Kolonia korony brytyjskiej

Kolonia korony brytyjskiej (ang. crown colony) lub, w XVII wieku kolonia królewska (ang. royal colony) − rodzaj administracji kolonialnej w angielskich terytoriach zamorskich, a następnie w imperium brytyjskim[1][2].

Rys ogólny

Kolonie korony, czy też kolonie królewskie, były zarządzane przez gubernatora wyznaczanego przez monarchę. Do połowy XIX wieku władca mianował gubernatorów królewskich na wniosek ministerstwa kolonii[3]. Pod nazwą „kolonii królewskiej”, pierwsza z tych, które miały stać się później koloniami korony, była od roku 1624 angielska Kolonia Wirginia (obecnie stan USA, Wirginia), kiedy to odwołany został edykt królewski przyznający ziemie w Ameryce Północnej osadniczo-handlowej Kompanii Wirginijskiej, a korona przejęła administrację w swoje ręce[4].

Do połowy XIX wieku termin kolonia korony był używany przede wszystkim w odniesieniu do tych kolonii, które zostały pozyskane w wyniku konfliktów zbrojnych, jak na przykład Trynidad i Tobago[5] czy Gujana Brytyjska, ale z biegiem czasu przyjęto nazywać tak wszystkie kolonie poza prezydencjami i prowincjami Indii Brytyjskich oraz takie nabytki terytorialne jak Górna Kanada, Dolna Kanada, Nowa Fundlandia, Kolumbia Brytyjska (dzisiejsze prowincje państwa o nazwie Kanada), Nowa Południowa Walia, Queensland, Australia Południowa, Tasmania, Wiktoria, Australia Zachodnia (dzisiejsze stany państwa o nazwie Australia) i Nowa Zelandia, które później uzyskały status dominiów[6].

Termin był używany do roku 1981, kiedy to specjalną ustawą parlamentarną wszystkie istniejące jeszcze kolonie przemianowano na „dependencje”. Od 2002 roku noszą nazwę brytyjskich terytoriów zamorskich.

Obecne dependencje korony nigdy nie były traktowane jak kolonie; formą ich rządu jest monarchia konstytucyjna, a samorządowe władze wysp współdziałają z Wielką Brytanią na określonych płaszczyznach (chodzi przede wszystkim o obronność i politykę zagraniczną). Są to Wyspa Man i Wyspy Normandzkie.

Rodzaje kolonii korony

Istniały trzy rodzaje kolonii korony (stan z 1918 roku) o różnym stopniu niezależności:

  • kolonie z radami reprezentacyjnymi, jak Bermudy, Jamajka, Cejlon, Kolumbia Brytyjska i Fidżi, gdzie istniały jedna lub dwie izby legislacyjne, których członków mianowała korona, ale mogli być wybierani spośród mieszkańców,
  • kolonie z ciałami doradczymi, jak Honduras Brytyjski, Sierra Leone, Grenada i Hongkong, gdzie wszyscy przedstawiciele legislatury pochodzili z nominacji, chociaż często wybierani z miejscowej społeczności. Należy dodać, że Hongkong stał się kolonią korony najpóźniej, z wybraną w roku 1995 radą reprezentantów,
  • kolonie zarządzane bezpośrednio przez gubernatorów, jak Basutoland[7], Gibraltar, Wyspa Świętej Heleny i Singapur − te były najmniej liczne, ale też posiadały najmniejszą autonomię.

Lista kolonii korony

Terytoria pozyskane przez zasiedlenie, podbój lub przyłączenie do korony brytyjskiej, albo też do krajów Wspólnoty Brytyjskiej.

Nazwa kolonii od do Przyczyna zmiany statusu
Aden 1937 1967 1963 kolonia przekształciła się w stan Aden w Federacji Arabii Południowej, a od 1967 część Republiki Jemenu
Australia Południowa 1834 1901 Stan Związku Australijskiego od 1901
Australia Zachodnia 1829 1901 Stan Związku Australijskiego od 1901
Basuto 1884 1964 Protektorat brytyjski od 1964; niezależne państwo Lesotho od 1966
Beczuana 1885 1895 Część brytyjskiej Kolonii Przylądkowej od 1895; od 1966 niepodległe państwo Botswana
Bermudy 1684 1981 Brytyjska dependencja od 1981
Birma 1937 1948 Niepodległe państwo od 1948
Borneo Północne 1946 1963 Część Malezji od 1963 jako Sabah
Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego 1965 1981 Brytyjska dependencja od 1981
 Brytyjskie Wyspy Dziewicze 1871 1981 Brytyjska dependencja od 1981
Cejlon 1815 1948 Niepodległe państwo Sri Lanka od 1972
Connecticut 1636 1776 Stan Connecticut w USA od 1776
Cypr 1914 1960 Niepodległe państwo Cypr od 1960
Delaware 1664 1776 Stan Delaware w USA od 1776
Dolna Kanada 1791 1841 Część zjednoczonej Prowincji Kanady od 1841
Falklandy 1841 1981 Dependencja brytyjska od 1981
Floryda Wschodnia 1763 1783 Oddana Hiszpanii; później część stanu Floryda w USA
Floryda Zachodnia 1763 1783 Oddana Hiszpanii, później część stanu Floryda w USA
Georgia 1732 1776 Stan Georgia w USA od 1776
Gambia 1888 1965 Niepodległe państwo Gambia od 1965
Gibraltar 1713 1981 Dependencja brytyjska od 1981
Górna Kanada 1791 1841 Część zjednoczonej Prowincji Kanady od 1841
Gujana Brytyjska 1831 1966 Niepodległa Gujana od 1966
Honduras Brytyjski 1884 1981 Niepodległe państwo Belize od 1981 (kolonia brytyjska nosiła nazwę Belize od 1973[8])
Hongkong 1841 1981 Dependencja brytyjska od 1981. Przekazany Chinom w 1997
Jamajka 1865 1962 Niepodległość od 1962
 Kajmany 1962 1981 Dependencja brytyjska od 1981
Karolina Północna 1729 1776 Stan Karolina Północna w USA od 1776
Karolina Południowa 1729 1776 Stan Karolina Południowa w USA od 1776
Kenia 1920 1963 Niepodległość od 1963
Kolonia Przylądkowa 1806 1910 Część Związku Południowej Afryki od 1910
Kolumbia Brytyjska 1866 1871 Część dominium Kanady od 1871
Labuan 1848 1906 Włączone do kolonii Straits Settlements w 1906
Malta 1813 1964 Niepodległe państwo od 1964
Maryland 1632 1776 Stan Maryland w USA od 1776
Massachusetts Bay 1692 1776 Stan Massachusetts w USA od 1776
 Montserrat 1956 1981 Dependencja brytyjska od 1981
Natal 1843 1910 Część Związku Południowej Afryki od 1910
New Hampshire 1692 1776 Stan New Hampshire w USA od 1776
New Jersey 1702 1776 Stan New Jersey w USA od 1776
Nowa Fundlandia 1854 1907 Dominium od 1907, część Kanady od 1949
Nowa Południowa Walia 1788 1901 Część Związku Australijskiego od 1901
Nowa Zelandia 1841 1907 Dominium brytyjskie od 1907
Nowy Jork 1691 1776 Stan Nowy Jork w USA od 1776
Pensylwania 1681 1776 Stan Pensylwania w USA od 1776
 Pitcairn 1952 1981 Dependencja brytyjska od 1981
Prowincja Kanady 1841 1867 Od 1867 dominium o nazwie Kanada
Quebec 1763 1791 Podzielony pomiędzy Górną i Dolną Kanadę oraz Terytoria Północno-Zachodnie
Queensland 1824 1901 Stan Związku Australijskiego od 1901
Rhode Island i Plantacje Providence 1706 1776 Stan Rhode Island w USA od 1776
Rodezja Południowa 1923 1980 De facto niepodległe państwo Rodezja (nieuznawane na arenie międzynarodowej) w latach 1965-1979, od 1980 niepodległe państo Zimbabwe
Saint Christopher-Nevis-Anguilla 1962 1967 Terytorium stowarzyszone od 1967, niepodległe państwo od 1983
Sarawak 1946 1963 Część Malezji od 1963
Sierra Leone 1808 1961 Niepodległe państwo od 1961
Singapur 1946 1963 Włączony do Malezji w 1963, niepodległe państwo od 1965
Straits Settlements 1867 1946 Rozwiązane w 1946 roku, poszczególne terytoria podzielone pomiędzy kolonię Singapuru, Borneo Północne i Związek Malajski
Święta Helena 1834 1981 Dependencja brytyjska od 1981
Tasmania 1803 1901 Ziemia Van Diemena od 1803 do 1856; część Nowej Południowej Walii od 1803; stan Związku Australijskiego od 1901
 Turks i Caicos 1962 1981 Dependencja brytyjska od 1981
Vancouver 1848 1866 Przyłączony do Kolumbii Brytyjskiej w 1866
Wiktoria 1851 1901 Stan Związku Australijskiego od 1901
Wirginia 1624 1776 Stan Wirginia w USA od 1776
Złote Wybrzeże 1821 1957 Niepodległe państwo Ghana od 1957

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ U.S. Library of Congress - Glossary of terms
  2. ↑ Compact Oxford English Dictionary - Crown colony
  3. ↑ Jenks 1918 ↓, s. 70.
  4. ↑ Porter 1998 ↓, s. 477.
  5. ↑ Historia parlamentu Trynidadu i Tobago
  6. ↑ Olson 1996 ↓, s. 343.
  7. ↑ Jenks 1918 ↓, s. 71-74.
  8. ↑ Belize. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-08-21].

Bibliografia

  • Edward Jenks: The Government of the British Empire. Little, Brown & Co, 1918. (ang.).
  • James Olson: Historical Dictionary of the British Empire. Greenwood Publishing Group, 1996. ISBN 0-313-29366-X. (ang.).
  • Andrew Porter: The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire. T. III. Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-924678-5. (ang.).