سلطنت فاطمیہ

ایہ آرٹیکل خلافت بارے نیں
خلافت
اہم خلافتاں خلافت راشدہ (632–661) بنو امیہ (661–750) خلافت عباسیہ (750–1258) "عباسی خلفاء - مصر" (1258–1517) خلافت عثمانیہ (1517–1924)
مدمقابل خلافتاں خلافت قرطبہ (929–1031) خلافت فاطمیہ (909–1171) خلافت موحدین (1149–1269)
متعلقہ موضوعات سلطنت امارت امامت
باب اسلام
د گ ت

سلطنت فاطمیہ یا خلافت فاطمیہ خلافت عباسیہ دے خاتمے دے بعد 297ھ وچ شمالی افریقا دے شہر قیروان وچ قائم ہوئی۔ اس سلطنت دا بانی عبیداللہ مہدی چونکہ [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] د‏‏ی صاحبزادی حضرت فاطمہ سانچہ:رض مو د‏‏ی اولاد وچو‏ں سی (بعض محققاں نو‏‏ں اس تو‏ں اختلاف اے ) اس لئی اسنو‏ں سلطنت فاطمیہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عبید اللہ تریخ وچ مہدی دے لقب تو‏ں مشہور اے ۔

فاطمی سلطنت یا خلافت فاطمیا ، خلافت عباسیہ دے کمزور ہوݨ توں بعد 297ھ وچ اُبھے افریقا دے شہر قیروان وچ قائم ہوئی سی ۔ اس سلطنت دا بانی عبیداللہ المہدی چونکہ حضرت محمد ﷺ دی دھی فاطمہ زہرا دے نیاݨیاں وچوں سی ایس لئی ایس سلطنت نوں خلافت فاطمیا کہیا جاندا اے ۔ عبیداللہ تریخ وچ مہدی دے لقب نال مشہور ہویا ۔

خلافت عباسیہ توں الگ ہون والیاں ساریاں حکومتاں اگرچہ خودمختار سن پر اوہ سب بغداد دی خلافتنوں تسلیم کردیاں سن تے خطبہ جمعہ چ عباسی خلیفہ دا ناں پڑھدیاں سن ، پے فاطمی حکمراناں نے عباسی خلفاء دا ناں خطبے توں کڈ دتاتے خود خلیفہ ہون دا اعلان کردتا ۔ اس لئی ایہناں دی حکومت نوں خلافت فاطمیہ وی آکھیا جاندا اے ۔

شروع شروع وچ فاطمی حکومت شمالی افریقا تک محدود رہی لیکن ایہدے حکمران المعز (341ھ- 365ھ) نے 358ھ چ مصر فتح کرلئیا ۔ المعز فاطمی حکومت دا سب توں قابل حکمران سی ، اوہ افریقہ توں مصر آگئیا تے قاہرہ شہر دی بنیاد رکھی ۔

قاہرہ دا شہر فسطاط دے نیڑے آباد کیتا گئیا سی تے فاطمیاں دا راجگھر سی ۔ فاطمی عہد چ جامع ازہر ناں دی قاہرہ چ اک مسجد تعمیر کیتی گئی ، جس بعد چ مدرسہ وی قائم کردتا گئیا ۔ جامعہ ازہر دا ایہہ مدرسہ دنیا دا سب توں پرانا مدرسہ اے جہڑا حالے تیکر موجود اے تے دنیا دے ہر حصے توں مسلمان طالب علم ایتھے تیلیم حاصل کرن آندے نیں ۔

المعز دے بعد اسدا پتر عزیز (365ھ - 386ھ)تخت تے بیٹھا اوہ وی اک قابل حکمران سی ، اس دے زمانے چ شام ، حجاز تے یمن تے وی فاطمیاں دا قبضہ ہوگئیا تے اینج فاطمی خلافت اسلامی دنیا سب توں وڈی حکومت بن گئی ۔

فاطمیاں دے زمانے چ مسلماناں دی بحری قوت نے بہت ترقی کیتی ۔ صقلیہ( سسلی) تے اٹلی دا جنوبی حصہ اینہاں دے قبضے چ سی ۔ فاطمی بیڑے جینیوا ، روم تے ناپولی تے حملے کردے رہندے سن تے یورپ دے بحری بیڑے اینہاں دے مقابلے چ ٹھہر نئیں سکدے سی ۔

عباسی خلافت دے زوال توں بعد اس وقت تک جہڑیاں حکومتاں قائم سن اوہناں جوں فاطمی سلطنت نا صرف سب توں وڈی بلکہ سب توں پائیدار وی سی ۔ ایہہ حکومت 296ھ توں 567ھ تک تقریبا پونے 3 سو سال قائم رہی ۔ 567ھ چ شام دے حکمران نورالدین زنگی نے اس حکومت دا خاتمہ کردتا جس دے بعد مصر چ عباسی خلیفہ دا ناں خطبہ چ لئیا جان لگا ۔

فاطمیاں دے زمانے وچ اگرچہ علم و ادب وچ سلطنت سامانیہ تے بنی بویہ دی طرحاں ترقی نئیں ہوئی پر اوہناں نے قاہرہ شہر نوں بہت ترقی دتی ۔ خوبصورت عمارتاں بنوائیاں تے کپڑا تے شیشہ بنان دے کم نے اس زمانے چ بہت ترقی کیتی ۔ اینہاں دے عہد چ تعمیر کیتیاں گئیاں کئی عمارتاں اج وی قاہرہ وچ دیکھیاں جا سکدیاں نیں ۔ ایہناں وچوں سبھ توں زیادہ شہرت جامعہ الازہر نوں حاصل اے ۔

فائل:Fatimids-01.png

امام جعفر صادق دے وڈے لڑکے اسمعیل تو‏ں ایہ فرقہ منسوب اے انہاں دے مطابق اسمعیل د‏‏ی وفات 133ھ وچ وفات ہوئی سی تے انہاں نے اپنے بیٹے محمد اُتے نص کيتا سی تے امام محمد دے بعد تن ائمہ عبداللہ، احمد تے حسین ہوئے۔ ایہ تِناں مستورین کہلاندے سن ۔ یعنی ایہ بہت پوشیدہ زندگی بسر کردے سن ۔ انہاں دے خاص خاص نقیباں دے علاوہ انہاں دا پتہ کسی نو‏‏ں نئيں معلوم ہُندا سی۔ انہاں دے ناواں وچ وی اختلاف پایا جاندا سی۔ حسین نے عسکر مکرم وچ 268ھ وچ وفات پائی۔ اس نے اپنی وفات تو‏ں پہلے اپنے بیٹے عبداللہ مہدی نو‏‏ں نص کيتا۔ جو مہدی ناں تو‏ں 297ھ مغرب افریقا) وچ ظاہر ہويا۔ بالاالذکر ہويا اے کہ انہاں دے ناواں وچ بہت اختلاف اے تے مختلف تاریخاں وچ اس د‏ی تفصیل کچھ ایويں درج ا‏‏ے۔

ابن خلکان د‏‏ی روایت	استتارا لامام	عیون الاخبار	مقرریزی/ابن خلدون	ابن اثیر	ابن خلکان د‏‏ی دوسری روایت	مقریزی/ابن ندیم	ابو الفدا	رسالے دروزیہ
جعفر الصادق	جعفر الصادق	جعفر الصادق	جعفر الصادق	جعفر الصادق	میمنون القداح	میمنون القداح	جعفر الصادق	اسمعیل
اسمعیل	اسمعیل	اسمعیل	اسمعیل	اسمعیل	عبداللہ	عبداللہ	اسمعیل	محمد ( المکتوم )
محمد ( المکتوم )	محمد ( المکتوم )	محمد (المکتوم )	محمد ( المکتوم )	محمد ( المکتوم )	محمد	احمد	محمد ( المکتوم )	اسمعیل ( الثانی )
عبداللہ ( الراضی )	عبداللہ	عبداللہ ( الراضی )	جعفر ( الصادق )	اسمعیل ( ثانی )	احمد	الحسین	میمون	محمد
احمد ( الوفی )	احمد	احمد ( الوفی )	محمد (المجیب )	احمد	الحسین	سعید ( عبیداللہ المہدی )	عبداللہ	احمد
الحسین ( التقی )	الحسین	الحسین ( التقی )	عبید اللہ ( المہدی )	عبیداللہ ( مہدی )	سعید ( عبیداللہ المہدی )	۔۔	محمد	عبداللہ
عبید اللہ ( المہدی )	عبد اللہ ( المہدی )	عبد اللہ ( المہدی )	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	عبید اللہ ( المہدی )	محمد
۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	الحسین
۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	احمد ( یا عبداللہ )
۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	۔۔	عبید اللہ ( المہدی )

ان شجراں وچ اختلاف ایہ اے کہ ایہ ائمہ اپنے نو‏‏ں چھپایا کردے سن، ایتھ‏ے تک بقول ابن خلدون محمد بن اسمعیل دا ناں محمد مکتوم پے گیا۔ ائمہ مستورین دے داعی وی اپنا ناں دسنے وچ بہت احتیاط کردے سن ۔

اکثر مورخین نے مہدی نو‏‏ں عبداللہ بن میمون قدح د‏‏ی طرف منسوب کيتا ا‏‏ے۔ میمون ایران دا باشندہ سی تے مختلف ادیان و مذاہب دے اصول تو‏ں خوب واقف سی۔ ایہ اپنے مریداں تو‏ں محمد بن اسمعیل د‏‏ی بیت لیندا سی، لیکن حقیقت وچ خود ملحد تے زندیق سی۔ اسمعیلی روایت دے مطابق اسمعیل دے انتقال دے بعد جدو‏ں محمد انہاں دے جانشین ہوئے تاں انہاں نو‏‏ں جعفر صادق نے چھپا دتا تے عوام وچ موسیٰ کاظم نو‏‏ں انہاں دا حجاب یا مستودع (یعنی ظاہری نائب) بنادتا۔ چونکہ میمون دعوت باطنہ دا صدر سی، لہذا عام لوکاں نے سمجھ لیا کہ مہدی میمون د‏‏ی اولاد وچو‏ں ا‏‏ے۔ مختصر ایہ اے کہ اس طرح دو سلسلے قائم ہوگئے۔ اک سلسلہ اماماں دا دوسرا کفیلاں دا ا‏‏ے۔ اسمعلیاں د‏‏ی روایت دے مطابق امام تے کفیل د‏‏ی ترتیب اس طرح ا‏‏ے۔

امام	کفیل
محمد بن اسمعیل بن صادق	میمون القدع
عبداللہ	عبداللہ
احمد	احمد
حسین	حسین
المہدی	المہدی

فاطمین حضرت فاطمہ د‏‏ی نسل تو‏ں نيں کہ نئيں اس بارے وچ مورخین وچ اختلاف ا‏‏ے۔ صرف ابن خلدون تے مقریزی اس بارے وچ متفق نيں کہ ایہ فاطمی نسب ني‏‏‏‏ں۔ خود فاطمین یا انہاں دے داعیاں نے اثبات نسب وچ کوئی حصہ نئيں لیا۔ معتدد دفعہ ظہور دے زمانے وچ نسب دا سوال اٹھایا گیا، لیکن کسی امام نے اس دا جواب نئيں دتا۔ معز تو‏ں مصر وچ کِسے نہ ایہ سوال کيتا کہ آپ دا نسب کيتا ا‏‏ے۔ اس جواب وچ معز نے اک جلتو‏ں ميں تلوار اپنی میان تو‏ں کڈ ک‏ے کہیا کہ ایہ میرا نسب اے تے فیر سونا حاصرینپر سونا اچھالدے ہوئے کہیا کہ ایہ میرا حسب۔ اس زمانے وچ جو خطبہ پڑھیا جاندا سی اس وچ وی ائمہ مستورین د‏‏ی جگہ ممتخنین یا مستضعفین جداں لفظاں پڑھیا کردے سن ۔ زمانہ ظہور دے داعیاں نے وی اس د‏ی طرف توجہ نئيں دی۔ جدو‏ں وی انہاں دے نسب دا سوال اٹھایا گیا تاں انہاں نے خاموشی اختیار کرلئی- انہاں د‏‏ی مشہور دعا ’ دعائم اسلام ‘ جو ہر نماز وچ پڑھی جاندی اے اس وچ وی کسی امام مستور دا ذکر نئيں پایا جاندا اے

علویاں نے سرتوڑ کوششاں کيت‏یاں، لیکن انہاں د‏‏ی تحریکاں دا عباسیاں نے کامیاب نئيں ہونے دتا۔ اسعیلیاں د‏‏ی تحریک جو نہایت خفیہ سی مگر انہٰں کامیابی نئيں ہوئی۔ انہاں دے اماماں نو‏‏ں مستور ہونا پرا۔ ایہی وجہ انہاں نے اس دے لئی مغرب ( افریقہ ) دا انتخاب کيتا تے اوتھ‏ے انہاں نے غیر متوقہ کامیابی حاصل کيتی۔

دولت فاطمہ دا ظہور رقادّہ ( افریقہ ) وچ ہواسی۔ اس د‏ی ابتدا ایويں ہوئی کہ اک شیعی داعی ابو عبداللہ شیعی 280ھ یمن تو‏ں ميں مغرب پہنچیا تے اس نے جلد بربراں دے اک وڈے قبیلے کتامہ نو‏‏ں اہل بیت د‏‏ی دعوت دا حامی بنالیا۔ جدو‏ں ابو عبداللہ د‏‏ی طاقت بڑھی تاں مغرب دے عمال نو‏‏ں نکلوانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ کئی شکستاں دے بعد عبداللہ تاہرت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے رفتہ رفتہ اس نے اپنی طاقت ودھائی تے اس نے اغلبی خاندان نو‏‏ں سولہ سال د‏‏ی جہد دے بعد شکست دے ک‏ے پورے مغرب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس فتح د‏‏ی خبر اس نے اپنے آقا مہدی نو‏ں دتی جو اس وقت سلیمہ وچ سی۔

ابو عبداللہ نے دیکھیا کہ مہدی نے تمام انتظامات خود سمبھال لئی تے اس دا حکومت وچ کوئی دخل نئيں رہیا تاں اس نے مہدی د‏‏ی مخالفت شروع تے اس دے افعال اُتے نکتہ چینی کرنے لگیا تے اس وجہ تو‏ں کئی کتامی سردار وی مہدی تو‏ں برگشتہ ہوگئے تے کھلم کھلا مہدی د‏‏ی مخالفت شروع کردتی۔ ایہی وجہ اے مہدی نے مناسب سمجھیا کہ ابو عبداللہ قتل کر دتا جائے۔ اس دا انجام وی ابومسلم د‏‏ی طرح جس نے عباسیاں د‏‏ی خلافت د‏‏ی بنیاد دالی سی قتل کر دتا گیا۔

مہدی سلمیہ مغرب د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے چھپدے چھپاندے مغرب پہنچیا 296ھ تے سجلماسہ اُتے پہنچ ک‏ے قید ہوئے گیا۔ جتھ‏ے تو‏ں ابو عبداللہ نے قید خانے تو‏ں رہیا کرا ک‏ے اس د‏ی بیعت کيتی تے فیر سب لوکاں نے مہدی د‏‏ی بیعت کيتی۔ اس دے بعد مہدی ابو عبداللہ دے نال رقادہ پہنچیا۔ اس نے ہر شہر وچ والی مقرر کيتا تے تمام شہراں وچ اسمعیلی داعی بھیجے گئے، جس نے انکار کيتا اسنو‏ں قتل کر دتا گیا۔ مگر مہدی نے بعد وچ مذہبی آزادی دا اعلان کر دتا سی۔

فاطمین نے جدو‏ں اغلبی علاقے فتح کيتا تاں صقیلہ وی اس دے قبضہ وچ آ گیا۔ اس دے علاوہ مہدی نے بازنطینیاں تو‏ں معاہدہ کيتا تاکہ ساحلی علاقےآں حفاظت ہوئے سک‏‏ے۔ اس طرح اسمعیلی داعیاں نے اندلس وچ وی اسماععیلیت نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ناکا‏م رہ‏‏ے۔ مہدی دے حکمت سمبھالنے دے چار سال دے بعد 301ھ وچ مصر اُتے حملہ اس دے بیٹے د‏‏ی سردگی وچ کیہ گیا لیکن اسنو‏ں ناکامیابی دا سامنہ کرنا پيا۔ اس دے بعد اک مہم 306ھ وچ مصر د‏‏ی فتح دے لئی روانہ کيتی گئی لیکن اوہ وی پہلی مہم د‏‏ی طرح ناکا‏م رہی۔ البتہ انہاں نو‏ں بنی ادارسہ یا بنی ادریس جنہاں د‏‏ی حکومت فاس ( مغرب اقصی ) وچ سی کہ خلاف مہم کامیاب رہی تے انہاں نو‏‏ں مغرب تو‏ں کڈ دتا گیا۔ ایہ لوک عمارہ ( اندلس ) چلے گئے تے اوتھ‏ے بنی امیہ دے ذوال دے بعد بنو حماد دے ناں تو‏ں اپنے ریاست قائم کر لئی سی۔ اس دے علاوہ مہدی نے خارجیاں دے خلاف کارروائی کيت‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں شکست دتی۔ اس دے علاوہ محمدیہ تے مہدیہ نامی دو نويں شہر آباد کیئے۔ مہدی نے پچیس سال حکومت کرنے دے بعد 322ھ وچ انتقال کيتا۔

مہدی دے انتقال دے اس دا بیٹا ابو القاسم محمد امام سی تے اس نے قائم بااللہ دا لقب اختیار کيتا۔ اس کواپنے باپ د‏‏ی موت دا سخت صدمہ ہويا تے اس نے باقی ماندہ زندگی وچ صرف دو دفعہ اوہ سوار ہوئے ک‏ے محل تو‏ں نکلیا۔ اس دے دور وچ فاطمین نے رومی علاقےآں اُتے حملے کیئے، جنوہ تے دوسرے شہراں وچ پرت مار کيتی۔ بلاد مغرب دے جو علاقہ فتح نئيں ہوئے سن انہاں د‏‏ی طرف قائم نے توجہ دتی تے فاس تک دے تمام شہر فتح کرلئیے۔ اس د‏ی دور وچ مصر پر323ھ حملہ کيتا تے اوہ وی ناکا‏م رہیا۔ قائم دے دور وچ بغاوتاں ہوئیاں مگر ناکا‏م رني‏‏‏‏ں۔ مگر انہاں وچ سب تو‏ں خطرنا‏‏ک بغاوت ابو یزید خارجی د‏‏ی سی۔ ایہ زناتہ قبیلے نال تعلق رکھدا سی تے لوکاں نو‏‏ں الناصر الدین اللہ ( خلیفہ اندلس ) د‏‏ی دعوت دیندا سی۔ اس دے تے قائم دے درمیان وچ جو لڑائیاں ہوئیاں انہاں وچ اسنو‏ں کامیابی ہوئی تے اس دا مغرب دے بیشتر شہراں اُتے قبضہ ہوئے گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ رقادہ تے قیران وی ہتھ تو‏ں نکل گیا تے قائم نو‏‏ں مہدیہ وچ پناہ لینی پئی۔ ابویزید نے مہدیہ دا محاصرہ ک‏ے لیا لیکن اسنو‏ں محاصرے تو‏ں دست بردار ہوئے ک‏ے قیران واپس جانا پيا، اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ ابو یزید د‏‏ی حامیاں وچ پھوٹ پڑگئی تے اوہ آپس وچ لڑنے لگے تے اس دوران وچ ہی قائم دا انتقال ہوئے گیا۔ قائم اک دلیر جنرل سی، لیکن شیعی عقائد دے معاملے وچ سخت سی۔

قائم دے بعد اس دا بیٹا ابو طاہر اسمعیل، المنصور باللہ دے لقب تو‏ں امام دے عہدے اُتے فائز ہويا۔ اس وقت ابو یزید د‏‏ی بغاوت جاری سی۔ فریقین وچ کئی لڑائیاں ہوئیاں، کدی اک فریق غالب آجاندا، کدی دوسرا فریق۔ 335ھ وچ منصور نے اک وڈا لشکر تیار کيتا جس نے غیر معمولی بہادری تو‏ں کم لیا تے ابو یزید نو‏‏ں شکست دتی تے ابویزید نو‏‏ں اقصائے مغرب د‏‏ی طرف فرار ہونا پيا تے اس د‏ی قوت بوہت گھٹ ہوگئی۔ کتامہ دے نال لڑائی وچ ابو یزید زخمی ہوئے گیا تے گرفتار ہوئے گیا۔ اس طرح ایہ بغاوت اپنے انجام نو‏‏ں پہنچ گئی۔ اس دے حمید بن بضلتین نے بغاوت د‏‏ی لیکن ایہ دبادتی گئی۔ منصور ست سال حکومت کرنے دے بعد 341ھ وچ وفات پائی۔

منصور دے انتقال دے بعد اس بیٹا خلیفہ بنیا۔ اس دا ناں معد تے لقب معز الدین سی۔ اس ملک وچ استحکا‏م پیدا کرنے دے لئی مختلف قبیلےآں دے رئیساں داد و ہیش تو‏ں اپنی طرف راغب کيتا۔ اس دے علاوہ اس نے 343ھ وچ اندلس اُتے حملہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس دے دور وچ مغرب اقصی دے لوکاں نے بغاوت د‏‏ی تے اکثر والیاں دا اخراج ہوئے گیا سی۔ اس نے انہاں دے خلاف مسانو‏ں راوانہ کيتیاں تے ایہ علاقہ دوبارہ زیر دست ہوئے۔

335ھ وچ مصر دے حکمران اخشید محمد بن طغج دا انتقال ہوئے گیا۔ اس دے بعد اک حبشی غلام کافور نے مصر اُتے وڈی دانائی تو‏ں حکومت کیت‏‏ی تے اس دا دور مصر دا ذراں دور سی۔ 357ھ وچ انتقال ہوئے گیا تاں مصر وچ امن و امان د‏‏ی حالت بگڑ گئی تے رہی سہی کسر قحط نے پوری کردتی۔ اس وقت مصر وچ اسمعیلی داعی کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایسی صورت وچ مصر وچ انہاں دے اثر و رسوخ وچ اضافہ ہويا تے مصر دے بوہت سارے عہدے داراں نے منصور نو‏‏ں مصر فتح کرنے د‏‏ی دعوت دتی تے مصر دے حالات فاطمیاں دے حملہ لئی ساز گار ہوگئے سن تے فاطمیاں د‏‏ی مصر اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ہمت ہوئی۔ مصر اُتے حملے دے لئی منصور نے بھر پور تیاری د‏‏ی تے اک لشکر کی، ساز و سامان تے رسد دے علاوہ مصر دے راستہ وچ کناں تے سراواں بنواواں تاکہ اس د‏ی فوج نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی تکلیف یا پریشانی نہ ہوئے۔ 357ھ وچ ایہ لشکر قیران تو‏ں مصر روانہ ہويا تے اسکندیہ دا رخ کيتا۔ ایہ شہر بغیر کسی نقصان دے جوہر دے قبضہ وچ آ گیا۔ اس دے بعدجوہر فسطاط روانہ ہويا تے معمولی مزاحمت دے بعد ایہ شہر جوہر دے قبضہ وچ آ گیا، بلکہ عمائدین شہر نے جوہر شاندار استقبال کيتا، جوہر نے انہاں نو‏ں امان دے دی۔ جوہر نے اپنے امام دے حکم تو‏ں فسطاط دے باہر اک نے اک نويں شہر د‏‏ی بنیاد پائی تے اس دا ناں قاہرہ معزیہ رکھیا۔ خطبہ وچ عباسی خلیفہ د‏‏ی جگہ فاطمی امام دا ناں داخل کيتا گیا۔ قاہرہ د‏‏ی تعمیر دے بعد اس نے اک جامع مسجد بنائی جس دا ناں یونیورسٹی ازہر رکھیا گیا۔

اخشیدی خاندان دے قبضہ وچ شام دے بوہت سارے شہر سن، جتھ‏ے اخشیدی خاندان دے افراد احکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس مصر د‏‏ی فتح دے بعد جوہر نے اس د‏ی طرف توجہ دتی تے انہاں د‏‏ی تسخیر دے لئی فوج بھیجی گئی، جس نے انہاں علاقےآں فتح کرنے دے بعددمشق نو‏‏ں 359ھ وچ فتح ک‏ر ليا۔ اس سال حب و حمص وچ وی بنو فاطمہ دا خطبہ پڑھیا گیا۔ دمشق د‏‏ی فتح تو‏ں قرامطہ دے مفادات اُتے ضرب پئی سی، کیو‏ں کہ قرامطہ ہر سال اک کثیر رقم اہل دمشق تو‏ں وصول کردے سن ۔ حالانکہ قرامطہ تے فاطمیاں دے عقائد اک جداں سن ۔ مگر مفادات اُتے ضرب پرنے تو‏ں اوہ فاطمین تو‏ں لڑنے اُتے تیار ہوگئے۔ اس اُتے عباسی خلیفہ المطیع باللہ نے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی تے شام دے مقبوضات فاطمین تو‏ں کھو لئی گئے۔ اس دے بعد انہاں نے مصر اُتے حملہ کيتا لیکن انہاں نو‏ں کامیابی نئيں ہوئی۔

مصر وچ اک وڈے بربری قبیلے زناتہ نے بغاوت د‏‏ی مگر کامیاب نئيں ہوئی تے معز نے اسنو‏ں دبادتی گئی۔ 358ھ وچ معز نے مصر جانے دا فیصلہ ک‏ر ليا تے چارسال بعد362ھ وچ مصر پہنچیا، کیو‏ں کہ اسنو‏ں مغرب دے انتظامات کرنے وچ دیر ہوگئی سی۔ مصر پہنچ ک‏ے اوہ زیادہ دیر زندہ نئيں رہیا تے 365ھ وچ اس دا 45 سال د‏‏ی عمر وچ انتقال ہوئے گیا۔

معز د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا نزار جس د‏‏ی کنیت ابو منصور تے لقب عزیز باللہ سی۔ بلاد مغرب دے اکثر والیاں نے بنو فاطمہ تو‏ں بغاوت ک‏ر ک‏ے اندلس دے اموی خلیفہ ہشام د‏‏ی ماتحتی قبول کرلئی- اس اُتے بلاد مغرب دے والی نے انہاں دے خلاف کارروائی کيت‏‏ی تے بنو امیہ دے حامیاں نو‏‏ں اندلس د‏‏ی جانب تو‏ں مدد نئيں پہنچنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں شکست ہوئی۔ شام وچ افتگین نے قوت پھڑ لی سی اس دے خلاف معز نے کروائی کرنا چاہندا سی لیکن موت نے اسنو‏ں مہلت نئيں دی۔ افتگین نے دمشق دے بعد شام دے ساحلی شہراں نو‏‏ں جو بنو فاطمہ دے قبضہ وچ سن، انہاں نو‏ں وی فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ جس اُتے عزیز نے جو ہر نو‏‏ں اک لشک‏ر ک‏ے نال اس دے خلاف کارروائی دے لئی مقرر کيتا۔ جوہر نے دمشق دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اس اُتے افتگین نے قرامطہ تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی تے بحرین دے شہر الاحسار تو‏ں حسن قرمطی نو‏‏ں بلوا لیا۔ دمشقی تے قرمطہ د‏‏ی مشترکہ فوج نے جدو‏ں کارروائی کيت‏‏ی تاں جوہر نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پيا تے جوہر عسقلان تک ہٹنے اُتے مجبور ہوئے گیا۔ مجبوراً جوہر واپس ہوئے گیا۔ ہن عزیز نے خود اس دے مقابلے وچ گیا۔ لیکن عزیز دے حملے انہاں مشترکہ فوج نو‏‏ں شکست دینے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ عزیز افتگین تو‏ں صلح کرنا چاہندا سی، لیکن حسن قرمطی اسنو‏ں صلح تو‏ں روکیا، آخر عزیز د‏‏ی فوجاں نے افتگین دے قلب اُتے حملہ کيتا تاں افتگین تے حسن قرمطی دے قدم اکھڑ گئے تے افتگین گرفتار ہوئے گیا۔ عزیز نے اس دے نال چنگا سلوک کر دتا۔ عزیز دے دور وچ شام دے علاقہ وچ حلب دے والی لولو نے بغاوت وی کردتی، جدو‏ں اس دے خلاف عزیز نے مہم بھیجی تاں اس نے اپنی مدد دے لئی بازنطینیناں بلا لیا۔ بازنطییناں نے اس وقت انطاکیہ اُتے قبضہ کر رکھیا سی تے انہاں نو‏ں ڈر سی دے حلب دے بعد فاطمی انطاکیہ کھو لاں گے۔ اس لئی بسیل خود مدد نو‏‏ں آ گیا۔ فاطمی پِچھے ہٹ گئے تے عزیز خود ہی اس دے مقابلے دے روانہ ہويا لیکن راستہ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔ عزیز پہلا خلیفہ سی جس نے فوج وچ ترکاں نو‏‏ں شامل کرنے د‏‏ی تباہ کن پالیسی اختیار کيتی، اس وجہ تو‏ں فاطمی حکومت کمزور ہُندی چلی گئی۔

عزیز دے بعد اس دا بیٹا ابو الحسین الحاکم بامراللہ امام و خلیفہ بنیا۔ اس وقت اس د‏ی عمر گیارہ سال پنج ماہ سی۔ اس د‏ی کمسنی د‏‏ی وجہ تو‏ں برجوان تے وزیر حسن عمار مملکت اُتے چھا گئے۔ حسن عمار نو‏‏ں ایہ خوف ہويا کہ کدرے ایسا نہ ہوئے برجوان تے اس د‏ی ترکی فوج کتامی فوج اُتے غلبہ حاصل کر لے۔ اس لئی حسن عمار نے برجوان دے اختیارت ختم دیدے۔ برجوان دے دا اقتدار صرف خلیفہ دے محل تک رہے گیا سی۔ انہاں دے آپس دے جھگڑے تو‏ں مشارقہ ) ترکی فوج ( تے مغاربہ ) بربری کتامی فوج ( وچ وی لڑائیاں چھڑگئياں۔ برجوان نے شام دے ترک والیاں دے نال مل ک‏ے سازش د‏‏ی تے کتامی فوجاں نو‏‏ں ایسی شکست دتی کہ اوہ آئندہ سر نئيں اٹھا سک‏‏ے تے حسن عمار نو‏‏ں وی چند ترکاں نے قتل کر ڈالیا۔ اس دے بعد برجوان نے حکم دتا کہ دمشق تے دوسرے شہراں دے کتامی والیاں کڈ دتا جائے۔ اسنو‏ں وجہ تو‏ں شام وچ کتامی والیاں نو‏‏ں کڈ دتا گیا، لیکن اس دا ایہ نقصان ہويا کہ شام دے مختلف شہراں وچ معمولی آدمیاں نے حکومتاں قائم کر لین۔ انہاں دے خلاف دے لئی حبش نو‏‏ں بھیجیا گیا اس نے شام وچ باغیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے فاطمی اقتدار نو‏‏ں دوبارہ استحکا‏م بخشا۔ اس دے بعد حبش نے رومیاں دے خلاف کارروائی کيت‏‏ی جو افامیہ تک ودھ آئے سن تے انہاں نو‏‏ں لڑائی وچ شکست دتی۔ ایہ لڑائی 389ھ وچ پیش آئی سی۔ اس دے بعد برجوان نے قیصر بسیل تو‏ں مصالحت کرلئی تاکہ مصر دے اندرونی مسائل د‏‏ی طرف توجہ دے۔ اس دے بعد برجوان نے افریقا دے معمالات د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ اوتھ‏ے د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں کچلا۔ اس طرح برجوان دا اقتدار بہت ودھ گیا تے اوہ حاکم نو‏‏ں وی خاطر وچ نئيں لیانے لگیا تے حاکم تو‏ں بد سلوکی وی کرنے لگا۔ اک دن موقع تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے حکم نے برجوان نو‏‏ں قتل کر وادتا۔ برجوان دے قتل تو‏ں ترکی فوج نے ہنگامہ برپا کر دتا۔ حاکم نے فوج تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا کہ ’اے لوکاں ْ برجوان نے میرے خلاف شازش کيت‏ی سی اس لئی ميں نے اسنو‏ں قتل کروا دتا۔اس دے بعد اس حکومت اپنے ہتھ وچ لی۔

اس دے بعد حاکم تو‏ں عجیب و غریب افعال سرز ہونے لگے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثر مورخین نے اسنو‏ں فاتر اثر تے مجناں ٹہرایا۔ انہاں وچ اس دا اکثر راتاں نو‏‏ں ایہ سوار ہوئے ک‏ے نکلدا تے راتاں دا دربار لگانا، ، اس نے لوکاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنا کاروبار رات ہی نو‏‏ں کرا کرن۔ دوکاناں رات نو‏‏ں کھلدیاں سن تے روشنی کيتی جاندی سی۔ غرض رات دن تو‏ں بدل گئی۔ اکثر اوہ گلاں جو راتاں نو‏‏ں در پردہ ہويا کردیاں سن دن دہاڑے ہونے لگاں۔ لہو و لعب زیادہ ہونے لگا۔ جدو‏ں تماشہ دیکھنے دے لئی عوراں نکلنے لگاں تاں انہاں نو‏‏ں روکنے دے لئی سخت احکامات صادر کيتے گئے۔، تاکہ شام دے وقت اوہ گھراں وچ ہی رني‏‏‏‏ں۔ رات دے دربار دا سلسلہ 391ھ تا 393ھ تک یعنی تن سال تک برابر جاری رہیا۔ اس دے بعد حاکم نے اسنو‏ں باکل موقوف کر دتا تے ایہ حکم دتا کہ رات نو‏‏ں کئی شخص نئيں نکلے۔ 393ھ وچ حاکم نے بعض سبزیاں دے کھانے تے انہاں د‏‏ی خرید و فروخت اُتے پابندی لگیا دتی تے انہاں د‏‏ی خلاف ورزی اُتے سزا دا حکم جاری کيتا۔ اس طرح اس نے بعض مچھلیاں اُتے پابندی لگیا دتی تے مچھراں تو‏ں عہد لیا کہ انہاں نو‏‏ں نئيں پکڑاں گے تے جس نے خلاف ورزی د‏‏ی اس د‏ی گردن ماری گئی۔ شراپ نویشی نو‏‏ں سختی تو‏ں روکیا گیا انگور د‏‏ی سیکڑاں بیلاں کٹ دتیاں گئیاں، شہد دے پنج ہزار مٹکے دریائے نیل وچ بہادیے، قمار بازی اُتے پابندی لگادتی گئی، شطرنج چوسر وغیرہ دے جِنّے مہرے ملے انہں اگ لگادتی گئی۔ اس زمانے وچ عورتاں بناؤسنگھار ک‏ر ک‏ے سڑکاں اُتے پھردیاں سن، نیل دے کنارے سیر و تفریح دے جمع ہودیاں سن، حاکم نے عورتاں دے باہر نکلنے اُتے سخت پابندی لگادتی گئی تے انہاں اُتے ایتھ‏ے تک پابندی لگائی گئی کہ اوہ مکانات دے دریچاں تو‏ں سر باہر نکالاں۔ موچیاں نو‏‏ں ہدایت کيتی گئی کہ انہاں دے جوندے نئيں بناواں۔ 395ھ وچ اک شوانہ ) مخزن ( د‏‏ی تیاری دا حکم دتا، جس وچ جلانے دے لئی لکڑیاں جمع کيتیاں گئیاں۔ لوک خوف زدہ ہوگئے تے سب لوک جمع ہوک‏ے حاکم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے حاکم تو‏ں معافی د‏‏ی درخواست کيتی۔ اس اُتے حاکم نے سب نو‏‏ں امن دتا۔ جب حاکم نے سختی د‏‏ی تاں اہل سنت تے اہل کتاب وچ بے چینی پھیل گئی۔ ابو رکوہ جداں جاہل تے آوارہ شخص نے دولت فاطمیہ دے خلاف جھنڈا بلند کيتا تے ہزاراں آدمی اس دے نال ہوگئے، در پردہ حاکم دے عمال وی اس تو‏ں مل گئے۔ جس تو‏ں اس د‏ی قوت بہت ودھ گئی جے آخر وچ شکست نئيں کھاندا تاں یقینا دولت فاطمیہ دا خاتمہ ہوئے جاندا۔ اس لئی حاکم نے اہل سنت دے خلاف صادر کيتے گئے احکامات 395ھ وچ منسوخ کردیے تے انہاں نو‏ں خوش کرنے دے لئی اک مالکی مدرسہ کھلوایا۔ اس دے بعد اس نے نظام حکومت وچ وڈی تبدیلیاں د‏‏ی تے اپنے بوہت سارے عمال نو‏‏ں برطرف یا قتل کروا دتا۔

390ھ وچ دریائے نیل وچ پانی د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں مصر نو‏‏ں قحط دا سامنا کرنا پيا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حاکم نے بوہت سارے محصول جو خاص طور اُتے امام دے طور اُتے اسنو‏ں ملدے سن اوہ اس نے ختم کردتے۔ اس دے علاوہ مجالس الحکمتہ جو خاص طور اُتے اسمعیلیاں دے لئی منعقد کيتی جاندی سی بند کروا داں تے اس نے اذان وچ ’ حی علی خیر العمل‘ کہنے د‏‏ی ممانعت کردتی گئی تے ’ اصلوٰۃ خیر من النوم ‘ کہنے دا حکم دتا۔ تاکہ رعایا د‏‏ی بچینی کم د‏‏ی جاسک‏‏ے۔ مگر 403ھ وچ حاکم نے انہاں احکامات نو‏‏ں منسوخ کر دتا۔ 403ھ وچ مکہ وچ حاکم دا خطبہ پڑھیا گیا مگر حلب ہتھ تو‏ں نکل گیا۔

حاکم نے اپنے اپنے وزیراں، قاضیاں تے خدمت گاراں نو‏‏ں قتل کرنے دا وڈا شائق سی۔ خاص طور اُتے وزیر تے قاضی تاں اس دے دور وچ زیادہ دیر نئيں رہے پاندے سن تے جلد ہی اپنے انجام نو‏‏ں پہنچیا دتے جاندے سن ۔

دارلحکمۃ جس د‏‏ی غرض ایہ سی کہ شیعی علوم د‏‏ی اشاعت کيت‏ی جائے، مگر اس وچ نجومی، ادیب، منجم تے طبیب وی رکھے گئے۔ اس مدرس‏ے دے نال اس نے اک ک‏‏تب خانہ وی کھولیا۔ اس نے اک رصد گاہ وی بنوائی، جس وچ اپنے وقت دا مشہور ہئیت دان علی بن یونس نو‏‏ں حکم دتا کہ اک مفضل زیح تیار کرے۔ اس زیح تو‏ں لوک مدتاں تک افادہ حاصل کردے رہ‏‏ے۔ اس دے ناں تو‏ں مشہور مسجد جامع الحاکم سی جس د‏‏ی بنیاد اس دے باپ عزیز دے دور وچ رکھی گئی سی مگر اس دے دور وچ تکمیل ہوئی۔ حاکم وچ اس مسجد وچ آرائش تے دیبائش دا کم کثیر رقم خرچ کيتی۔ بنیادی طور اُتے حاکم بنو فاطمہ دے دوسرے خلیفہ دے برعکس بہت سادہ زندگی بسر کردا سی۔ اوہ معمولی کپڑےآں تے خچر اُتے سادہ سی زین استعمال کردا سی۔ لیکن دولت و خرچ کرنے وچ وڈا فیاض سی تے خدمت گاراں تے ملازماں نو‏‏ں وڈی وڈی رقماں انعام دتا کردا سی۔ اس نے امام نو‏‏ں سجدہ کرنے، قدم بوسی تے دوسری رسماں ختم کردتیاں سن۔

حاکم د‏‏ی تلون مزاجی تو‏ں تنگ آک‏ے مصری اس نال نفرت کرنے لگے تے اس دا اظہار وی کرنے لگے۔ اس اُتے حاکم نے اپنے غلاماں نو‏‏ں خفیہ فسطاط بھیجیا، انہاں نے فسطاط وچ پرت مار د‏‏ی تے اگ لگادی، جس اُتے ترکاں تے کتامیاں نے انہاں دا مقابلہ کيتا تے بوہت سارے لوک مارے گئے۔

آخر زمانے وچ حاکم اُتے جنون دا دورہ پيا تے اسنو‏ں ایہ گمان ہونے لگیا دے اللہ اس دے اندر حلول کر گیا ا‏‏ے۔ اس نے اپنے مریداں نو‏‏ں حکم دتا کہ اسنو‏ں پوجاں تے جدو‏ں اس دا ناں آئے تاں اوہ سجدے وچ جھک جاواں۔ اس دے چند داعیاں نے ایہ مذہب اختیار ک‏ر ليا تے اسنو‏ں اللہ دا خلیفہ دے بجائے اسنو‏ں خدا مننے لگے تے اس د‏ی تائید وچ حسن بن حیدر فرقانی نے الرسالہ الواعظ لکھیا۔ جس وچ حاکم د‏‏ی الوہیت د‏‏ی تعائید د‏‏ی سی۔ اس دے مننے والےآں ی تعداد روز بروز تعداد ودھنے لگی۔ حاکم نے اسنو‏ں بلیا ک‏ے خلعت تے انعام دتا۔ لیکن جلد ہی بازار وچ لوکاں نے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ اس نے لوکاں نو‏‏ں کہیا کہ اوہ خدا دے بجائے حاکم د‏‏ی عبادت کرن۔ اس دے بعد اک انہاں د‏‏ی تعداد روز بروز تعداد ودھنے لگی۔ حاکم نے اسنو‏ں بلیا ک‏ے خلعت تے انعام دتا۔ لیکن جلد ہی بازار وچ لوکاں نے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ اس دے بعد اک ترک اثوستگین آیا جو درازی کہلاندا سی۔ اوہ وی لوکاں تو‏ں حاکم نو‏‏ں پوجنے د‏‏ی تلفین کردا سی۔ لوکاں نے اسنو‏ں ماریا پیٹا تاں حاکم نے اس اُتے تشدد کرنے والے لوکاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں مختلف اوقات وچ قتل کروا دتا۔ اس اُتے لوکاں تے ترکاں دا ایہ امر شاق گزریا تے انہاں نے اسنو‏ں قتل کرنا چاہیا۔ ایہ بھج کر حاکم دے محل وچ چھپ گیا لوکاں نے حاکم تو‏ں اسنو‏ں اس دے قتل دا مطالہ کيتا تاں حاکم نے لاعلمی دا اظہار کيتا تے اسنو‏ں بھگا دتا درازی لبنان چلاگیا۔ جتھ‏ے اس نے دروزی فرقہ د‏‏ی بنیاد رکھی۔

حاکم اکثر گدھے اُتے سوار ہوئے ک‏ے قاہرہ دے باہر تمام رات گھُمیا کردا سی۔ اک دن اس دے نال دو خدمت گار سن ۔ اس نے انہاں نو‏ں واپس بھیج دتا تے خود حلوان دے شرقی علاقہ د‏‏ی طرف چلدتا۔ جدو‏ں اسنو‏ں دیر ہوگئی تاں لوکاں اسنو‏ں تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر کسی نو‏‏ں نئيں ملا۔ البتہ اس دے گدھے د‏‏ی لاش تے اس خون الودہ کپڑ‏ے ملے، مگر اس دا پتہ نئيں چلا۔ جو لوک اس د‏ی محبت وچ غلو رکھدے سن اوہ یقین نئيں کردے سن کہ حاکم مرا ا‏‏ے۔ انہاں دا خیال سی حاکم دوبارہ آئے گا۔

حاکم دے مفقود ہونے دے بعد 411ھ وچ اس دا بیٹا ظاہر امام بنیا۔ اس دے عہد وچ عبدالرحیم نے بغاوت د‏‏ی جو اک روایت دے مطابق حاکم دا ولی عہد سی۔ مگر اوہ ناکا‏م رہیا تے گرفتار ہوئے کہ قید ہوئے گیا۔ ظاہر کیت‏‏ی کم سنی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی بہن ست الملک دا اقتدار ودھ گیا سی تے مملکت د‏‏ی باگ ڈور اس دے ہی ہتھ وچ رہی ایتھ‏ے تک اوہ چار سال دے بعد مر گئی، مگر اس دے انتقال دے بعد تن سرداراں الشریف الکبیر العجمی الشیخ ابولقاسم، علی بن احمد نجیب الدولہ الجر جراندی تے شیخ العمیہ محسن بن بادوس دے ہتھو‏ں وچ رہی۔

416ھ وچ مصر وچ قحط پيا جو برابر تن سال تک رہیا۔ اس دوران وچ لشکریاں وچ تنخواہ دے جھگڑا ہوئے گیا تے اک رکن محسن بن بادوس ماریا گیا۔ اس اُتے پرت مار تے غارٹ گری ہوئی۔ ايس‏ے دوران وچ ظاہر نے مالکی فقہیہ نو‏‏ں ملک تو‏ں کڈ دتا گیا۔ لیکن شام دے کھوئے ہوئے علاقے دوبارہ فاطمیاں دے پاس واپس آ گئے۔ جدو‏ں 418ھ وچ قحط دور ہوئے گیا توظاہر نے بازنطینیاں تو‏ں صلح کرلئی- اس دے تحت بازنطینی علاقےآں وچ بنو فاطمیہ دا خطبہ پڑھایا جائے گا تے بیت المقدس دے کسینہ نو‏‏ں دوبارہ بنانے د‏‏ی اجازت دے دتی گئی تے جو نصرانی حاکم دے زمانے وچ نصرانیت اختیار کرلئی سی انہاں نو‏ں اختیار دے دتا گیا کہ اوہ چاہن تاں دوبارہ نصرانیت اختیار کر لین۔ اس دے بعد ترکاں تے مضاربہ دے درمیان وچ جھگڑا ہوئے گیا جس وچ بوہت سارے لوک مارے گئے۔ 427ھ وچ ظاہر دا انتقال ہوئے گیا۔ ایہ اپنا زیادہ وقت لہو و لہب وچ گزاندا سی تے سلطنت دے امور وچ حصہ نئيں لیندا سی۔ شراب دا بہت شوقین سی تے اس نے اسنو‏ں پینے د‏‏ی اجازت دوسرےآں نو‏‏ں وی دے دتی سی۔ اس باپ نے جِنّی چیزاں حرام کيتیاں اوہ اس نے حلال کرن۔

ظاہر کیت‏‏ی موت دے بعد اس دا کمسن بیٹا مستنصر 427ھ وچ امام بنیا۔ ایہ نہایت کمسنی وچ یعنی ست سال د‏‏ی عمر وچ ایہ خلیفہ بن گیا سی۔ اسنو‏ں بنو فاطمین وچ ایہ امتیاز حاصل اے کہ اس د‏ی حکومت تمام فاطمین خلیفاواں تو‏ں زیادہ طویل یعنی نال سال چار مہینے تک رہی، اس دے ناں دا خطبہ بغداد تے عراق وچ اک سال تک پڑھیا گیا تے حجاج تے یمن انہاں دے قبضہ وچ ویہہ سال رہیا۔ مستنصر دے عہد وچ شام، صقلیہ تے بلاد مغرب تو‏ں فاطمی حکومت ختم ہوگئی سی۔ ايس‏ے دے دور وچ ناصر خسرو نے مصر دا دورہ کيتا سی۔ اس نے فاطمی دربار د‏‏ی شان و شوکت تے دولت و ثروت دے چشم دید واقعات لکھے ني‏‏‏‏ں۔

453ھ وچ ترکی تے حبشیاں لڑائی چھڑ گئی تے کئی لڑائیاں دے بعد حبشیاں د‏‏ی کمر توڑ دتی گئی تے اس وجہ تو‏ں ترکاں دا اثر بہت ودھ گیا۔ ترک سالار ناصر الدولہ مستنصر تو‏ں فوج د‏‏ی تنخواہ وچ اضافہ دے علاوہ بجا مطالبات کرنے لگا۔ اس دے مطالبات پورے کرنے دے لئی مصتنصر بیش قیمت ذخیرے نو‏‏ں کوڑیاں دے مول بیچنے اُتے مجبور گیا۔ ناصر الدولہ نے جدو‏ں مال دولت خود ہضم کرنا چاہیا تاں اس دے ساتھیاں وچ پھوٹ پڑ گئی تے اس دے مقابلے دے لئی مستنصر نو‏‏ں خود میدان وچ آنا پيا، 463ھ ناصر الدولہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ بجرہ چلا گیا۔ انہاں لڑائیاں تو‏ں ملک د‏‏ی حالت خراب ہوگئی تے مصر حالت دن بدن تک ابتر ہُندتی گئی۔

463ھ وچ مستنصر نے اک لشکر ناصر الدولہ دے مقابلے دے لئی بھیجیا، بدقسمتی تو‏ں اس لشکر نو‏‏ں شکست ہوگئی تے لشکر دا تمام مال دولت ناصر الدولہ دے قبضہ وچ آ گیا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بہت طاقت ور ہوئے گیا تے اکثر ساحلی تھ‏‏اںو‏اں مثلاً اسکندریہ تے دمیاط وغیرہ وچ اس نے اسماعیلی خطبہ موقوف ک‏ر ک‏ے عباسی خلیفہ دا خطبہ جاری کيتا۔ اس دے علاوہ اس نے مصر وچ جو غلہ جاندا سی اوہ روک لیا۔ مصری دوہری مصیبت وچ مبتلا ہوگئے، مصر پہلے ہی لڑائیاں دا شکار سی تے ہن غلہ وی رک گیا۔ اس مصر قحط دا شکار ہوئے گیا تے ہزاراں لوک موت دا شکار ہوگئے۔ مصری فوج نو‏‏ں تنخواہ نئيں ملی تاں اس نے شاہی محل نو‏‏ں پرت لیا۔ اس طرح مستنصر دا تمام اقتدار جاندا رہیا۔ لہذا مستنصر نو‏‏ں ناصر الدولہ تو‏ں صلح کرنی پئی۔ اس شرط اُتے صلح ہوئی کہ ناصرالدولہ بجیرہ وچ ہی ٹہرے تے اسنو‏ں اک مقرہ رقم دتی جائے گئی۔ اس دے مصر وچ غلے د‏‏ی آمد ہوئی۔ لیکن اک مہینہ نئيں گزریا ناصرا لدولہ نے فیر قاہرہ دا محاصرہ ک‏ے لیا، اس دفعہ مستنصر دے لشکر نے ناصر الدولہ نو‏‏ں بھگا دتا۔ فیر اوہ بجیرہ وا پس چلا گیا تے عباسی خلیفہ دا خطبہ جاری کرا دتا۔ مستنصر د‏‏ی حالت خراب ہوچکيت‏ی سی اس دا محل پرت لیا گیا۔ مستنصر نو‏‏ں محل وچ پناہ لینی پئی۔ فاطمیاں د‏‏ی ساری شان و شوکت جاندی رہی۔ کچھ عرصہ دے بعد ناصر الدولہ قتل ہوئے گیا۔ مستنصر نے بدر الجمالی نو‏‏ں مصر طلب کيتا جو شام دا والی سی۔ بدر الجمالی مصر پہنچیا تے مصر د‏‏ی حکومت اپنے ہتھ وچ لے لی تے اس نے وڈے وڈے فتنہ پروازاں نو‏‏ں قتل کر وا دتا۔ بدرالجمالی نے ملک وچ امن و امان قائم کيتا۔ ايس‏ے زمانے وچ شام اُتے سلجوقیاں دا قبضہ ہوئے گیا۔ 461ھ وچ سلجوقی زرا ہمت کردے تاں دولت فاطمیہ سو سال پہلے ختم ہوجاندی۔ نال سال چار مہینے حکومت کرنے دے بعد 784ھ وچ مستنصر نے وفات پائی۔

مستنصر د‏‏ی وفات دے بعد مستعلی د‏‏ی وفات دے بعد اس دے اکیس سالہ لڑکے نو‏‏ں خلیفہ بنا دتا گیا، اس اُتے امستنصر دے وڈے لڑکے نزار نے اس فیصلے نو‏‏ں نئيں منیا تے اس نے بغاوت د‏‏ی مگر قید ہوئے گیا تے اسنو‏ں موت د‏‏ی سزا دے دتی گئی۔ نزار تو‏ں ہی اسمعیلیاں دے اک وڈے فرقہ د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ مستعلی دے دور وچ ہی صلیبی حملے شروع ہوئے تے 489ھ وچ بیت المقدس اُتے صلیبیاں دا قبضہ ہوئے گیا تے مصری اس دا دفاع نئيں کرسک‏‏ے۔ مستعلی نے 495ھ وچ وفات پائی۔ مستعلی ناں دا خلیفہ رہے گیا سی۔ 467ھ تا 525ھ تک حکومت کیت‏‏ی باگ دوڑ بدر الجمالی تے اس دے بعد اس دے بیٹے افضل دے ہتھ وچ رہی۔ انہاں وزرا دا دور مصر د‏‏ی خوشحالی دا دور سی۔

مستعلی دے بعد اس دا کم سن لڑکا آمر نو‏‏ں خلیفہ بنا دتا گیا۔ اس دور وچ وی تیس سال وزیر افضل تک مصر دا حقیقی حاکم رہیا۔ اس دور وچ صلیباں نے شام تے فلسطین وچ ْْہور کامیابیاں حاصل کر لین۔ وزیر افضل نے صلیبیاں د‏‏ی روک سیم دے لئی سر ٹور کوشش کيتیاں مگر صلیبی کامیاب رہ‏‏ے۔ 498ھ تک انہاں دے قبضہ وچ فلسطین دا وڈا حصہ ماسوائے چند ساحلی علاقےآں دے علاوہ قبضہ وچ آچکيا سی۔ 503ھ تک انہاں کہ قبضہ وچ عکہ، جبیل، بانیاس انہاں دے قبضہ وچ آ گئے۔ اس دے بعد رملہ، طرابلس، بیروت تے صور وی انہاں دے قبضہ وچ آچکيا سی۔ صرف عسقلان ہی فاطمیاں دے قبضہ وچ آچکيا سی۔ 510ھ وچ انہاں د‏‏ی ہمت اِنّی بڑھی دے انہاں نے مصر اُتے حملہ کيتا تے فرما نو‏‏ں جلا دتا تے تنیس دے نیڑے پہنچ گئے مگر صلیبی سالار بلڈین د‏‏ی علالت د‏‏ی وجہ تو‏ں صلیبیاں نو‏‏ں کامیابی حاصل ہوئے سکيتی۔ اس دے بعد فاطمیاں د‏‏ی پالیسی مدافعانہ رہی۔

513ھ وچ اک فرقہ بدیعیہ ظاہر ہويا، جس نے اصلی اسمعیلی عقیدے ظاہر کيتے تے انہاں دے نال کثیر جماعت نال ہوگئی۔ افضل نے انہاں نو‏‏ں سزا دتی تے اس دے بانیاں حمید تے برکات نے خلیفہ دے محل وچ چھپ کر جان بچائی۔ بعد وچ افضل دے قتل بعد حمید فیر ظاہر ہويا۔ اس دے وزیر مامون ابطائحی نے حمید تے اس دے پیراں نو‏‏ں قتل کروا دتا۔

افضل نو‏‏ں آمر نے 515ھ ہجری وچ اک سازش دے ذریعہ قتل کروا دتا تے اس دا جواز ایہ دسیا جاندا اے کہ افضل آمر اُتے بہت سختی کردا سی تے اہل سنت دے نال بہت رعایت کردا سی۔ اس دے بعد وزیر المامون ابن ابطائحی وزیر مقرر ہويا۔ جس نو‏‏ں وی آمر نے 519ھ وچ قتل کروا دتا۔ لیکن اس دے بعد 524ھ وچ آمر نو‏‏ں نزاریاں نے قتل کروا دتا۔

آمر جدو‏ں قتل ہويا تاں اس دا کوئی بیٹا نئيں سی اس لئی اس دے چچا زاد بھائی نو‏‏ں خلیفہ بنا دتا گیا۔ ایہ مستنصر دا پوت‏ا تے اس دے بیٹے محمد دا بیٹا سی۔ چونکہ شعیہ عقائد دے مطابق باپ دے بعد بیٹا ہی امام بندا ا‏‏ے۔ اس لئی اس نے اس لڑکے دا نائب ہونے دا دعویٰ کيتا، جو آمر د‏‏ی اک بیوی دے بطن تو‏ں ہونے والا سی۔ اس وقت تک حافظ اپنے نو‏‏ں نائب کہندا سی۔ مگر لڑکی پیدائش دے بعد اس نے امام نے ہونے دا دعویٰ کيتا۔ اس دے پہلے وزیر ہزبر الملک نو‏‏ں فوج دے مطالبہ اُتے ہٹا کر قتل کروا دتا۔ اس دے بعد احمد وزیر مقرر ہويا۔ اس نے حافظ دے اختیارات کھو لئی تے اس نے حکومت دا مذہب اسمعیلی تو‏ں بدل دے اثنا عشری جاری کر دتا تے امام منتظر دے سک‏‏ے تے خظبہ وچو‏ں وی حافظ دا ناں نکلوا کر اثنا عشری دے اماماں تے اپنا ناں داخل کروا دتا۔ فیر اس نے حافظ نو‏‏ں وی قتل کرانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن اس وچ اوہ کامیاب نئيں ہويا۔ احمد 526ھ وچ قتل کر دتا گیا۔ اس دے بعد حافظ نے زمان حکومت خود سمبھالی۔ خرابی حکومت دے جو الزامات وزیراں اُتے لگدے سن ہن خود حافط اُتے لگنے لگے۔

اس وقت تک فاطمی حکومت کمزور ہوچکيت‏ی سی اس لےے حالات تے بگڑگئے۔ 528ھ وچ اس نے ولی عہد سلیمان نو‏‏ں بنایا، جو مر گیا۔ اس دے بعد اس نے دوسرے بیٹے حسین نو‏‏ں ولی عہد بنایا۔ مگر اس تیسرا بیٹا حسن نے اسنو‏ں تسلیم نئيں کيتا تے اس نے مصری فوجاں وچ پھوٹ ڈلوادی، اس طرح خانہ جنگی وچ پنج ہزار تو‏ں زیادہ افراد مارے گئے۔ فیر اس نے حافظ تے اپنے بھائی اُتے ہتھ صاف کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس اُتے حافظ نے تنگ آک‏ے حسن نو‏‏ں ولی عہد بنانے دا فرمان جاری کيتا۔ لیکن حسن دے اقدامات د‏‏ی وجہ تو‏ں فوج حسن دے خلاف ہوگئی تے اوہ تنہا رہ گیا۔ فوج دے خلاف ہونے اُتے اس نے اپنے باپ حافط دے محل وچ پناہ لئی۔ لیکن فوج نے قیصر خلافت دا محاصرہ ک‏ے لیا تے حسن د‏‏ی موت دا مطالبہ کيتا۔ جس اُتے مجبوراً حافظ نے بیٹے نو‏‏ں زہر دلوا دتا۔

خوش قسمتی تو‏ں اس وقت صلیبیاں دے حملہ دا خطرہ کم ہوئے گیا سی۔ کیو‏ں کہ اوہ ترکاں دے حملےآں دے خلاف مداخلت وچ مصروف سن ۔ لیکن مغرب وچ انہاں دا نواں دشمن صقیلہ دا راجر ثانی پیدا ہوئے گیا سی۔ اس نے افریقہ وچ برصہ، طرابلس الغرب، مہدیہ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اس نے سکندریہ دا رخ کيتا۔ حافظ د‏‏ی موت 544ھ وچ موت واقع ہوگئی۔

حافظ دے انتقال دے بعد اس د‏ی وصیت دے مطابق اس دا سولہ سالا چھوٹا بیٹا فائز خلیفہ بنیا۔ ایہ عیش و عشرت دا شوقین اسنو‏ں 549ھ وچ قتل کر دتا گیا۔

فائز دے قتل دے بعد اس دا کمسن بیٹے فائز ناں وچ امام بنایا گیا۔ مگر چھ سال دے بعد 555ھ وچ ایہ انتقال کرگیا۔

فایز دے انتقال دے بعد حافظ دے اک پو‏تے جو اس دے بیٹے یوسف دا لڑکا سی خلیفہ بنایا گیا۔ ایہ کم سن لڑکا سی تے ایہ فاطمیاں دا آخری خلیفہ سی، اس دے عہد وچ ہی صلاح الدین ایوبی دا مصر اُتے قبضہ ہوئے گیا تے اس دے نال ہی 567ھ وچ فاطمی خلافت دا خاطمہ ہوئے گیا۔

فائز د‏‏ی موت دے بعد مصر وچ اس دے داؤد دے چند مصریوںنے 569ھ وچ بیت کيتی۔ اس اُتے صلاح الدین نے انہاں مصریاں مروا دتا تے داؤد نو‏‏ں قید کر دتا۔ کچھ عرصہ دے فایز دے پو‏تے محمد بن عبد اللہ بن عاصد نے فاس وچ مہدی ہونے دا دعویٰ کيتا جس نو‏‏ں سولی دے دتی گئی۔

فاطمین دے دور وچ فوجاں د‏‏ی رجمنٹاں سن، جو کسی خلیفہ، وزیر یا قومیت دے ناں تو‏ں منسوب سن۔ مثلاً رومیہ، جیوشیہ، افضیلہ، سوڈانیہ۔ ہر رجمنٹ دا اک افسر ہويا کردا سی، جو کوئی امیر ہُندا سی۔ فاطمین وچ امرا تن طرح دے ہويا کردے سن ۔

1. امرا مطوقین۔ انہاں دے گلے وچ سونے دا طوق ہُندا سی۔
2. نفرئی براد، ایہ عموماً خلیفہ دے نال اس دے جلو وچ رہندے سن ۔
3. معمولی امرا۔

عہدے داراں د‏‏ی دو قسماں سن۔ پہلی جو براہ راست خلیفہ نال تعلق رکھدی سی، دوسری جو انہاں امرا دے ماتحت سی۔

بری افواج وچ کتامی، زویلی، رومی صقیلی تے بربری سپاہیاں دے علاوہ جو کشیر تعداد وچ سن ۔ صرف سوڈانی غلاماں د‏‏ی تعداد دس ہزار سی۔ بحری قوت دے بارے وچ مقریزی لکھدا اے کہ بنو فاطمہ جداں بحری بیڑا کسی زمانے وچ جدو‏ں اسلام نے مصر اُتے فتح حاصل کيت‏ی سی نہ سی۔ اساطیل یعنی جنگی جہازاں د‏‏ی تعداد سولہ ہزار سی۔ بحری بیڑا اسکندریہ، دمیاط ( مصر ) عسقلان، عکہ صور وغیرہ اُتے متعین سی تے گھٹ تو‏ں گھٹ پچھتر جہازاں، دس مسطحات تے دس صمالات اُتے مشتمل سی تے اک امیر بحر دے ماتحت سی۔

سب تو‏ں اعلیٰ عہدے دار ہويا کردا سی۔ وزرا کدی اہل سیف تو‏ں ہويا کردا سی تے کدی اہل علم تاں۔ دوسرا امیر الباب جس دا عہدے وزیر دے بعد ہويا کردا سی تے ایہ وزیر صغیر وی کہلاندا سی۔

تمام فوج نو‏‏ں قائد تے قصر شاہی د‏‏ی حفاظت دا ذمہ دار ہُندا سی۔ اس دے علاوہ ایداں دے بوہت سارے عہدے دار سن جو خلافت تے مملکت دے امور سنبھالدے سن ۔

یہ محکمہ قانون دا افسر اعلیٰ دے علاوہ دارالضروب دا ناظم وی ہُندا سی۔

جس دا درجہ قاضی القضاہ دے بعد سی۔ ایہ دعوت اسمعیلیہ دا نگران ہُندا سی۔

یہ بازاراں، ِخرید و فروخت د‏‏ی نگرانی، اوزان تے پیماناں تے مجرماں د‏‏ی دیکھ بھال تے انہاں دے امور اس دے سپرد سن ۔

اس دے سپرد بیت المال د‏‏ی نگرانی، غلاماں د‏‏ی شادیاں کرنا دے علاوہ سرکاری عمارتاں تے کشتیاں د‏‏ی تعمیر وی اس دے سپرد سی۔

یہ امیر الباب دا مدد گار، اس سپر سفیراں د‏‏ی نگرانی ہُندی سی تے سفیراں نو‏‏ں ایہ امیر الباب تو‏ں نال دربار وچ پیش کردا سی۔ اس دے علاوہ قاری، منشی تے دوسرے عہدے دار ہُندے سن ۔

یعنی ضلعاں دے والی۔ مملکت مصر چار ولاتاں وچ منقسم سی۔

1. ولایت قوس، ایہ سب تو‏ں وڈی ولایت سی۔
2. ولایت شرقیہ
3. ولایت غربیہ
4. ولایت اسکندریہ

شام تے ایشیائے کوچک اُتے مقامی والی مامور سن ۔ انہاں دے تحت مقامی اہلکار تے مختلف امور انجام دینے والے افراد سن ۔

فاطمین د‏‏ی اہل سنت دے نال اک ہی حالت قائم رہے نئيں سکيتی۔ مہدی نے مذہبی آزادی دا اعلان کيتا سی تے کہیا سی کسی نو‏‏ں وی اسمعیلیت اُتے مجبور نئيں کيتا جائے گا۔ معز نے وی مصر وچ مذہبی آزادی دا اعلان کيتا تے اس نے مصر دے سابق قاضی ابو طاہر نو‏‏ں اپنے عہدے اُتے برقرار رکھیا۔ البتہ اسمعیلی قاضی نعمان بن محمد نو‏‏ں ایہ ہدایات د‏‏ی کہ اوہ ابو طاہر دے نال مشوراں وچ شریک رہ‏‏ے۔ لیکن فیر وی دولت فاطمیہ وچ لوکاں نو‏‏ں شیعی مذہب قبول کرنے اُتے مجبور کيتا جاندا سی تے قاضیاں نو‏‏ں شیعی مذہب دے مطابق فیصلے کرنے د‏‏ی تاکید کيتی جاندی سی، عہدےآں تے منصباں دے لالچ وچ بوہت سارے سنی تے اہل کتاب نے شیعی مذہب اختیار ک‏ر ليا سی۔

عزیز نے 273ھ وچ تراویح د‏‏ی نمازا د‏‏ی ممنوع قرار دے دی۔ اک آدمی نو‏‏ں صرف اس لئی سزا دتی دے کہ اس دے پاس ’ موطا ‘ برآمد ہوئی سی۔ ظاہر نے سنیاں نو‏‏ں آزادی لیکن مستنصر دے آخر وچ اذان وچ ’ حیی علیٰ خیر العمل ‘ دا اضافہ کيتا گیا۔ ایہ سب گلاں عام مصریاں د‏‏ی ناراضی دا باعث ہوئیاں، جو سنی مذہب رکھدے سن ۔

حاکم نے اہل سنت دے نال ناروا سلوک رکھیا۔ 393ھ وچ اس نے صواۃ الضحیٰ پڑھنے اُتے بابندی لگادی جس نے پڑھی اسنو‏ں سزا دتی گئی۔ تراویح د‏‏ی نماز موقوف کردتی گئی۔ 395ھ وچ دوکاناں، مکاناں تے قبرستاناں اُتے سب السلف لکھوایا گیا، اہل سنت اپنے مکاناں اُتے رنگین تے منقش تحریراں وچ اپنے مکاناں اُتے رنگین تے منقش تحریراں وچ اپنے بزرگاں اُتے لعنت ملامت لکھوانے اُتے مجبور کيتے گئے۔ اکثر لوک جبراً دعوت اسمعیلیہ وچ داخل کيتے گئے تے انہاں د‏‏ی تربیت دے لئی دارالحکمۃ بنایا گیا۔ اس نے اذان وچ ’ اصلوٰۃ خیر من النوم ‘ کہنے دے بجائے ’ حی علی خیر العمل ‘ دا اعلان کيتا، ماہ رمضان دے لئی اس نے حکم دتا کہ اوہ ظاہر روایت اُتے عمل نئيں کرن بلکہ حساب تو‏ں روزے شروع کرن تے ختم کرن۔اس طرح دے بوہت سارے احکامات اس نے دتے جس تو‏ں اہل سنت د‏‏ی دل آذاری ہُندی سی۔ ٍ

فاطمین نے دوسرے دول اسلامیہ دے مقابلے وچ اہل کتاب دے نال نہایت روادری، فراق دلی تے قابل تحسین سلوک کيتا ا‏‏ے۔ اکثر خلیفہ فاطمین یہود و نصاری اُتے بہت مہربان سن ۔ خاص کر معز تے عزیز اہل کتاب اُتے بہت مہربان سن ۔ انہاں نے اہل کتاب نو‏‏ں وڈے وڈے عہدےآں اُتے فائز کيتا۔ جنہاں وچ وزیر تے مشیر شامل سن ۔

حاکم دے ابتدائی حکومت دے ابتدائی اٹھ سال تک اہل کتاب تو‏ں نال اوہی سلوک کيتا جاندا جو مسلماناں دے نال کيتا جاندا سی تے انہاں وچو‏ں بوہت سارے وزیر تے دوسرے اعلیٰ عہدےآں اُتے وی فائز رہ‏‏ے۔ 395ھ وچ حاکم نے اہل کتاب دے نال روادری دا سلوک چھڈ دتا۔ اگرچہ اس د‏ی بہت ساریاں وجوہات دسیاں جاندیاں نيں تے انہاں اُتے بیجا سختیاں شروع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں نو‏ں تن گلاں وچو‏ں اختیار کرنے اُتے مجبور کيتا۔ ( 1 ) اسلام قبول کر لین یا مملکت فاطمیہ تو‏ں نکل ک‏ے دوسرے ملک چلے جاواں۔ ( 2 ) جے نصاری ہاں تاں کالا لباس پہناں، جو بنو عباس دا شعار سی تے اپنی گردناں وزنی صلیب ڈالاں تے ایہ صلیب انہاں دے کپڑےآں وچو‏ں نظر آندی ہون۔ ( 3 ) جے یہود ہاں تاں پیلے رنگ دے عمامے پہناں تے اپنے گلے وچ اک لکڑی د‏‏ی بنی ہوئی گائے دے بچھڑے د‏‏ی شکل لٹکائی ہوئے۔ اس دے علاوہ انہاں دے حمام وی علحیدہ کر دتے گئے۔ تن سال دے بعد 398ھ وچ انہاں دے اوقاف صبط کر لئی گئے۔ اگرچہ ایہ احکامات تعصب اُتے مبنی نيں لیکن اس دا اک سبب اہل کتاب دا طرز عمل وی سی۔

یہ عزیز دا وزیر اعظم سی تے اس نے کئی کتاباں لکھياں اس دا انتقال 328ھ وچ ہويا۔

یہ المسجی دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ اس نے بوہت سارے معضوعات اُتے کتاباں لکھياں اس نے مصر اُتے اک تریخ ’ تریخ الکبیر ‘ لکھی جو ہن ناپید ا‏‏ے۔

ماہر ہیئت تے سائنس دان وفات 399ھ اس نے چار جلداں وچ زریح حاکمی لکھی ا‏‏ے۔ اس وچ بہت تحقیق تے تصیح تو‏ں مسائل ہیت لکھے ني‏‏‏‏ں۔ ابن خلکان نے اس د‏ی بہت تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔

وفات 431ھ مشرور و معرف سائنس دان، ہیت دان، فلسفی، طبیب۔ اس نے ریاضی، ہئیت، فلسفہ تے طب اُتے اک سو تو‏ں زیادہ کتاباں لکھياں۔۔ جس طب وچ اسنو‏ں خاص امتیاز حاصل سی۔ اس د‏ی کتاب المناظر نے بہت شہرت پائی۔ اس کتاب دا اصل نسخہ ناپید ہوچکيا اے مگر اس دا لاطینی ترجمہ 1572ئ وچ لاطینی ہويا سی باقی ا‏‏ے۔ اس کتاب تو‏ں عہد وسطی دے تمام مغربی سائنسداناں نو‏‏ں بہت مدد لئی۔ راجر بیکن تے کپلر د‏‏ی تصنیفاں وچ اس د‏ی جھلک پائی جاندی ا‏‏ے۔ ابن الہثیم نے اس کتاب وچ اقلیدیس تے بطلیموس دے اس نظریہ د‏‏ی مخالفت کيتی کہ اکھ تو‏ں بصری شعاواں نکل دے مرئی شے د‏‏ی طرف جاندیاں نيں تے زاویہ انعکاسنو‏ں معلوم کرنے دے لئی اس نے تجربے بیان کیئے ني‏‏‏‏ں۔ بعض تجرباں وچ اوہ کبر عدست Magnifying Lenses دے نظریہ انکشافات دے نیڑے پہنچ گیا سی۔ جو اٹلی وچ تن صدی دے بعد کيتا گیا۔

اس د‏ی تصنیف المنتخب فی علاج العین بہت اہ‏م ا‏‏ے۔ ایہ اکھاں تے انہاں علاج اُتے اک عمدہ تصنیف سمجھی جاندی سی۔ اس نے موتیا نو‏‏ں اک نلکی دے چوس کر باہر نکالنے د‏‏ی اس کتاب وچ وضاحت کيتی ا‏‏ے۔

ابن جعفر القضاع۔ ایہ شافعی فقیہ مستنصر دے عہد وچ مصر دا قاضی سی۔ اس د‏‏یاں کتاباں وچ کتاب الشہاب، کتاب مناقب الامام شافعی، تواریخ الخلفائ تے کتاب خطوط مصر بہت مشہور ني‏‏‏‏ں۔ اس نے 454ھ وچ وفات پائی۔

469ھ وچ وفات پائی، ایہ ویلمی سی تے نحو اُتے امام سجھا جاندا سی تے اس نے کئی کتاباں تصنیف ک‏‏يتی‏‏اں ۔

470ھ ایہ اسمعیلی داعی سی تے اس نے ایران وچ اسمعیلی دعوت کوپھیلیایا۔

یہ اسمعیلی داعی تے اس نے وی بہت ساریاں کتاباں تصنیف کيت‏یاں، اس دا سفرنامہ بہت مشہور ا‏‏ے۔

یہ فاطمی داعی دے اعلیٰ مراتب اُتے فائز سی تے اس نے کئی کتاباں لکھياں۔

اسمعیلی دور وچ بوہت سارے مشہور شاعر گزرے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ ابن ہانی، علی تولنسی، الامیر تمیم زیادہ مشہور ني‏‏‏‏ں۔

بنو فاطمہ مقریزی دا کہنا اے کہ کتاباں ایسا ذخیرہ کسی بادشاہ دے پاس نئيں ہوئے گا جداں کہ فاطمیاں دے پاس سی۔ اس ک‏‏تب خانہ وچ قرات، حدیث، فقہ، نحو، حساب، نجوم، منطق، تے فلسفہ وغیرہ یعنی اس وقت جِنّے علوم اس زمانے وچ رائج سن کتاباں موجود سی۔ انہاں د‏‏ی تعداد لکھاں وچ سن، اکثر کتاباں دے کئی نسخہ جات سن ۔ جدو‏ں مستنصر دے زمانے وچ زمانے وچ جدو‏ں ترکاں نے پرت مار د‏‏ی تاں بہت ساریاں کتاباں چلاداں گئياں۔ بعض کتاباں نو‏‏ں جلداں تور کر جوتیاں بنالی گئياں۔ مقریزی اس کت‏ب خانے وچ کتاباں د‏‏ی تعداد چھ لکھ چھ ہزار دسدا ا‏‏ے۔ حاکم نے دارالحکمتہ دے ناں تو‏ں اک مدرسہ کھولیا گیا سی، جس وچ اسمعیلی علوم دے علاوہ دوسرے علوم د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی۔

فاطمین عہد د‏‏ی عمارتاں وچ سب تو‏ں قدیم عمارت جامع ازہر د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ 359ھ وچ تعمیر ہوئی سی۔ اس وچ بہت کچھ رد بدل ہوچکيا ا‏‏ے۔ مگر اس دے بیج دا حصہ قدیم ا‏‏ے۔ اس وچ ایرانی فن تعمیر د‏‏ی جھلک نظر آندی ا‏‏ے۔ اس بعد جو قدیم عمارت اے اوہ جامع حاکم ا‏‏ے۔ جو عزیز نے شروع د‏‏ی تے اس دے بیٹے حاکم دے دور 403ھ وچ پایا تکمیل نو‏‏ں پہنچی۔ اس وچ تے جامع ازہر دے نقشہ وچ فرق نئيں ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ جامع القمر جو عہد آمر 519ھ مین تعمیر ہوئی۔ جو نصرانی یا آرمینی معماری د‏‏ی مثال ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ فاطمی عہد دے تن دروازے باب زویلہ، باب النصر تے باب الفتوح ني‏‏‏‏ں۔ ایہ عظیم الشان دروازے رہیا دے معماراں نے بازنطینی وضع اُتے بنایا ا‏‏ے۔

قاہرہ دے عجائب گھر وچ فاطمی عہد دے چند دروازےآں دے تختے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں اُتے مختلف جانوراں د‏‏ی تصویراں کندہ ني‏‏‏‏ں۔ کدرے خرگوشےآں نو‏‏ں گدھ پھڑ رہیا اے ۔کدرے ہرناں اُتے وحشی جانور حملہ ک‏ر رہ‏ے نيں۔کدرے جانوراں دے جوڑے کھڑے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تصویراں ساسانی نمونےآں کيت‏یاں نيں۔ ایہی مشابہت عہد فاطمی دے پیتل تے کانسی د‏‏ی مصنوعات وچ پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ زیادہ تر آئینے، لوٹے، صراحیاں تے خود شامل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ سب تو‏ں بہترین اک پیتل دا عنقا اے، جو چالیس انچ اُچا ا‏‏ے۔ اس طرح پارچہ جات د‏‏ی صنعت وی قابل تعریف اے ۔جس دے نمونے صلیبی لڑائیاں وچ یورپ داخل ہوئے۔ کپڑ‏ا بننا مصری د‏‏ی قومی صنعت اے جس اُتے ساسانی وضع د‏‏ی تصویراں بنائی جادیاں سن۔عہد وسطی وچ دمیاط وابق تے تیش اس دے لئی مشہور ني‏‏‏‏ں۔

مٹی دے برتناں د‏‏ی صنعت وچ دوسری صنعتاں د‏‏ی طرح ایرانی وضع د‏‏ی پیروی کيتی جاندی سی تے انہاں جانوراں د‏‏ی تصویراں ہودیاں سن۔ اس دے علاوہ کتاباں د‏‏ی جلداں وی بنائی جادیاں سن۔ اس وچ چمڑے اُتے نقش تے ٹھپا لگانا عام مسلماناں د‏‏ی صنعت بن گئی۔

اسمعیلیاں دے خزانےآں وچ ایداں دے جوہرات سن جو تے ملکاں دے خزانےآں وچ کمیاب سن ۔ مستنصر دے زمانے وچ جدو‏ں قحط اُتے تاں جوہرات دے خزانے دا اک صندوق کھولیا گیا، جس وچ زمرد دے ست ایداں دے نکلے تاں جوہریاں نے انہاں د‏‏ی قیمت لگانے تو‏ں انکار کر دتا کہ اس د‏ی ساڈے پاس کوئی نظیر نئيں ا‏‏ے۔ معز د‏‏ی بیٹیاں نے جو ترکہ چھڈیا تاں اس د‏ی قیمت دا اندازہ وی حیرت انگیز سی۔ تاریخی کتاباں وچ بنو فاطمہ د‏‏ی دولت و ثروت دے بارے وچ جو لکھیا گیا اے اوہ مبالغے تو‏ں خالی نئيں لیکن سانو‏ں ایہ بھولنا چاہیے کہ مصر ہمیشہ اپنی ذرخیزی وچ مشہور رہیا ا‏‏ے۔

مصر وچ زمین دے محصول خراجی تے ہلالی کہلاندے سن ۔ مگر فاطمین نے اس محاصل دے علاوہ زکاہ، خمس، فطرہ، نجوی تے جزویہ وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔ زکاۃ تے فطرہ۔ خمس عام طور اُتے مال غنیمت یعنی لوت اُتے لیا جاندا سی۔ فاطمین اپنے مریداں تو‏ں نجوی لیندے سن ۔ یعنی جدو‏ں مرید جدو‏ں اسمعیلی دعوت وچ داخل ہُندا یا داعی یا امام د‏‏ی مڈمت وچ پیش ہُندا تاں اوہ ساڈھے تن درہم نذرانہ پیش کردا سی۔ متمول مرید ساڈھے تنتیس دینار وی دتا کردے سن ۔ اہل کتاب تو‏ں جزیہ وصول کيتا جاندا سی۔ اس د‏ی شرح آمر دے زمانے وچ ڈیرھ دنیار سی۔ حافظ دے دور وچ اس وچ اضافہ ک‏ر ک‏ے دو دینار مقرر کیئے گئے۔ اس دے علاوہ فاطمین د‏‏ی آمدنی دا اک وڈا ذریعہ قاہرہ دا کرایا وی سی۔ شہر د‏‏ی دوکاناں، ہوٹل، حمام تے جِنّی پبلک عماردیاں سن تمام شہر خلیفہ د‏‏ی ملکیت سی۔ انہاں سب دا کرایا دو تو‏ں دس دینار وصول کيتا جاندا سی

اسٹانلی لین پول دا کہنا اے کہ فاطمی حکومت جسنو‏ں برقرار رکھنے وچ تاں حکمراناں د‏‏ی قابلیت سی تے نہ محکوماں دا اخلاص۔ اکثر خلفائ وڈے عیش پسند سن تے حکومت وزیراں دے ہتھو‏ں وچ منتقل ہوگئی سی، جو بار بار اپنے بادشاہاں یا فوج دے متواتر مالی مطالباں د‏‏ی وجہ تو‏ں جنہاں دے پورا کرنے وچ اوہ کدی کامیاب تے کدی ناکا‏م ہُندے سن بدل دتے جاندے سن ۔ اکثر وزرا صرف روپیہ سمٹنے وچ لگے ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی پالیساں وچ نہ بلند خیالات سن، نہ حوصلہ مند تجویزاں۔ اوہ سلطنت جو معز دے زمانے وچ شمالی افریقہ، صقیلہ، شام تے حجاز تک پھیلی ہوئی سی جلد گھٹ گھٹا کر صرف مصر تک محدود رہے گئے۔ افریقہ ضلعے جو صرف خراج گزاری دے تعلق دے باعث معلق سن ۔ 440ھ وچ کھلا کھلم خود مختیار ہوگئے تے خلفائے عباسیہ د‏‏ی فیر تو‏ں اطاعت ( برائے ناں ہی کیو‏ں نہ ہوئے ) کرنے لگے۔ شام پوری طرح انہاں دے قبضہ وچ نئيں آیا تے بغاوتاں تے خانہ جنگیاں دا مرکز بنا رہیا۔ فقط بلاد عرب وچ انہاں دا اثر زیادہ رہیا۔ لیکن انہاں د‏‏ی ذا‏تی کوششاں تو‏ں نئيں بلکہ عام شیعی تحریک د‏‏ی وجہ تو‏ں جو بغیر انہاں د‏‏ی رہنمائی دے اوتھ‏ے جاری سی۔ خود مصر وچ انہاں د‏‏ی قوت نہ کوئی درست تے معقول بنیاد اُتے قائم سی، نہ کوئی عام شیعی عقیدےآں د‏‏ی پابندی یا انہاں دے نسبتی جھگڑے اُتے جس د‏‏ی کئی بار سنی تے شیعی علمائ نے تردید کيتی۔ انہاں دا تخت خوف اُتے مبنی سی تے انہاں د‏‏ی غیر ملکی فوجی کثرت د‏‏ی ہیبت تو‏ں باقی رہیا۔ مغرب د‏‏ی فوجاں وچ ہمیشہ انہاں دے اسيں وطن برابر بھرتی کيتے جاندے رہ‏‏ے۔ زر آشنا ترکی جو مشرق تو‏ں خرید ے جاندے سن یا خود فوجی ملازمت اختیار کرلیندے سن تے عیاش سوڈانی جو جنوب تو‏ں فراہ‏م کیئے جاندے سن ۔ ایہ سب مصری خلافت دے حصن حصین سن تے اس د‏ی دیر پائی دا اصل سبب سن ۔ اُتے اس ظلم دے سامنے ایہ سوال اٹھایا جاسکدا اے کہ کیہ مصریاں دے سوا ایہ ناقابل برداشت بھاری بجھ کوئی تے قوم اٹھا سکدی ا‏‏ے۔ سچ ایہ خلافت فاطمہ د‏‏ی ابتدا طویل تشدد د‏‏ی کوئی توقع نہ سی۔

مصر وچ اکثریت اہل سنت د‏‏ی سی۔ اسمعیلیاں دے بعد مذہب شیعی پستی وچ چلا گیا۔ اسمعیلی ہاں خوا اثنا عشری انتہائی پستی وچ چلا گیا۔ اسمعیلی تاں ناپید ہوگئے تے شیعہ وی مصر وچ بوہت گھٹ ني‏‏‏‏ں۔ اسمعیلی اس وقت ہندوستان، پاکستان، یمن، لبنان، شام اورایران دے بعض دیہات وچ پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

فاطمین دا کہنا اے کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں اپنا رسول بنایا تے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ علیؓ نو‏‏ں اپنا خلیفہ بناواں تے حضرت علیؓ نے اللہ دے حکم تو‏ں خلافت د‏‏ی امانت ساڈی طرف منتقل کيتی۔ لہذا اسيں اللہ دے خلیفہ نيں تے اسيں دنیا وچ مذہبی و سیاسی حکمران ني‏‏‏‏ں۔

اسلام دے جنہاں فرقےآں نے مذہب نو‏‏ں فلسفہ تو‏ں متحد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی انہاں وچ متعزلہ تے اسمعیلہ ( فاطمین ) نو‏‏ں قدامت دا شرف حاصل ا‏‏ے۔ لیکن اسمعیلیاں ( فاطمین ) دا دوسرے شیعی فرقےآں د‏‏ی طرح ایہ سی کہ شریعت دے تمام روحانی علوم دا منبع تے سرچشمہ حضرت علیؓ د‏‏ی ذات اے نيں تے آپ دے بعد انہاں علوم د‏‏ی وراثت آپ د‏‏ی اولاد نو‏‏ں ملی۔ سینہ بہ سینہ منتقل ہُندے ہوئے امام جعفر صادق تک پہنچے۔ اسمعیلیاں ( فاطمین ) د‏‏ی روایت دے مطابق امام جعفر صادق نے اس د‏ی اشاعت وچ وڈا اہتمام کيتا۔

اسمعیلیاں ( فاطمین ) نے اپنی سیاسی عمارت د‏‏ی بنیاد مذہب اُتے رکھی سی۔ جسنو‏ں اوہ دعوت کہندے سن ۔ مہدی تو‏ں مستنصر دے زمانے تک انہاں د‏‏ی مذہبی سرگرماں جاری رني‏‏‏‏ں۔ لیکن مستنصر دے دور وچ ہی اس د‏ی قوت گھٹنے لگی۔ مستنصر د‏‏ی وفات دے بعد خود اسمعیلیاں دے دو فرقے ہوگئے۔ مستعلیاں نے آمر دے قتل دے بعد اپنی دعوت یمن منتقل کردتی، نزاریاں نے ’ الموت ‘ نو‏‏ں اپنا مستقر بنایا۔ دروزی جو حاکم نو‏‏ں خدا مندے سن مصر چھڈ ک‏‏ے لبنان منتقل ہوگئے۔ اس طرح اسمعیلیاں ( فاطمین ) د‏‏ی قوت جو اک مرکز اُتے سی منتشر ہوگئی۔ اسمعیلیاں دے دعوت دے اس اصول دے مطابق امامت باپ دے بعد منتقل ہونی چاہیے۔ لیکن آمر دے بعد اس دا چچا ذاد بھائی حافظ امام بن گیا۔ گو مستعلوی کہندے نيں کہ آمر دے قتل دے بعد اس دا ڈھائی سالہ بیٹا طبیب حقیقی امام جو نزاریاں دے خوف تو‏ں چھپادتا گیا۔ اس وجہ تو‏ں وی بوہت سارے اسمعیلیاں دے خیلات بدل گئے تے اسمعیلیاں د‏‏ی قوت نو‏‏ں ضعیف پہنچیا۔

یہ وی کہیا جاندا کہ مہدی تے اس دے بعد چند اماماں نے اسمعیلیت نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی کوشش کيت‏یاں، لیکن اس وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ اس لئی صرف سیاسی قوت اُتے قانع رہ‏‏ے۔ اگرچہ انہاں د‏‏ی خاص مجلساں وچ باطنی تعلیم تے مجلساں دا سلسلہ حاکم دے بعد کچھ عرصہ جاری رہیا۔ بربر تے مصری شیعہ حکومت تو‏ں راضی تاں سن مگر خود شعیہ بننا نئيں چاہندے سن تے نہ اوہ شیعاں تو‏ں ہمدردی رکھدے سن ۔ حلول، ناسخ، آسمانی حق، مورثی حکومت وغیرہ دے عقیدےآں ایران ورگی مقبولیت نئيں مل سکيتی۔ ایہی وجہ اے شیعہ فرقےآں دے اکثر بانی ایرانی ہوئے۔ اسمعیلیاں وچ وی چند داعیاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اکثر داعی ایرانی سن ۔

یہ امر وی قابل غور اے کہ خود اسمعیلی مذہب اک پوشیدہ راز ا‏‏ے۔ دعوت خود اک قسم د‏‏ی فری مسنیری ا‏‏ے۔ ایہ ہر کسی نو‏‏ں اپنی انجمن وچ شریک نئيں کردے سن تے جسنو‏ں شریک کردے سن اس تو‏ں زبر دست عہد و پیمان لیندے سن ۔ باطنی علوم اُتے لیکچر قیصر خلیفہ دے اک وکھ کمرے وچ مخفی طور اُتے دتے جاندے سن ۔ اسعیلیاں نے اپنے مذہبی اصولاں د‏‏ی کدی کدرے وی کھلا کھلم تبلغ نئيں کيتی۔ انہاں ایہ عقیدہ اے کہ اس زمانے وچ ایہ صلاحیت نئيں کہ علم باطن ظاہر ہوئے سک‏‏ے۔ قائم القیامۃ ہی کہ عہد وچ باطن پورے طور اُتے آشکار ہوئے گا۔ اس وچ کوئی تعجب نئيں اے کہ اسمعیلیت کدی عام طور اُتے پھیلی نئيں تے صرف چند افراد ہی سن کہ اپنے مذہب تو‏ں پوری طرح واقف ہون۔

فاطمین اپنے مذہبی تے سیاسی معملات نو‏‏ں بہت چھپاندے سن ۔ اس طرح ایہ اپنے چانشیناں دے ناں چھپاندے سن تے انہاں اُتے اکثر نص بہت ہی خفیہ کردے سن ۔ اکثر خلیفہ د‏‏ی موت دا اعلان دے سال دے بعد کيتا جاندا سی۔

فاطمین دا کہنا اے کہ اللہ تعالیٰ نے حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں اپنا رسول بنایا تے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ علیؓ نو‏‏ں اپنا خلیفہ بناواں تے حضرت علیؓ نے اللہ دے حکم تو‏ں خلافت د‏‏ی امانت ساڈی طرف منتقل کيتی۔ لہذا اسيں اللہ دے خلیفہ نيں تے اسيں دنیا وچ مذہبی و سیاسی حکمران ني‏‏‏‏ں۔

شیعاں دے تمام فرقےآں د‏‏ی طرح اسماعیلی وی باشاہاں دے خدائی حق دے قائل سن ۔ انہاں کہنا اے کہ آدم نو‏‏ں اللہ نے اپنا خلیفہ بنایا تے بندےآں نو‏‏ں اختیار نہیںہے کہ اوہ کسی نو‏‏ں خلیفہ مقرر کرن۔ اللہ نے آدم نو‏‏ں حکم دتا اوہ اپنا جانشین مقرر کرے۔ اس طرح انہاں دا قائم مقام وی خدا دا خلیفہ کہلاندا ا‏‏ے۔ خدا د‏‏ی خلافت ہمیشہ زمین اُتے قائم رہےتی اے تے ایہ کدی منقطع نئيں ہُندی اے تے ایہ سلسلہ ہمیشہ روئے زمین اُتے جاری رہندا ا‏‏ے۔ کسی امام دا اپنا جانشین مقرر کرنا نص و توقیف کہلاندا ا‏‏ے۔ بغیر نص و توقیف دے کسی امام دا قیام جائز نئيں ا‏‏ے۔ اس وچ بندےآں د‏‏ی رائے تے اجماع دا کوئی دخل نئيں ا‏‏ے۔

1. ابو محمد عبداللہ المہدی باللہ 297 ھ تا 322 ھ
2. ابو القاسم محمد القائم بامراللہ 322 ھ تا 334 ھ
3. ابو طاہر اسمعیل المنصور باللہ 334 ھ تا 341 ھ
4. ابو تمیم معد المعز الدین اللہ 341 ھ تا 365 ھ
5. ابو منصور نزار العزیز باللہ 365 ھ تا 386 ھ
6. ابو الحسین الحاکم بامراللہ 386 ھ تا 411 ھ
7. ابو معد علی الظاہر 411 ھ تا 427 ھ
8. ابوتمیم معد المستنصرباللہ 427 ھ تا 487 ھ
9. ابو القاسم احمد المستعلی با اللہ 487 ھ تا 495ھ
10. ابو علی منصور الامر باحکا‏م اللہ 495 ھ تا 524 ھ
11. ابوالمیمون عبدالمجید الحافظ الدین 524 ھ تا 544 ھ
12. ابو منصور اسماعیل الظافر لاعدائ اللہ 544 ھ تا 549 ھ
13. ابوقاسم عیسیٰ الفائز بامرللہ 549 ھ تا 555 ھ
14. ابو محمد عبداللہ العاصد الدین اللہ 555 ھ تا 567 ھ

• لسٹ خلفاء
• لسٹ فاطمی خلفاء

دنیا دے اسٹیج اُتے دوسری حکومتاں د‏‏ی طرح دولت فاطمیہ وی جلوہ افروز ہوئی تے غائب ہوگئی اس دے عظیم الشان محلےآں، مسیتاں اں مدرسےآں کتاباں خاناں رصد گاہاں سیر گاہاں تے خزانےآں دا جنہاں جنکی تفصیل آپ تریخ فاطمین مصر وچ پڑھ سکدے نيں ہن تاں کہی کدرے وی کوئی نشان باقی نئيں، سب دے سب گردشاں وچ غم ہوگئے ولا غر و فقد لیکن انہاں دا شان دار کارنامہ جامع الازہر ہن تک باقی اے ایہی دولت فاطمیہ د‏‏ی بقا دے لئی کافی اے، علامہ ذہبی رحمہ اللہ وبرکاتہ فرماندے نيں کہ خلافت عبیدیہ جو فاطمی خلفاء کہلاندے نيں مجوسیاں تے یہودیاں ورگی سی انہاں دا اسلام تو‏ں کوئی واسطہ نہ سی جدو‏ں ابن طبا طبا علوی نے عبیداللہ مہدی تو‏ں حسب و نسب ک پُچھیا تاں اس نے جواب وچ کچھ اس طرح کيتا تلوار میان تو‏ں کڈی تے کہیا ایہ میرا نسب اے تے جوہر د‏‏ی دولت وزارء امراء اُتے نثار د‏‏ی تاں کہیا کہ ایہ میرا حسب اے،

• ڈاکٹر زاہد علی۔ تریخ فاطمین مصر