Skrzypce gwoździowe

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Skrzypce gwoździowe
nagelgeige, harmonika gwoździowa
Ilustracja
Skrzypce gwoździowe ze zbiorów Muzeum Narodowego w Pradze
Klasyfikacja naukowa

131.21
Idiofon pocierany

Klasyfikacja praktyczna

instrument smyczkowy

Multimedia w Wikimedia Commons

Skrzypce gwoździowe, nagelgeige, harmonika gwoździowa – dawny instrument muzyczny wynaleziony w połowie XVIII wieku. Składa się z drewnianego pudła rezonansowego, do którego przytwierdzone są stalowe pręciki. Dźwięk wydobywa się przeciągając smyczkiem po pręcikach. W klasyfikacji naukowej instrumentów muzycznych zaliczany jest do idiofonów pocieranych; w praktycznej – do instrumentów smyczkowych.

Budowa i zasada działania

W literaturze znaleźć można opisy pojedynczych egzemplarzy skrzypiec gwoździowych. Instrumenty te miały kilka cech wspólnych: drewniane pudło rezonansowe – rezonator, metalowe kołeczki – wibrator, oraz smyczek – incytator[1][2][3][4][5]. Rozmiar korpusu był różny: od niewielkiego, umożliwiającego trzymanie instrumentu jedną dłonią i przeciąganie smyczkiem po gwoździach drugą[6], do większego, wymagającego przytwierdzenia do blatu większego mebla i umożliwiającego obsługę dwoma smyczkami[7]. Kształt – od półkolistego do kolistego[2][3][7][8], niekiedy nieregularny[9]. Cienka płyta rezonansowa wykonana była zazwyczaj z drewna świerkowego[4]. Czasami posiadała jeden lub kilka otworów rezonansowych w formie rozetek[4][8]. Pręciki, z których wydobywano dźwięk za pomocą smyczka, wykonane były z metalu, drewna lub szkła[6]. Przytwierdzone były prostopadle do płyty rezonansowej, blisko jej zaokrąglonej krawędzi[2][3][8], lub prostopadle do boku korpusu[7]. Miały kształt gwoździ, czasami lekko zagiętych[10][4], lub szpilek w formie litery U[7][5]. Ich liczba wahała się od 12[11][9] do 66[7], obejmując przynajmniej jedną pełną skalę chromatyczną[10]. W niektórych publikacjach opisane są skrzypce gwoździowe ze strunami rezonansowymi poprowadzonymi nad płytą wierzchnią[10][6][4][11][9], a w innych – bez nich[1][2][3][7][5].

Dźwięk wydobywa się przeciągając smyczkiem po pręcikach[1][2][3]. W klasyfikacji naukowej instrument zaliczany jest do idiofonów pocieranych[12]; w praktycznej – do instrumentów smyczkowych[2].

Historia

Skrzypce gwoździowe ze zbiorów Metropolitan Museum of Art. Z prawej strony obręczy pudła rezonansowego widoczne kołki do strojenia strun rezonansowych

Brytyjski muzykolog Karl Engel opisał wynalezienie skrzypiec gwoździowych jako zbieg okoliczności, którego doświadczył w 1740 niemiecki muzyk Johann Wilde(inne języki)[10]. Po powrocie z koncertu, niechcący przeciągnął smyczkiem po gwoździu, na którym zazwyczaj go wieszał. Gwóźdź wyemitował dźwięk, co zainspirowało Wildego do skonstruowania instrumentu muzycznego z metalowych pręcików[10][7]. Jego pierwsza wersja miała płaskie, niewysokie pudło rezonansowe o kształcie zbliżonym do półkola. 29 pręcików nabite były prostopadle do płyty rezonansowej w pobliżu zaokrąglonej krawędzi[10]. Tworzyły nieco ponad 2-oktawową skalę chromatyczną; gwoździe produkujące dźwięki chromatyczne były lekko zagięte[6]. Podczas gry skrzypce trzymane były w lewej ręce; stabilną pozycję pozwalał utrzymać otwór na palce dłoni w spodniej części korpusu. Smyczek zaopatrzony był w czarne włosie z końskiego ogona, jako sztywniejsze od białego, co czyniło je odpowiedniejszym do przeciągania po metalowych sztyftach[10]. Włosie musiało być obficie natarte kalafonią[10][6].

Według włoskiej fundacji Fondazione Musei Civici di Venezia, Wilde był bawarskim skrzypkiem przebywającym w latach 1741–1746 w Petersburgu, gdzie pracował dla tamtejszej orkiestry symfonicznej, a wydarzenie z gwoździem i smyczkiem miało miejsce w 1744[11]. Inne źródła, za Engelem, datują wynalazek nagelgeige na 1740[10][6][4][5]; jeszcze inne na około 1750[9]; pozostałe ogólnie na połowę XVIII wieku[1][2][3][7].

W 1780, pochodzący z Czech[11], ale bliżej niezidentyfikowany muzyk znany pod imieniem Senal, praktykując w Wiedniu udoskonalił skrzypce gwoździowe dodając struny rezonansowe (15[9] lub 16 sztuk[11]) poprowadzone nad otworem rezonansowym w płycie wierzchniej[10][6].

W 1787[13] niemiecki kompozytor Friedrich Wilhelm Rust opracował jeden utwór kameralny z wykorzystaniem skrzypiec gwoździowych[9]: „Kwartet A-dur na nagelgeige, dwoje skrzypiec i wiolonczelę”[5][14].

W 1791, w Bernburgu skonstruowano egzemplarz instrumentu wyposażony w klawiaturę – Nagelclavier[10][6][11]. Instrument posiadał natarty kalafonią i napędzany pedałem pas (taśmę), który poprowadzony był w pobliżu pręcików. Naciskanie klawiszy powodowało dociskanie odcinka taśmy do wybranych pręcików, a tarcie – wydobywanie dźwięków[6].

W XIX wieku konstruowano podobne instrumenty. Jednym z nich był Stockspiel lub Melkharmonica – wyposażony w drewniane pręty i formą przypominający odwrócony do góry nogami stołeczek do dojenia krów, z którego dźwięk wydobywano pocierając pręty rękawicami natartymi kalafonią[6].

Do połowy XIX instrument był popularny w niektórych regionach Niemiec i Szwecji, gdzie poddawano go różnym modyfikacjom i usprawniano konstrukcję[11]. Niewielkie możliwości wykonawcze[4][9], a zwłaszcza ograniczona kontrola nad czasem trwania dźwięków wydobywających się z metalowych prętów, nie pozwoliły mu zyskać trwałej pozycji w instrumentarium Europy[9]. Według większości źródeł skrzypce gwoździowe zanikły około połowy XIX wieku[6]. W XX wieku pojawiały się podobne instrumenty działające na zasadzie pocierania prętów i konstruowane na własne potrzeby m.in. przez Mauricia Kagela, Richarda Watersa(inne języki) (waterphone(inne języki)), Hala Rammela (triolin), Daniela Schmidta(inne języki), Reinholda Marxhausena(inne języki), Toma Nunna(inne języki) oraz Hugh Daviesa(inne języki)[6].

Przypisy

  1. ↑ a b c d Buchner 1995 ↓, s. 146.
  2. ↑ a b c d e f g Chodkowski 2006 ↓, s. 590, 810.
  3. ↑ a b c d e f Śledziński 1981 ↓, s. 663.
  4. ↑ a b c d e f g Nail Violin [online], The Metropolitan Museum of Art [dostęp 2025-01-06] (ang.).
  5. ↑ a b c d e Randel 2003 ↓, s. 478.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Heron-Allen i Davies 2001 ↓, lead.
  7. ↑ a b c d e f g h Sachs 2005 ↓, s. 388.
  8. ↑ a b c Buchner 1995 ↓, s. 149.
  9. ↑ a b c d e f g h Czach 1939 ↓, s. X.
  10. ↑ a b c d e f g h i j k Heron-Allen 1885 ↓, s. 109.
  11. ↑ a b c d e f g Rossi 2006 ↓, s. 67.
  12. ↑ Vogel 2015 ↓, s. 4.
  13. ↑ Buchmann 2001 ↓, Works, Instrumental, Chamber.
  14. ↑ Czach 1939 ↓, Inhaltsübersicht.

Bibliografia

Linki zewnętrzne