Elektorzy Rzeszy

Siedmiu Elektorów Rzeszy według miniatury z Kodeksu Baldwina, zawierający zapis podróży króla Henryka VII na koronację cesarską. Od lewej elektorzy duchowni – arcybiskupi Kolonii, Moguncji i Trewiru oraz elektorzy świeccy Palatynatu, Saksonii, Brandenburgii i Czech
Brązowa antaba drzwi ratusza w Lubece, z wizerunkiem cesarza w otoczeniu elektorów Rzeszy
Pieczęć Złotej Bulli z 1356, z wizerunkiem cesarza Karola IV
Strój i insygnia elektorskie z XVII w. w wiedeńskim Hofburgu

Elektorzy Rzeszy, Książęta Elektorzy Świętego Cesarstwa Rzymskiego (łac. electores – wyborcy; niem. Kurfürsten – od staroniemieckiego słowa kuri – wybór) – książęta Rzeszy uprawnieni do udziału w elekcji cesarskiej, podczas której wybierano cesarza rzymskiego. Każdy elektor stał na czele feudalnego państwa – elektoratu.

Historia

Początkowo, we wczesnym średniowieczu, króla niemieckiego miał wybierać lud, czyli plemiona germańskie. Jednak w rzeczywistości wiec ludowy kierował się sugestiami książąt plemiennych i dygnitarzy cieszących się autorytetem, stąd szybko elekcje zamieniły się w zjazdy książąt. W XII – XIII w. decydowali już tylko książęta o największym prestiżu, a pozostali zatwierdzali ich uchwały automatycznie i stało się to swoistym precedensem.

Z czasem skład kolegium elektorskiego uległ formalizacji. Już w 1212 cesarz Fryderyk II Hohenstauf potwierdził uprawnienia elektorskie królów Czech (König von Böhmen), choć później były one jeszcze czasem kwestionowane. Po zamieszaniu wokół wyboru następcy cesarza Henryka VI (1190–1197) papież Innocenty III rozstrzygnął w 1198, że do ważnego wyboru monarchy konieczne są głosy trzech nadreńskich arcybiskupów z byłych terenów frankijskich (Moguncja, Trewir, Kolonia) oraz hrabiego palatyna nadreńskiego (Pfalzgraf bei Rhein). Do nich doszli po 1220: książę saksoński (Herzog von Sachsen), margrabia brandenburski (Markgraf von Brandenburg) i, odtąd na stałe, król czeski. Prawdopodobnie w 1257 (w okresie Wielkiego Bezkrólewia) sformowało się kolegium elektorów w stale powtarzanym składzie.

Podczas obrad zjazdu w Rhense w 1338 elektorzy ogłosili, że mają pełne i wyłączne prawo do wyboru króla, niezależne od innych monarchów czy papieża.

Instytucja elektora została utworzona formalnie w 1356 na mocy Złotej Bulli, wystawionej przez cesarza Karola IV, a regulującej sporne kwestie ustroju politycznego Niemiec, w tym zasad wyboru cesarza. Jej wydanie złagodziło każdorazowe wstrząsy towarzyszące wyborowi nowego króla niemieckiego. W praktyce Bulla potwierdzała istniejący od stu lat precedens.

Elekcji króla dokonywano większością głosów we Frankfurcie nad Menem i koronowano (przynajmniej do końca średniowiecza) w Akwizgranie. Elektorzy układali tekst kapitulacji wyborczej, czyli zbioru warunków, które musiał zaakceptować elekt.

Złota Bulla nadawała księstwom elektorskim i ich władcom liczne przywileje. Jednym z ważniejszych była ordynacja ich dóbr, co stanowiło o niepodzielności krajów elektorskich, a zapobiegało ich rozdrabnianiu (a w konsekwencji osłabianiu) i zwiększaniu liczby elektorów. Księstwom elektorskim nadano autonomię prawno-sądowniczą – ich poddani nie mogli odwoływać się od decyzji swoich książąt do cesarza i urzędów cesarskich. Elektorowie uzyskali też prawo majestatu – traktowano ich jak osoby rangi królewskiej. Elektorzy tworzyli odrębną kurię Sejmu Rzeszy, mogli zbierać się z własnej inicjatywy (Sejm jako całość tylko z woli cesarza) i zgłaszać projekty ustaw podczas obrad Sejmu (poza nimi mógł to czynić wyłącznie cesarz). Cesarz musiał też konsultować z elektorami ważniejsze decyzje, w tym dotyczące ich kolegium. Przywileje te miały na celu zabezpieczenie elektorów przed ewentualnymi naciskami ze strony panującego cesarza w sprawie elekcji jego następcy, w praktyce dawały im dużą samodzielność i osłabiały przez to polityczną spójność Rzeszy Niemieckiej.

W siedemnastym stuleciu do kolegium włączeni zostali: książę bawarski (Herzog von Bayern) oraz książę brunszwicko-luneburski (Herzog von Braunschweig-Lüneburg).

W 1711 cesarz Karol VI Habsburg w swojej kapitulacji wyborczej musiał dać elektorom prawo do przeprowadzania elekcji następcy za życia aktualnego cesarza (elekcja łac. vivente imperatore), ale bez konsultacji z nim.

Elektorzy

Początkowo, zgodnie z ustaleniami Złotej Bulli Karola IV, w kolegium elektorskim zasiadali 3 duchowni:

oraz 4 elektorzy świeccy:

W przypadku popełnienia przez jakiegoś elektora zbrodni felonii (zdrady), cesarz mógł przenieść jego godność na inny ród. Ponieważ w przypadku elektorów świeckich godności były silnie związane ze sprawującymi je tradycyjnie (a więc w praktyce dziedzicznie) rodami, najchętniej widziano przeniesienie na krewnego poprzedniego elektora. Na mocy Złotej Bulli cesarz mógł także, za zgodą pozostałych elektorów, tworzyć nowe elektoraty. Niemal zawsze piastujący godność cesarską Habsburgowie wykorzystywali tę możliwość do usuwania swoich politycznych przeciwników z wpływowego grona elektorskiego. Przypadki zmian w kurii miały miejsce kilkakrotnie:

W 1806 większość książąt niemieckich zawiązało Związek Reński i poddało się protektoratowi Napoleona, ogłaszając jednocześnie secesję (wyjście) ze Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Po tym fakcie, wskutek nacisków Francji, cesarz Franciszek II rozwiązał Cesarstwo a tytuły elektorskie straciły znaczenie.

Niektórzy elektorzy nie pogodzili się z upadkiem Rzeszy i nadal używali tytułów elektorskich (władcy Hesji aż do 1866). Ostatni czterej wyznaczeni elektorzy nie zdążyli nigdy wziąć udziału w wyborach.

Urzędy elektorskie

Elektorzy Rzeszy zajmowali wysokie urzędy w Rzeszy (Reichserzämter). Ponadto formalnie stawali się członkami cesarskiej rodziny królewskiej. Tabele przedstawiają urzędy sprawowane przez elektorów.

Elektorzy duchowni

Herb Świecki tytuł niem. łac. Elektor Państwo
Arcykanclerz Niemiec Erzkanzler für Deutschland, Reichserzkanzler Archicancellarius per Germaniam arcybiskup Moguncji Arcybiskupstwo Moguncji
Arcykanclerz Włoch Erzkanzler für Reichsitalien Archicancellarius per Italiam arcybiskup Kolonii Arcybiskupstwo Kolonii
Arcykanclerz Burgundii Erzkanzler für Burgund Archicancellarius per Galliam arcybiskup Trewiru Arcybiskupstwo Trewiru

Elektorzy świeccy

Herb Świecki tytuł niem. łac. Elektor Państwo
Arcypodczaszy Rzeszy Erzmundschenk Archipincerna Król Czech Królestwo Czech
Arcystolnik Rzeszy Erztruchseß Archidapifer Elektor Palatynatu Reńskiego do 1623 Elektorat Palatynatu
Elektor Bawarii, 1623–1706 Elektorat Bawarii
Elektor Palatynatu Reńskiego, 1706–1714 Elektorat Palatynatu
Elektor Bawarii, 1714–1806 Elektorat Bawarii
Arcymarszałek Rzeszy Erzmarschall Archimarescallus Elektor Saksonii Elektorat Saksonii
Arcykomornik Rzeszy Erzkämmerer Archicamerarius Elektor Brandenburgii Elektorat Brandenburgii
Arcyskarbnik Rzeszy Erzschatzmeister Archithesaurarius Elektor Palatynatu Reńskiego, 1648–1706 Elektorat Palatynatu
Elektor Hanoweru, 1710–1714 Elektorat Hanoweru
Elektor Palatynatu Reńskiego, 1714–1777 Elektorat Palatynatu
Elektor Hanoweru, 1777–1814 Elektorat Hanoweru
Arcychorąży Rzeszy Erzbannerträger Archivexillarius Elektor Hanoweru, 1708–1710 oraz 1714–1777 Elektorat Hanoweru

Zobacz też

Bibliografia