Lìpid

Ij lìpid a son na famija ëd compost orgànich idrofòbich (pa solùbij an eva) formà da carbòni, idrògen e ossìgen, e mincatant ëdcò nitrògen o fòsfor. A son essensiaj për la vita, dagià ch'a partìssipo a la formassion dle membrane selular, a l'anmagasinament d'energìa e a la signalisassion celular. Esempi comun a comprendo grass, euli, fosfolìpid e colesteròl.

Ij lìpid as peulo partagesse an categorìe prinsipaj:

Lìpid sempi:

• Triglicérid: Formà da gliceròl e tre àcid grass (es. grass dël beu, euli d'oliva).
• Sire: Combinassion d'àcid grass con àlcol a caden-a longa (es. sira d'euvra).

Lìpid compless:

• Fosfolìpid: Con un grup fosfàtich, component prinsipal dle membran-e selular.
• Glicolìpid: Combinà con sùcher, present ant le membrane dël sistema nervos.

Derivà:

• Steròid: Struture a quatr anej ëd carbòni (es. colesteròl, estrògen).
• Eicosanòid: Regolator ëd flession ant l'organism (es. prostaglandin-e).

J'àcid grass a peulo esse:

• Saturà: Sensa liure dobie (es. grass animal), sòlid a temperadura ambient.
• Insaturà: Con liure dobie (es. eui ëd pess), lìquid.

• Idrofobicità: Ij lìpid a son pa solùbij an eva për colpa dij longh caden-e d'idrocarbur.
• Forma d'anmagasinament: Ij triglicérid a memoriso 9 kcal/g, pì che protein-e o carboidrat.
• Fluidità dle membran-e: La presensa d'àcid grass insaturà a manten le membran-e flessìbij.

• Riserva d'energìa: Ij triglicérid a son dovrà për memorisé energìa a longh termo.
• Strutura celular: Fosfolìpid e colesteròl a formo le membran-e.
• Signalassion: Steròid (es. cortisòl) e eicosanòid a régolo ël metabolism e l'infiamassion.
• Protession e isolament: Grass a ìsolo ël còrp dal frèid e a protegio j'òrgan.

• Alimentar: Euli për cusiné, grass ant ij prodot forné.
• Industria: Sire ant le creme cosmétiche, lubrificant.
• Medzin-a: Fosfolìpid ant ij fàrmach për ël fìdich (es. lecitin-a).
• Biotecnologìa: Produssion ëd biodiesel da grass vegetaj.

• Àcid grass essensiaj: Omega-3 e Omega-6 (trovà ant ij pess e j'euli vegetaj) a son vital për ël cheur.
• Arzigh cardiovascular: Tròp grass saturà o colesteròl a peulo bloché le arterie.
• Trans grass: Grass idrogenà (es. ant ij prodot processà) a son colegà a maladìe cròniche.

Ant l'Antichità, ij grass animaj e vegetaj a j'ero dovrà për cusiné e an luminaria.

Ant ël sécol XIX, Michel Eugène Chevreul a l'ha studià la strutura dij savon e dij lìpid.

Ant ël 1929, la dëscuerta dle vitamin-e liposolùbij (A, D, E, K) a l'ha mostrane l'amportansa dietética.

Ancheuj, as deuvro lìpid modificà për mangé pì san (es. margarin-a sensa trans grass).

• Rancidità: L'ossidassion dij lìpid a peul generé sostanse tòssiche (dovré antiossidant).
• Conservassion: Stochelo an leu frèid e scur për evité dëscomposission.
• Dosage: Consumé moderà ëd grass saturà për preven-e ël diabete e l'obesità.

Ij lìpid a son component ciav tant ant la natura che ant la tecnologìa. Soa capacità ëd memorisé energìa e formé struture a-j rend un dij pì versàtij element dla chìmica dla vita.