Tubercolosi

La tubercolosi (TB) a l'é n'anfession causà dal bateri Mycobacterium tuberculosis. A colpiss prinsipalment ij polmon (TB polmonar), ma a peul ëspantesse a d'òrgan com ël servel, o j'òss (TB extrapolmonar). A l'é un-a dle maladìe pì mortaj ant ël mond, dzortut ant ij pais an via dë svìlup.

La tubercolosi a l'é stàita identificà già ant l'antichità, con ël nòm ëd consumassion për via dla pèrdita ëd péis dij malavi. Dël 1882, ël siensià alman Robert Koch a l'ha dëscoatà ël bateri responsàbil. Prima dj'antibiòtich, la TB a l'era tratà con sanatòri ant la montagna e terapìe d'aria fresca. Ant j'agn 1980, l'aparission dle s-cëppe resistent a le meisin-e (MDR-TB) a l'ha complicà ël contròl global.

La TB as trasmëtt për via aerea: - Stisse o toss ëd na përson-a con TB polmonar ativa. - Contat prolongà con ël malavi (es. famija, comunità bondose).

Fator d'arzigh: Sistema imunitari débol (HIV, diabete), fumé, malnutrission, condission ëd vita precarie.

• TB polmonar:
  • Toss ch'a dura pi ëd 3 sman-e (con o sensa sangh).
  • Frev e sudor noturn.
  • Pèrdita d'aptit e ëd pèis.
  • Dolor al pèt e stanchëssa estrema.
• TB extrapolmonar: Sìntom variàbij a sconda dl'òrgan colpì (es. dolor ëd ren, gangi infiamà).

Atension: La TB a peul esse latenta (bateri present ma sensa sìntom) o ativa.

• Test ëd la tubercolin-a (Mantoux): Iniession ëd proteine dël bateri për valuté la reassion.
• Esam dël catar (sputum): Për trové ël bateri al microscòpi o con coltura.
• Radiografìa dël pèt: Për trové lesion dij polmon.
• Test molecolar (PCR): Për identifiché la TB e soa resistensa a le meisin-e.

• TB latenta:
  • Isoniazid (6-9 méis) për evité che l'anfession a dventa ativa.
• TB ativa:
  • Combinassion d'antibiòtich për 6 méis: Isoniazid, Rifampicin, Etambutol, Pyrazinamide.
• TB resistenta (MDR-TB o XDR-TB):
  • Tratament pi longh (18-24 méis) con meisin-e ëd second-a generassion (es. Bedaquilin).

Atension: Dovré sempe le mèisin-e conforma a la prescrission për evité le resistense.

• Vacin BCG: Dovrà ant ij pais a arzigh për protege contra le forme grave (es. TB ant ij cit).
• Contròl dj'anfession: Isolament ëd le përson-e con TB ativa, mascarine, ventilassion dij locaj.
• Test ëd screening për le përson-e a arzigh (es. contat con malavi, sieropositiv).
• Tratament ëd la TB latenta ant ij cas identificà.

• Dëstrussion dij polmon con dësrangg respiratòri.
• Meningite tubercolàrica (ant ël servel).
• Mòrt, specialment ant le përson-e nen tratà o imunodeprimùe.

La tubercolosi a l'é ancora na càusa ëd mòrt ant ël mond, con 1,5 milion ëd mòrt ògni ann (dàit OMS 2022). Le forme resistente a le meisin-e a son ëd pì, con tratament costos e complicà.

(EN) Daniel, T.M. (2006). "The history of tuberculosis". *Respiratory Medicine*.