Gebaordje

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De gebaordje van lemmer.

'n Gebaordje of gebaorte is 't óntstaon van e nuuj zelfstenjig laeven oet 'n anger organisme vanne zelvendje saort. 't Is 't percès wobie d'n draagtied aaflöp en 't nuuj laeve wuuert oetgeworpe.

Bie hoger deersaorte haet de gebaordje plaats nao de bevröchting enne daoropvolgendje periood van greuj in 'n ei van 'n imprio in 't lief vanne moder. Bie luuj neump me dees periood de zwangersjap; bie bieëster de drach of d'n draagtied. 't Memènt van 't oetwirpe van 't nuuj laeve hètj de gebaordje, meh bie miense sprik me döks vanne bevalling.

Bie zougdere haet de gebaordje plaats door sametrèkking vanne baarmoder, wodoor de foetus ('t imprio kort veure gebaordje) nao boete kump vanoet 't lief van 't moderbieës. De wórpgruuedje varieertj van eine toet mieër es tieën naokómmelinge. Bieje meiste zougdere zeen pasgebaorene innen ieëste tied nao de gebaordje nag aafhenkelik van modermilk en wiejere breudzörg. Bie bujeldere greutj 't jónk bieës nag gelangentied inne bujel vanne moder.

Bie bieëster die eier lègke sprik me gewuuenelik neet van "gebaore waere", meh van "oetkómme", ómdet 't eljerbieës neet baartj, mer eier lègk. De gebaordje is den neet 't lègke van 't ei door 't moderbieës, mer 't memènt det 't jónk zich oet 't ei wètj te bevrieje.

Bie veugel kump 't jónk, 't kuke, oet 't eie. Bieje veugel sprik me van èsvlejers wen de jóng veugel drek 't ès verlaoten en van èsblievers wen zie gerumen tied op 't es blieve veurdet zie zich de vlöch eigemake.

Bie vèssen en reptiele kómme de jóngen ouch oet 'n ei, wobie de eljers sómtieds breudzörg vertuuene, meh sómtieds juus ouch gaar-neet. Sómmige vèsse numme de eier inne móndj, de moelbreujers. Sómmige vèsse, mer ouch sómmige reptiele, zeen laevendjbarendj, det wil zègke det 't jónk al in 't lief vanne moder oet 't ei kump.

Ouch insèkte kómmen oet eier. Inne laeveskrink van insèkte zeen 's twieë tuup te óngersjeie: de ónvolstenjige gedaanteverwusjeling enne volstenjige gedaanteverwusjeling. Bepaoldje parasitair insèkte, wie sluupwapse lègken häör eier in anger bieëster, wo dees oetkómmen en zich wiejer óntwikkele.