Buildiere

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Buildiere (Latien: Marsupialia (Illiger 1811)) zien 'n gróp zoogdiere die ziech kinmerke doortot hun joonge nao 'ne korten draagtied oonderoontwikkeld, embryo-echteg weure gebore en ziech daonao in 'ne ploej, de zoegeneumde buil, wijer oontwikkele. Same mèt de mojerkookbieste (Placentalia) vörme ze de Metatheria (levendbarende zoogdiere); dit in tegestèlling tot de Monotremata die eier lègke. Me vint ze allewijl veural in Australië en in minder maote in de Amerika's (veural Zuid-Amerika).

Evolutie

De perceis relatie tösse de gróppe zoogdiere, en tösse ordes vaan buildiere oonderein, waor langen tied umstreje. De fossiel historie vaan de buildiere geit neet wijer trök es de Kriet-Paleogeengrens, meh op basis vaan paleogeografische arguminte - 't feit tot ze zoewel in de Amerika's es in Australië veurkoume - moot me hun oontstoon wel ieder lègke. Moleculair bewies wijs oet tot ze tösse de 100 en 120 mieljoen jaor geleie zien aofgesplits vaan de moojerkookbieste. De aofsplitsing vaan de eierlègkende zoogdiere ligk nog wijer in 't verleie; de levendbarende zoogdiere vörme dus ein claad binne de zoogdiere.

Ouch euver de plaotsing vaan de ordes oonderling heet moleculair bewies oetsleetsel gegeve. De in Amerika levende soorte bleke daobij oonderein 't wiedste oeterein te stoon. Doabij bleek ouch de monito del monte rillatief ing aon de Australische buildiere verwant. Heioet kin me opmake tot de buildiere woersjijnelek in 't huieg Zuid-Amerika zien oontstande en ziech daonao euver gans Gondwanaland höbbe verspreid. Dat wèlt zègke tot ze neve Australië en Zuid-Amerika ouch in Afrika en op Antarctica mote of kinne höbbe geleef. Dao mote ze de concurrentie zien aongegaange mèt de Gondwanatheria, 'n intösse oetgestorve gróp zoogdiere of zoogdierechtege.

Hun loot daonao waor versjèllend. In e groet deil vaan hun gebeed krege ze al gaw mèt moojerkookbieste te make, die dèks beter waore oetgerös. In Zuid-Amerika móste ze de concurrentie aon mèt de Xenarthra, zoetot ze mer e beperk aontal niches kóste völle. Väöl later raakden 't continent verboonde mèt Noord-Amerika, wat de Groete Amerikaanse Oetwisseling tot gevolg had. Dit had irnstege gevolge veur de Zuid-Amerikaanse fauna; ouch de buildiere: ze waore in isolatie opgegreujd en hun concurrente waore väöl competitiever. Väöl buildiere zien toen oetgestorve. 't Aontal buildiere wat ziech, umgekierd, in Noord-Amerika vestegde waor hendeg beperk.

In Afrika zien ze gans verdwene, woersjijnelek naotot dit continent aon Eurazië vas kaom te zitte. Op Antarctica zien ze oetgestorve naotot dit continent al te zwoer aofkeulde en veur 't mieste leve gaaroet neet mie gesjik waor.

Australië evels raakde neet door de moojerkookbieste gekoloniseerd (op de vleermuis nao); hei bleve de buildiere in hun vol glorie bestoon. Ze völle hei alle niches die örges aanders veural door moojerkookbieste weure opgevöld; door convergente evolutie liekene ze dèks väöl op 'gewoen' zoogdiere oet de res vaan de wereld.

Door de rillatief kleinen habitat dee Australië is zien de mieste buildiere neet zoe competitief. Dit woort good dujelek mèt de koms vaan de mins. E groet deil vaan de megafauna verdween astrein al oonder de jachdrök, meh de inveuring vaan d'n dingo waor funes veur jegers wie d'n Tasmaansen builwouf. Nao de koms vaan de Europeaone kreeg de ein nao de aander soort 't zwoer, zoewel door concurrente (knijn, brumby) es door nui jegers (fóks, verwèlderde kat). Me deit väöl meujte um dit probleem te controllere, meh de exotische populaties zien zoe excessief tot ze neet oet te reuje zien.

Indeiling

BUILDIERE (Marsupialia)

• Bovenorde Ameridelphia
  • Orde en femilie Opossums (Didelphimorfia; Didelphidae)
  • Orde en femilie Opossummuis (Paucituberculata; Caenolestidae)
• Bovenorde Australidelphia
  • Monito del monte (orde Microbiotheria, femilie Microbiotheriidae)
  • Orde Yalkaparidontia †
  • Orde Dasyuromorphia: roufbuildiere
    • Femilie Thylacinidae †
    • Femilie Dasyuridae
    • Numbat (femilie Myrmecobiidae)
  • Builmolle (orde Notoryctemorphia, femilie Notoryctidae)
  • Orde Peramelemorphia
    • Femilie Bilby's (Thylacomyidae)
    • Femilie Chaeropodidae †
    • Femilie Peramelidae
  • Orde Diprodontia
    • Oonderorde Vombatiformes
      • Femilie Wombatte (Vombatidae)
      • Femilie Koala's (Phascolarctidae)
      • Femilie Reuzewombatte (Diprotodontidae) †
      • Femilie Builtapirs (Palorchestidae) †
      • Femilie Builliewe (Thylacoleonidae) †
    • Oonderorde Phalangeriformes (possumechtege)
      • Femilie Acrobatidae
      • Femilie Dwergpossums (Burramyidae)
      • Femilie Ektopodontidae
      • Femilie Petauridae
      • Femilie Phalangeridae
      • Femilie Pseudocheiridae
      • Slurfbuilmoes (femilie Tarsipedidae)
    • Oonderorde Macropodiformes (kangoeroe-echtege)
      • Femilie Kangoeroes (Macropodidae)
      • Femilie Kangoeroeratte (Potoroidae)
      • Muskuskangoeroerat (femilie Hypsiprymnodontidae)
      • Femilie Balbaridae †

Levescyclus

Nao de bevröchting zit de vröch neet laank in de baarmoojer - dèks mer e paar weke en noets väöl laanger es 'ne maond. 'ne Reuzekangoeroe weurt nao gemiddeld 42 daog zwaangersjap gebore, tegeneuver 270 veur 'ne mins en 336 veur e peerd (heibij is neet d'n tied mètgerekend tot 't embryo weurt 'stèlgelag' in aofwachting vaan de spiening vaan 't veureg joonk - zuug oonder). 'nen Opossum kump al nao twelf daog op de wereld, dewijl de nerts (e vergeliekbaar moojerkookbies) dao 57 daog veur nudeg heet. Es gevolg daovaan is 't joonk extreem klein bij de geboorte - dèks minder es eine gram zwoer en compleet kaal. 't Insegste wat 't daan kin doen is instinctief nao d'n tepel kroepe en mèlk goon drinke.

Es 't joonk d'n tepel gevoonde heet, oontwikkelt 't ziech wijer tot e behaord bies wat al mie op zien awwers liekent. Nao verluip vaan tied zal 't de buil noe en daan ins verlaote. Zoe kort es 't in de boek vaan zien moojer heet doorgebrach, zoe laank blijf 't kinneke aon de moojermèlk; tege d'n tied tot 'ne reuzekangoeroe weurt gespiend, is 't bies al bekaans volwasse.

Vergeliekende anatomie

Wie alle zoogdiere höbbe ouch de buildiere mèlkkliere, haor op hun lief en drei middeste gehuurskneukskes. Versjèlle mèt de aander twie hoofgróppe zien evels legio. 't Opvallendste versjèl is de buil boe de gróp nao is geneump. Dit is 'ne ploej in 't vel bij de vruiwkes, boe 't joonk in weurt gebore. Dit zörg veur 'ne groeteren euverlevingskans bij de joonge, die hölpeloes weure gebore (zuug bove). In de buil zitte diverse tepele boe 't joonk mèlk oet zók (in tegestèlling tot de Monotremata, bij wee de mèlk direk oet de kliere löp en daan door 't joonk weurt opgelek). De buil weurt oondersteund door builkneuk, die me ouch bij de mennekes vint (en ouch bij Monotremata, boe ze natuurlek neet dezelfde functie höbbe).

Buildiere höbbe euver 't algemein gein beinege kneesjijve. Hunne sjeel is get kleinder es bij de moojerkookbieste; ouch de herses zien minder oontwikkeld en missen 't corpus callosum (wat Monotremata ouch neet höbbe). Oonder- en bovekaak höbbe miestal versjèllende aontalle tan; soms is 't aontal sterk gereduceerd.

Vruikesbuildiere höbbe 'n dobbel baarmoojer, mèt twie kamers die nao-ein touwloupe en bij d'n uterus ein zien gewore. In totaol heet 't vruiwke drei vagina's, eine in 't midde veur de geboorte, twie aon de zijkante veur de geslachsgemeinsjap. 't Menneke ziene penis is daorum gevörk. E systeem vaan twie touwloupende baarmoojers kump ouch bij diverse ordes vaan moojerkookbieste veur. De moojerkook in bij buildiere wel presint, meh rudimentair vergeleke bij de mojerkookbieste. Heer kin de vröch neet tegen 't immuumsysteem vaan de moojer besjerme. Daorum kin de vröch ziech neet es foetus wijer oontwikkele. Bij väöl soorte is 't wijfke bekaans permanint drachteg; de oontwikkeling vaan 'n embryo weurt daan stèlgelag tot 't veureg joonk is gespiend.