Helium

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Helium is e sjemisch elemint. 't Is 'ne gans liechte, kleur- en smaakloezen edelgaas. 't Elemint kump in spore veur in d'n Eerde atmosfeer, meh ouch in Eerdholtes. In stare höp 't ziech op es fusieproduk vaan waterstof. Helium kint diverse touwpassinge en heet de aondach vaan de wetensjap door e paar gans bezunder eigesjappe.

Oontdekking

Helium woort in 1868 oontdèk door de Fransmaan Pierre Janssen, wie heer 'n zonsverduustering bestudeerde. Heer zaog in de corona oranje lijne, die heer es e nui elemint identificeerde. Heer neumde 't nao de zon (Aajdgrieks hèlios). Later pas oontdekde me tot helium ouch op eerd veurkump, en wel veurnaomelek in gaasvelder, es afvalproduk wat neet te verbrande vèlt. Veural Amerikaanse gaasvelder bleke dit gaas te bevatte.

Veurkoume

Helium is nao waterstof 't mies veurkoumend elemint. De miesten helium oontstoont al kort nao d'n Oerknal, in 't nucleosynthesetiedperk (e tiedperk tösse zoeget 10 en 20 seonde nao d'n Oerknal, wie de umstandeghede in 't nui universum perceis good waore veur kernfusie). Wijer oontsteit helium in stare, doortot die hunne waterstof constant tot helium fusere.

Helium op Eerd is dèkser 't gevolg vaan radioactief verval: wienie e radioactief elemint alfastraoling oetzend, gebäört dat in de vörm vaan alfadeilkes die geliek zien aon helium-4-kerne. D'n helium dee me in eerdgaasvelder vint, is 't gevolg vaan mieljarde jaore verval vaan veural uranium.

Eigesjappe

Helium kump in twie natuurleke isotope veur, ³He en ⁴He, meh de 4-isotoop is erreg euverwegend. Dit is 'nen opmerkelek liechte gaas, wel zwoerder es waterstof meh neet in de proporties die me op groond vaan de atoomkerngruutde verwachte kin. 't Elemint is zoe good wie ummer gaasvörmig. Extreem umstendeghede zien nudeg um 't vleujbaar te kriege: dit lök pas roond veer kelvin bij 'nen drök vaan einen atmosfeer. Moot me vleujbaar helium höbbe, daan deit me dit gemeinelek oonder väöl hoegeren drök.

't Doen stolle vaan helium bij normalen drök is neet meugelek; zelfs bij temperature vaan mer 'n fractie bove 't absoluut nulpunt blijf 't daan vloeibaar. Pas hiel kortbij 't absoluut nulpunt kump dao verandering in, es helium in Bose-Einsteincondensaot of aander vörm vaan oontaarde materie verandert. Heibij geit ziech (door 't oetzunderlek lieg energieniveau in 't stèlsel) de materie nao de wètte vaan de kwantummechanica gedrage. Oonder 'nen drök vaan 25 atmosfeer kin helium, bij 'n temperatuur vaan zjus get minder es eine kelvin, wel stolle.

Vloeibaren helium besteit in twie versjijninge: helium-I en helium-II, die eder hun eige eigensjappe höbbe. Helium-II heet de unieke eigensjap tot 't door sterke adhesie in aander vate krup tot 't zoewel in 't orzjineel es in 't nui vaat op 'tzelfde niveau steit (zuug illustratie heineve).

Eve meujlik es 't vloeibaar make vaan helium is 't veur 't elemint te doen binde mèt ander eleminte. Helium is 'n oetzunderlek edel elemint.

Touwpassinge

Helium weurt in e beperk aontal touwpassinge gebruuk, ummer ofwel um zien inertie (=oonvermoge mèt ander eleminte te binde), ofwel um zie gering gewiech. 't Weurt in ballons gestop um die te doen vlege en 't is veur modern zeppelins 't alternatief veur 't brandbaar waterstof. 't Weurt in de industrie oonder mie touwgepas bij de productie vaan haafgeleiers oet silicium, en um machines of ander stoffe aof te keule. Op broonke e.d. is 't populair umtot 't inaoseme vaan helium de stum tijdelek vervörmp. Dit effek kump ouch veur bij dukers die op groete deepte wèrreke. 't Gaasmingsel wat dees dukers inaoseme bevat ouch helium um 't aondeil stikstof te vermindere wat e positief effek heet op zgn. stikstofnarcose.

Umtot de mieste gaasvelder intösse zien aongebaord, is helium oonderhand sjeers gewore. Noe al is 't ind vaan d'n heliumveurraod oet eerdhaoltes in ziech. Dat is op ziech gein ramp, umtot me 't ouch oet de loch kin filtere. 't Beteikent evels wel tot helium väöl deurder geit weure; touwpassinge veur 't plezeer zouwe daodoor sterk kinne trökloupe.