (PIDE) партиярри кьиливал ийизвай, ин масакӀаяр «ЦӀийи Уьлкве» туькӀуьрунин мураддалди авунвай[8]. Дуьньядин кьведлагьай дяведа нейтралвал хуьнайтӀани, дуствилин уьлквейриз Азор островра дяверин базаяр туькӀуьриз ихтияр ганвай, ахпа дяведилай къулухъ Португалия НАТОдиз гьатнай. Диктатор Оливейрадин таъсир гилани акваз жеда, ада уьлкведа политикадин стабилвилвал авунвай, экономика хкажна кӀеви авунай ва Дуьньядин кьведлагьай дяведилай къерехда амукьиз куьмекнай.

1960 Португалиядин Африкада авай Ангола, Гвинея-Бисау ва Мозамбик колонияра регьим авачирвилин дявеяр гатӀуна. 1968 ийсуз Салазар сагъвалдин усалвиляй къуллугъдай экъечӀна, ва адан крар давам ийиз Каэтано Марчелло атанай. Дяверин себебдай гьукуматдин буржар ва инфляция хкаж жезва. Дяве кьиле тухузвайбуру фад гъавурда гьатна хьи и дяведа абур кӀаник акатда, ва и месэлада политиквилин гьял жагъуриз хьаначирвиляй 1975 йисуз дяве ислягьвилелди акьалтӀун паталай Португалияди вичин колонияриз аслу туширвал гана, ва виш йисарин къене тухузвай колониалвилин политикадиз эхир эцигна[9]. 1975 йисан 25 ноябрьдиз ихьтин хабарар чир хьанвай радикал чапла кӀеретӀри (асул яз десантникар ва Лиссабондин дявевилин полиция) гьукуматдин «элкъуьн» кьилиз акъудиз алахъна. Гьа чӀавузни «КӀуьдар группади» кьилел Рамалью Эаниш алаз абурун къаншардиз активдаказ дявевилин план — жаваб туькӀуьрна абуру радикал кӀеретӀар кӀаник кутуна. Гъуьгъуьнин йисуз уьлкведа демократия кӀеви ийиз куьмек авунай. 1976 йисан 14 июньдиз Рамалью Эаниша президентвилиз вичин кандидатура эцигзава ва хкягъунра вирида ван гунин нетижада португалиядин президент къуллугъдиз къвезва. Ада демократиядин конституция тестикьарзава ва уьлкве, гьардаз вичин гьукум кьиле тухудай кас авай, муниципалитетриз пайзава ва Азор ва Мадейра островриз автономиядин регионал гьукумат статус гузва.

1949 йисуз Португалия НАТОдик акатзава, адан член ва санал крар тухузвайди жезва, 1960 йисуз Европадин Ада Савдадин Садвалдик акатзава, 1961 йисуз Экономикадин ва Вилик финин крара Санал кӀвалахунин Организациядик ва 1986 йисуз Европадин Экономикадин КӀапӀалдик акатзава. 1999 йисуз Португалия эвро зонадиз гьахьзава, гьакӀни и йисуз Китай Халкь Республикадин гьукумдик Макао вугузва.[10] Европадин Садвалдик гьахьай чӀавалай, уьлкве пудра председетельвал кьиле тухузвай, 2008 йисуз Лиссабондин икьрар къабулнавай[11].

Баянар

  1. 1,0 1,1 1,2 Portugal—History  (инг.). Ахтармишун 2012 йисуз 22 январдиз.
  2. Sousa, Manuel. Reis e Rainhas de Portugal. — Mem Martins: SporPress, 2000. — С. 31-35. — ISBN 972-97256-9-1.  (порт.)
  3. Mattoso, António; Henriques, Antonino. II volume: Idade Moderna e Contemporânea // História Geral e Pátria. — Лиссабон: Bertrand, Lda., 1965. — С. 21 a 33.
  4. II volume: Idade Moderna e Contemporânea // História Geral e Pátria. — Лиссабон: Bertrand, Lda., 1965. — С. 207-209.
  5. Португалиядин тарих Архивация 21 сентябрь 2011 йисан.  (урус)
  6. Sousa, Manuel. Reis e Rainhas de Portugal. — Mem Martins: SporPress, 2000. — С. 157-158. — ISBN 972-97256-9-1.
  7. II volume: Idade Moderna e Contemporânea // História Geral e Pátria. — Лиссабон: Bertrand, Lda., 1965. — С. 304-305.
  8. António de Oliveira Salazar. HistóriadePortugal.info. Архивация 19 декабрь 2011. Ахтармишун 6 июль 2012.
  9. vários autores. História 9. — Porto Editora, 2004. — С. 168-174.
  10. Макаодин къанунар, Португалия гьукум тухузвай эхиримжи чӀавара
  11. Европадин Садвалда Португалиядин председательство Архивация 22 май 2011 йисан.

ЭлячӀунар