Jordan

u Jordan (約旦) sa i labu nu Asia, itiza i 31 00 N, 36 00 E

u ahebal nu lala’ mapulung sa 89,342 km²

u ahebal nu lalaay sa 88,802 km², u ahebal nu nanumay sa 540 km²

hamin nu tademaw sa 8,185,384.

kakalukan umah sa 11.40%, kilakilangan umah sa 1.10%, zumaay henay umah sa 87.50%

約旦哈希姆王國（阿拉伯語：الأردنّ‎）通稱約旦，是位於西亞的中東的國家，它北臨敘利亞，東臨伊拉克，東南臨沙烏地阿拉伯，西臨以色列和巴勒斯坦。

死海位於約旦的西方國界上，紅海則位於極西南方。戰略上，約旦處於歐亞非大陸的交匯點。首都安曼是約旦國內人口最多的城市，也是經濟、政治與文化的中心

Jordan Ha-si-mu nu Hungtiay a kanatal, “A-la-pu a kamu” pangangan han tu Jordan itizaay i Si-Ya a Cung-tung a kanatal, ciniza nuwamisan micapi tu Syria（敘利亞）, nuwalian micapi tu Yi-la-ke’, nuwalian nutimulan micapi tu Sa-u-ti-ala-po, sapipan micapi tu Yi-se-lie atu Ba-le-sitan. Sihal itini i Jordan a satipanan lilis nu kanatal, Hong-hai i tiza i sazikuzay nu satipan nu timulan. lekakawaw a ngangayaw, Jordan itiza i Ou-ya fei Da-lu a salalikeluhan. kahenula a Tu-se An-man nu Jordan a kanatal u sakatuuday a tademaw nu Tu-se, nu cin-ci aca, cen-ce atu pulung nu lalangawan.

u tapang tusu nu kanatal sa u Amman (安曼).

kakining nu kanatal demiad sa 25 bulad 5 demiad.

u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa ci Abdullah II of Jordan, micakat a demiad sa i 1999 a mihca 2 bulad 7 demiad.

u cunli nu Jordan (約旦) ayza sa ci Bisher Al-Khasawneh, micakat a demiad sa i 2020 a mihcaan 10 bulad 12 demiad.

至少在200,000年前，約旦就有人類居住的痕跡。因為地處人類從非洲向外拓展的路徑上，約旦境內有許多舊石器時代（距今約2萬年前）的遺址。這個時期的人們在富饒湖岸留下他們使用工具的遺跡。考古學家在有14,500年歷史的納圖芬（Natufian）文化遺址發現世界上最古老的麵包，該遺址位於現在約旦東北方的沙漠。新石器時期（10,000-4,500 BC），人們從游獵採集轉向發展農業。安曼東部的艾恩加扎爾（Ain Ghazal）是這個時期的史前聚落之一，人們在遺址中挖掘出數十個石膏製人像，它們是在公元前7250年製作的。

sadidiay ayaw nu 200,000 a mihcaan, Jordan izaw tu ku tademaw nazipaan nu muenengay. zayhan tizaay muenengay a tademaw namakay Fei-zhou pasayza i nu zumaan kakayzaan a zazan palahad, Jordan lalabu nu kanatal yadah ku nu malumanay nu ba’tuaynay a ziday “lae’d tu ayzaay pakala tu tusa a mang ku nisubelidan nazipaan. uynianay a mihcaan a tademaw amin i Bu-yaw a taku a tukus nisubelid tu niyungan nu heni tu dadikecan a nisubelida a nazipaan. mitesekay micekiway a tademaw i 14,500 a mihcaan laylay nu “Natufian” nisubelidan nazipaan a lalangawan maazih i kitkit nu kasumamada sabalakiay a men-paw, uyniay nisubeladan a nazipaan itini i nu ayzaay a Jordan  nutimulan nuwamisan a likelikenan. baluhay nu ba’tuay a mihcaan tu “10,000-4,500BC” tademaw amin nau pahutinay miadipay mialaay misupeday maniyul pasayza i malukay a palahad. An-man nusawali tu “Ain Ghazal” uynianay a mihcaan naayawan nu lalay a niyazu’ aca. tademaw amin i kasumamadan nisubelidan a nazipaan makutkut tahekal ku  pinaay a sabaw cacay a bataan ku nu ba’tu apukay nisangaan tu tademaw, u heni i kasumamadan ayaw nu 7250 a mihcaan a nisangaan.

第一次世界大戰後，約旦由英國代國際聯盟管理。1921年，英國以約旦河為邊界，把西部稱為巴勒斯坦，東部稱外約旦。英國於東部設立了一個半自主的保護國，立漢志國王海珊次子阿卜杜拉一世為外約旦酋長國酋長。1946年5月25日，約旦獲得獨立，阿卜杜拉登基為王（埃米爾，即國家元首），國名為外約旦哈希姆王國；1948年約旦占領約旦河西岸的巴勒斯坦地區。1950年4月，約旦河西岸和東岸合併稱為約旦哈希姆王國， 所有原西岸的阿拉伯居民成為約旦國公民。

saayawy nu kitakit a ngangayaw hawsa, Jordan u Ying-guo (英國) ku mikutay mikuwan tu Ko-ci-lin-mung (國際聯盟). 1921 a mihcaan. Ying-guo (英國) i lilis nu Jordan a sauwac, i satipan u Balesitan (巴勒斯坦) han, nuwalian alikut u Jordan. Ying-guo (英國) i nuwalian patizang tu cacay a pangkiw tu nu uzipay nisakakuan a miading tu kanatal. patizeng tu Han-ce a Hungti sakatusa ni Hay-sen a wawa ci A-bo-du-la (阿卜杜拉) a Hungti likutay nu Jordan tumukay a kanatal tu tumuk nu niyazu’. 1946 a mihcaan lima a bulad tusa izaw ku lima a demiad, Jordan misateked tuway, ci A-bo-du-la (阿卜杜拉) mala Hungti tu “ci Ai-mi-er u tapang tu nu kanatal”, u ngangan nu kanatal tu likutay a Jordan ci Ha-xi-mu (哈希姆) a Hungti nu kanatal, 1948 a mihcaan maala nu Jordan ku Jordan a sauwac satipan a tukus nu Balesitan a kakitizaan. 1950 a mihcaan sepat a bulad, Jordan a sauwac satipan a tukus atu nuwalian a tukus papulung u Jordan Ha-xi-mu a Hungti a kanatal han, mahamin nuyzaanay nu satipan a tukus nu A-la-puo a tademaw mala Jordan a tademaw nu kanatal.

約旦支持巴勒斯坦人，反對以色列建國。它參加了第一次阿拉伯國家聯合對以色列的戰爭。在阿拉伯國家戰敗後，約旦獲得了對西岸的控制。1967年約旦又與埃及、敘利亞和伊拉克一起對以作戰。以色列占領了約旦河西岸地區與整個耶路撒冷。戰後以色列又允許投降的約旦人回到耶路撒冷， 管理聖殿山的清真寺。

Jordan paaya tu Balesitan a tademaw, paculi tu Yiselie palekal tu kanatal. milihiza ciniza tu saayaway nu A-la-pu a kanatal mapulung pakay Yiselie a nganngayaw. i mazemec nu ngayaw ku kanatal nu a-La-pu hawsa, Jordan pakala tu sapikelec tu satipan a tukus. 1967 a mihcaan Jordan atu Ai-ji, Xi li-ya atu Yi-la-ke maladay mangangayaw. Yiselie maala tu ku Jordan a sawac tu satip a tukuh nu kakitizaan atu mahamin ku Ye-lu-sa-leng. zakiza nu ngangawaw Yi-se-lie misulul mialesay a Jordan a tademaw tayza tu i Ye-lu-sa-leng, mikuwan tu Sen-tin a buyu’ tu Cin-cin a biw.

兩次戰爭中，都有大量阿拉伯難民包括約旦公民逃至約旦河東岸，使巴勒斯坦人在約旦的勢力大為增加。巴勒斯坦人的增加，使約旦王室非常不安。1970年，在巴勒斯坦解放組織多次劫機後，約旦開始對他們開火，這影響到全阿拉伯世界。

sakatusa a ngangayawan, katuud ku nu A-la-puay milaliway a tademaw pasu Jordan a tademaw milaliw katukuh i Jordan a sauwac tu nuwalian a tukus,u Balesitan a tademaw i Jordan macunus tu ku icelang. Balesitan a tademaw macunustu, u Jordan Hungti a luma’an caay kalihalay. 1970 a mihcaan, i Balesitan u mihulakay a sakapu kinapina tu mialaw tu hikuki. Jordan malingatu tu palamal i tuhenian, uynian malilid tu ku hamin a kitakit nu A-la-pu (阿拉伯).

敘利亞在約旦的北部邊境上，集中坦克部隊以對約旦施加壓力。1970年9月22日，在開羅的阿拉伯國家外交部長會議的調停下，雙方熄火，但此後仍有小戰鬥持續發生。一直到1971年7月，約旦將巴勒斯坦解放組織逐出其國境。在1973年的贖罪日戰爭中，約以邊境上沒有戰火。但約旦派出一個旅的兵力進入敘利亞，抵禦那裡的以色列軍隊。約旦沒有介入1991年的海灣戰爭。

Xi-li-ya i Jordan nu nuwamisan lilis nu hekal, sanad tan-ke a hitay mipenec tu Jordan. 1970 a mihcaan siwa a bulad tusa izaw ku tusa a demiad, i Cairo nu A-la pu a kanatal u dayhiw nu kanatal a sakakaay a tatengilan tuni pasumad a misatezep, mahatatus mapadeng tu ku lamal. Naka zikuzan izaw tu ku adidi’au a nngangawawlald sa mapepel. Katukuh 1971 a mihcaan petu a bulad, Jordan a Balesitan sahulak a sakapu mabahbah tunu zumaan a kanatal. i 1973 a mihcaan tu pihulakan tu cumi a demaad tu ningangayawan, Jordan a lilisan  nu kanatal nai’ ku lamal nu ngangayaw. nika Jordan miculcul patahkal tu cacy a sakapu a hitay micumud tu Xi-li-ya, mitena’ tu itizaay hitay nu Xi-li-ya. Jordan caay picumud tu 1991 a mihcaan tu Hay-wan a bgabgayaw.

約旦全國缺水，同時缺乏石油之類的自然礦產品，因此關稅為政府重要的財源。安曼為其商業中心，阿卡巴港為唯一進出口港，主要商品仍賴進口，對奢侈品、菸酒、電氣用品電及汽車課徵重稅，以收寓禁於徵之效。約旦每年進口金額約為出口金額的3倍。為照顧低收入民眾，約旦政府對米、麵、糖及汽(重)油等基本民生必需品採補貼政

Jordan mahamin u kanatal caykataneng ku nanum, namahiza azau aca ku simalan nu tahak a kuang a tuudan, mahini sa u sata nu Cin-bu sakahenulan a kalisiw. An-man u kasaupuan nu paliwalay, A-kaba a minatu uyza dada’ u sacumud a minatu, angangan a tuud miidatu nu i cuwacuwaay a nipacumun tu sapalawpes a tuudan, tabaku uepah, dingki a yungan a tuud atu kazizeng baket ku sata, baket ku sata a mapasatezep ku pisiwba. Jordan paymihcaan nipacumuda a kalisiw pakala nipatahkalan malabas tu tuluay tu a kalisaw. amidiput tu pakuyucay a binawlan, Jordan a cin-bu mipabeli tu sakauzip nu tademaw tu belac, walay, waneng, atu baketay simal nu kazizeng.

1991年的第一次海灣戰爭給約旦經濟帶來了極大困難。約旦被迫暫停償還債務。約旦國內的大批巴勒斯坦難民、其它海灣國家對約旦的資助、去他國工作的民工，都給約旦的經濟帶來了極大的混亂，造成全國經濟非常不穩定而複雜。

1991 a mihcaan tu saayaway a Hai-wan a nganngayaw Jordan a cin-ci mangelu. Jordan mapacici pacenaen pasetezep tu sapanukas tu tadah. Jordan a kanatal katuud ku pakuyucay a tademaw nu Balesitan, nu zuma Haiwan a kanatal tupipadanng nu Jordan, tayzaay i nu zumaan a kanatal nu misakawaway a tademaw, u cin-ci nu Jordan budibut satu, kanatal mahamin u cin-ci caay ka tanektek a malawlaw.

約旦人口中約93%是阿拉伯人，其他民族包括高加索人、希臘人和亞述人（含古阿拉米人後裔）等。人口增長率是2.89%。嬰兒死亡率是1.961%。期望壽命為77.71歲。

Jordan a tademaw pakala tu 93% sa u A-la-po a tademaw (阿拉伯人), zuma a binacadan a tademaw pasu Gaojiasuo a tademaw (高加索人), Si-la a tademaw (希臘人), Ya-su a tademaw (亞述人) “pasu Ku-la-mi a iluc” . cunus nu tadema 2.89%. u mapatayay nu lutungay 1.961%. maydihan a tanaya’ ku nikauzip tu 77.71 a mihcaan.

• CIA
• 外交部
• List of current heads of state and government
• 中文維基百科 約旦: https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%BA%A6%E6%97%A6