Sämikielah

Sämikielah láá kielah, maid sämmiliih sárnuh. Sämikielah kuleh uuraallâš kielâi suomâ-ugrâlâš kieláid, já toh láá nuorttâmeerâsyemmilij kielâi aldemuuh hyelkkikielah. Sämikielah, nuorttâmeerâsyemmiliih kielah já mordvaliih kielah kuleh uárjiurâlâš kieláid.

Sämikielah láá levânâm vijđes kuávlun: tai sárnumkuávlu álgá Taalaa (ruotâkielân Dalarna) kuávlust koskâ-Ruotâst, já tot olá kiddâ Kuáládâhnjaargâ räi Ruošâ pel. Kielâi rääjih maneh maŋgii riijkâraajij rasta.^[1]

Puoh sämikielah láá viehâ siämmáálágáneh ráhtus já vuáđusänirááju tááhust. Kielârääjih iä iiđeest meendugin kivkked sierâ sämikielâi kooskân, mut kielâ muttoo táválávt kuuloold táálui já siijdâi mield. Aldaorroo sämikielâi sárnooh iberdeh kyeimis älkkeebeht, mut kukkenorroo sämikielâi sárnooh iä innig nuuvtkin ibbeerd.^[1]

Puoh sämikielâid puáhtá jyehiđ kielâi jiešvuođâi mield uárjisämikieláid já nuorttâsämikieláid. Tai rääji jotá pajekielâ já anarâškielâ kooskâst. Uárjáápele sämikielâi jiešvuođâin puáhtá nomâttiđ ovdâmerkkân kuávdáškonsonantijd -ik- já -it-, ko vuod nuorttiibeln toh láá -šk- já -št-: pajekielâ guoika / báitit já anarâškielâ kuoškâ / päštiđ. Nubbe iäru lii ovdâmerkkân deminutiivhäämi suujâtmist: pajekielâ lottáš / lottážat já anarâškielâ loddááš / loddááh. Pajekielâ lii siäiluttâm algâalgâlii staavvâllovo, ko vuod anarâškielâst sääni suujâtmist ohtâ staavvâl lii lappum.^[1]

Maadâjuávkku

• maadâsämikielâ
• umesämikielâ

Tavejuávkku

Tavejuávhu uárjijuávkku

• pittáámsämikielâ
• juulevsämikielâ

Tavejuávhu tavejuávkku

• orjâlâškielâ
  • Tuárnus sämikielâ
  • Finnmark kuávlukielah
    • Finnmark uárjikuávlukielah
    • Finnmark nuorttâkuávlukielah
  • merâsämikielâ

Nannaamjuávkku

• anarâškielâ
• nuorttâlâškielâ
• äkkilsämikielâ (lappum)
• kiemâsämikielâ (lappum)
• kainuusämikielâ (lappum)

Njargâjuávkku

• kieldâsämikielâ
• tarjesämikielâ

Puáris kirjálâšvuođâst maadâsämikielâst, umesämikielâst, pittáámsämikielâst já juulevsämikielâst lii kevttum ohtsâš nomâttâs ruotâsämikielâ. Pajekielâ vuod onnui taažâsämikiellân. Nuorttiipele sämikielâin nuorttâlâškielâ, äkkilsämikielâ, kieldâsämikielâ já tarjesämikielâ láá oonnum oovtâst ruošâsämikiellân. Vala tärhibeht puáris kirjálâšvuotâ oonij kieldâ- já tarjesämikielâ kuáládâhsämikiellân.^[1]

Puoh sämikielah láá uhkevuálásâš kielah. Eromâšávt ume-, pittáám- já tarjesämikielah láá uáli aldasáid lappum.^[2][3][4] Pittáámsämmiliih já kielâtotkee Josh Wilbur viggeh iäláskittiđ pittáámsämikielâ.

Suullân 75 %:d puoh sämikielâ sárnoin sárnuh pajekielâ. Pajekielâ sárnoin suullân 10 000 olmožid ääsih Taažâst, muáddi tuhháát olmožid Suomâst já vittâ tuhháát sárnod Ruotâst.^[1]

Iänááš sämikielah čállojeh läättinkiel puustavijguin, eereeb kieldâsämikielâ čälimist kiävttojeh tááláá ääigi kyrilliih puustaveh. Maadâsämikielâ čäällimvyehi lii uáli alda ruotâ- já tárukielâ čäällim, já meiddei juulevsämikielâ čälimist kiävttoo čielgâ skandinaavisij kielâi myenster. Anarâš- já nuorttâlâškielâst kuhes vokaleh čállojeh kuovttijn puustavmerháin. Pajekielâ čälimist láá lamaš aanoost nelji sierâ čäällimvyevi majemui čyeđe ive ääigi.^[1]

Pittáámsämikielâ čäällimvyehi tuhhiittui virgálávt porgemáánu 20. peeivi 2019.^[5]

• Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Sämikielah.