NATO

North Atlantic Treaty Organisation
Organisation du traité de l'Atlantique nord
Shimoliy Atlantika shartnomasi tashkiloti

Qisqartma	NATO
Turi	harbiy blok
Ishga tushgan sanasi	4-aprel 1949-yil
Joylashuvi	Brussel, Belgiya
Bosh kotib	Jens Stoltenberg
Aʼzolari	Albaniya  Belgiya  Bolgariya  Kanada  Xorvatiya  Chexiya  Daniya  Estoniya  Finlandiya  Fransiya  Germaniya  Gretsiya  Vengriya  Islandiya  Italiya  Latviya  Litva  Lyuksemburg  Chernogoriya  Niderlandiya  Shimoliy Makedoniya  Norvegiya  Polsha  Portugaliya  Ruminiya  Slovakiya  Sloveniya  Ispaniya  Turkiya  Birlashgan Qirollik  AQSh
Vebsayti	www.nato.int
Til(lar)i	Ingliz tili, fransuz tili
North Atlantic Treaty Organization (orthographic projection) in NATO blue.svg

NATO, Shimoliy Atlantika shartnomasi tashkiloti (inglizcha: North Atlantic Treaty Organization, NATO; fransuzcha: Organisation du traité de l'Atlantique nord, OTAN) — Yevropa, Amerika Qoʻshma Shtatlari hamda Kanada kabi koʻpchilik mamlakatlar birlashgan jahondagi eng yirik harbiy va siyosiy jamlanmasi, yaʼni, „Yevropani tashqi taʼsirlardan himoya qilish“ uchun ushbu tashkilotga 4-aprel 1949-yil AQShda asos solingan. Tashkilot yaratilgan paytda 12 ta mamlakat aʼzo boʻlgan, hozirgi kunda esa aʼzolar soni 31 taga yetgan.

Tashkilot maqsadi

Shimoliy Atlantika shartnomasi ittifoqiga qoʻshilgan mamlakatlar 1949-yilda tinch aholini xavfsizligini mustahkamlash maqsadida oldilaridagi Shimoliy Atlantika doirasidagi davlatlar bilan birlashishgan. Ittifoqqa aʼzo mamlakatlar yaxlit mudofaa tizimini yaratish va dunyo xavfsizligini saqlashni oʻz oldilariga maqsad qilishgan. 2010-yilda NATO "Zamonaviy mudofaaning ilgʻor ishtiroki" ijtimoiy harakati uchta muhim vazifalarni taqdim etdi, bular: jamoaviy mudofaa, inqirozni oldini olish va hamkorlik asosida xavfsizlikni kuchaytirish.

Tuzilishi

NATO hozirgi kunda 32 mamlakatni oʻz ichiga olgan tashkilotdir. Ushbu tashkilot qamrovida yuzlab qoʻmitalar, guruhlar, xizmat boshqaruvlari yoki harbiylar va fuqarolar doirasi ostidagi rejalashtirish boʻlinmalari mavjud. Shuning bilan birga, tashkilot tarkibida mutahassislarni tayyorlash va tayyorgarlikdan oʻtkazish oʻquv markazlari faoliyat koʻrsatadi. NATO zarur qarorlar yoki choralar koʻrish shartnomalarini qabul qilish uchun mamlakat aʼzolarini ikki toifaga boʻladi — vositachilar^[1] hamda zahiralar guruhlari. Uchrashuvlar oʻtkazish va boshqa vazifalar yechimlarini tashkilotga aʼzo mamlakatlarni umumjamoa qiziqishlari va tassavuroti jamlanmasiga nazar tashlagan holda koʻrib chiqadi. Doimiy barcha operatsiyalar oʻtkazilish uchun mablagʻlar, tashkilot ostidagi harbiylarga, zarar koʻrgan fuqarolarga NATO budjetidan pul ajratiladi. Moliyaviy holat jarayonda qatnashayotgan mamlakatlar bilan birgalikda hal qilinib, NATO xazinasi moliyalashtiriladi.^[1]

Yadroviy barqarorlik guruhi

NATO davlatlarining mudofaa vazirlari va mudofaa rejalashtirish qoʻmitasi ishida qatnashadiganlar ba’zi muhim hollarda yoki favqulodda vaziyatlarda yadroviy rejalashtirish guruhi tarkibi ostida uchrashishadi. Bu guruh aʼzolari yigʻilganda yadroviy siyosat xavfsizlik, himoya, informatsiya sistemalari, boshqaruv, yadroviy qurollar keng doirada muhokama qilinadi va amalda targʻib qilinadi.

Oliy darajali guruh

Bu guruh NATOning rejalashtirish masalalari va yadroviy siyosat organlari boʻyicha oliy konsultativ organ sifatida ish yuritadi. Shuningdek, NATOning eng asosiy masalalarni ko'rib chiqishda bu guruh alohida rol oʻynaydi.

Tezkor tahliliy guruh

Ilk bor NATO mamlakatlari va hokimiyati boshliqlari 1999-yilning aprel oyida Vashingtondagi uchrashuvida Bolqon,Somali, Gaiti va boshqa hududlarda oʻtkazilgan alyans harakatlaridan NATO mamlakatlari oʻzlari orasida ommaviy inqirozga yuz tutayotganlari qayd etilgan. Ushbu holatdan soʻng 1990-yilda jahonning har bir burchagida tanilgan NATO tashkiloti tahlilchilari NATOni bu xatti-harakatlarini Shimoliy Atlantika kuchlari behuda yoʻqotilishi sifatida baholashdi. Shuning uchun hozirgi vaqtlarda ushbu tahliliy guruh NATOning, shu bilan birga Yevropa davlatlari hokimiyatlarining ochiq yuzini yaqqol va aniqlik bilan oʻrganishmoqda. Tahliliy guruh aʼzolari bosh kotib oʻrinbosarlarining nazorati ostida bir necha haftada bir marta yigʻilib, shu kungacha jahonda boʻlib oʻtgan hodisalarni tahlil qilishadi va ularga qarshi maxsus choralar qabul qilinadi.

Yuqori bosh qoʻmondonlik

Yuqori bosh qoʻmondonlik organi NATO tashkiloti ichida barcha bajarilgan harbiy yurishlar va hududlardagi barqarorlikni saqlash uchun qatʼiy javobgardir. Bu organ javobgarlikni oʻz boʻyniga olgani bois NATOdagi siyosiy va harbiy savollarga javob berish hamda tegishli tavsiyalarni joriy etish huquqiga egadir. Yuqori bosh qoʻmondonlik organi bir vaqtning oʻzida aʼzo mamlakatlar bosh kotiblari taʼsiridan erkin holda ish yuritadi va milliy hokimiyatga tegishli barcha savollarga yechim topishga javobgardir.

NATO maslahatdoshlari Organi

Shimoliy Atlantikaning shartnomasi roziligi asosida tashkilotga a’zo davlatlarning doimiy ishtiroki majburiyligi bilan saylangan aʼzolardan iborat boʻlgan NATO Maslahat organi nomli boshliq organ mavjud boʻlib, ushbu organ vakillari maʼlum vaqt oralig’ida yig’ilish e’lon qilib, oldiga qoʻyilgan muammolarning yechimini muhokama qilish uchun to’planishadi.

Bu Maslahat organiga aʼzo boʻlgan mamlakatlarining Tashqi ishlar vaziri (kamida yiliga ikki marta), mudofaa vaziri (zaruriy hollarda) va boshliqlari hamda NATO hukumati raislari ham qatnashishadi. Nato Maslahat organi uchrashuvlarida tashkilotning olib borayotgan ishlari strategiyasi va ustuvorligiga oliy darajada aniqlik kiritib koʻrib chiqiladi. Bu organ NATO olib borayotgan ishlarni tashkilotga aʼzo mamlakatlarning deklaratsiya tushunchalari bilan yoritib berish va bogʻliq muammolarni hal qilish, shuningdek asosiy qarorlar yechimini hal qilish huquqiga ega. NATOga aʼzo mamlakatlar tashkilot ichida teng huquqli sanaladi va NATO maslahat qoʻmitasi yigʻilishlari keng aylana stol atrofida oʻtkazilib, qoʻyilgan masalalar barchaning bir ovozli yechimi bilan hal qilinadi.

NATOning doimiy bosh kotibi bu organga raislik qiladi va elchining katta yordamchisi sifatida ish yuritadi. NATO Maslahat organi raisi har yili oʻtkaziladigan alifbo tartibi yoʻli bilan tashqi ishlar vaziri darajasida saylanadi. Organ Tashkilotning faoliyatini muvaffaqiyatli olib borish va barcha strukturalarini yaratish uchun maʼsul etib tayinlangan. Ushbu Maslahat organi yechimlari yigʻinlarda ishtirok etgan raislar oʻrinbosarlari, ularning maslahatchilari va konsultantlari, javobgarlik qoʻmitalari ishtirokida hamda iyerarxiya tartibidagi aniqliklar orqali ko’rib chiqiladi. NATO Maslahat organining Konsultativ boʻlimi, bunda ishtirok etgan barcha mamlakatlar vakillari va Bosh kotib qoʻl ostidagi yordamchilar siyosiy savollar boʻyicha Siyosiy Qoʻmitaga yondashib, muammolar oʻzaro baham koʻriladi.

Shaxsiy ishtirokchilik rejasi ishtirokchilari

Mamlakat	Dunyo tinchligiga birdamlik	Shaxsiy ishtirokchilik rejasi
Ozarbayjon	May 1994	May 2005
Armaniston	oktabr 1994	Dekabr 2005
Qozogʻiston	May 1994	Yanvar 2006
Moldova	May 1994	May 2006

„Tinchlik yoʻlida hamkorlik“

NATO tashkilotga aʼzo boʻlgan Yevropa mamlakatlardan tashqari, yana bir nechta davlatlar bilan bitim tuzdi va bu bitimni Tinchlik yoʻlida hamkorlik nomi bilan atadi.

„Tinchlik yoʻlida hamkorlik“ ishtirokchilari: Avstriya, Ozarbayjon, Armaniston, Belarus, Bosniya va Gertsogovina, Gruziya, Irlandiya, Qozog'iston, Qirg'iziston, Makedoniya, Malta, Moldova, Rossiya, Serbiya, Tojikiston, Turkmaniston, Oʻzbekiston, Ukraina, Finlandiya, Chernogoriya, Shvetsariya, Shvetsiya.

Mamlakat	Bitimda ishtirok boshlashi
Finlandiya	May 1994
Shvetsiya	May 1994
Turkmaniston	May 1994
Qirgʻiziston	Iyun 1994
Rossiya	Iyun 1994
Oʻzbekiston	Iyul 1994
Belarus	Yanvar 1995
Avstriya	Fevral 1995
Shveysariya	Dekabr 1996
Irlandiya	Dekabr 1999
Tojikiston	Fevral 2002
Serbiya	Dekabr 2006
Malta	Aprel 1995 (1996-oktabrigacha); aprel 2008

NATO bosh kotiblari^[2]

1	Xastings Lionel Ismaј	Birlashgan Qirollik	4-aprel 1952 — 16-may 1957
2	Pol Xenri Spak	Belgiya	16-may 1957 — 21-aprel 1961
3	Dirk Shtiker	Niderlandiya	21-aprel 1961 — 1-avgust 1964
4	Manlio Brosio	Italiya	1-avgust 1964 — 1-oktabr 1971
5	Јosef Luns	Niderlandiya	1-oktabr 1971 — 25-iyun 1984
6	Peter Karington	Birlashgan Qirollik	25-iyun 1984 — 1-iyul 1988
7	Manfred Vorner	Germaniya	1-iyul 1988 — 13-avgust 1994
8	Serxio Balansino	Italiya	13-avgust 1994 — 17-oktabr 1994
9	Vili Klaes	Belgiya	17-oktabr 1994 — 20-oktabr 1995
10	Serxio Balansino	Italiya	20-oktabr 1995 — 5-dekabr 1995
11	Xavier Solana	Ispaniya	5-dekabr 1995 — 6-oktabr 1999
12	Jorj Robertson	Birlashgan Qirollik	6-oktabr 1999 — 17-dekabr 2003
13	Alesandro Minuto Riso	Italiya	17-dekabr 2003 — 1-yanvar 2004
14	Јap de Xop Shefer	Niderlandiya	1-yanvar, 2004 — 31-iyul 2009
15	Anders Fog Rasmusen	Daniya	1-avgust 2009 — 1-oktabr 2014
16	Yens Stoltenberg	Norvegiya	1-oktabr 2014 — hozirgi vaqtgacha.

Bosh kotib oʻrinbosarlari^[1]

#	Nomi	Vatani	Faoliyat davri
1	Jonkxer van Vredenburg	Niderlandiya	1952-1956
2	Baron Adolf Bentink	Niderlandiya	1956-1958
3	Alberiko Kasardi	Italiya	1958-1962
4	Kuido Kolona di Paliano	Italiya	1962-1964
5	Jeyms Roberts	Kanada	1964-1968
6	Osman Olkaј	Turkiya	1969-1971
7	Paolo Pansa Tsedronio	Italiya	1971-1978
8	Rinaldo Petrignani	Italiya	1978-1981
9	Yerik de Rin	Italiya	1981-1985
10	Marselo Guidi	Italiya	1985-1989
11	Amedo de Franchis	Italiya	1989-1994
12	Serhio Balansino	Italiya	1994-2001
13	Alesandro Minuto Riso	Italiya	2001-2007
14	Klaudio Bisogniero	Italiya	2007-2012
15	Alexander Vershbow	AQSh	2012-hozirgi vaqtgacha

Nato Harbiy Qoʻmitasi

NATOning eng oliy harbiy yurishlarni oʻtkazadigan maxsus Nato harbiy qoʻmitasi mavjud boʻlib, qo’mita quyidagilardan iboratdir: •tashkilotga aʼzo mamlakatlarning oliy unvondagi harbiylari, •qoʻmondonlar, •Islandiya fuqarolar raisi (harbiy kuchga ega emasligi sababli).

Qo’mita harbiy muammolarini oliy kengash bilan muhokama qilish uchun yiliga ikki marotaba yigʻiladi.

Harbiy qoʻmita vujudga kelishida NATO oʻzining harbiy tartibini uchga boʻldi va, ular quyidagilardan iborat:

• Yevropadagi ittifoqning yuqori qoʻmondonligi. (u asosan ittifoqga aʼzo davlatlar qoʻmondonlarining hamfikrligi ostida ish yuritadi).
• Atlantika okeani qoʻmondonligi (u Atlantika ittifoqining yuqori qoʻmondonligi tomonidan boshqariladi).
• Kanal qoʻmondonligi (bu yerda La-Mansh boʻgʻozi nazarda tutilyapti). Ushbu qoʻmondonlikka barcha harbiy flot armiyasi va suv osti kuchlari xizmat qiladi.

NATO harbiy qoʻmitasining vazifasi itttifoq mamlakatlari orasida, qolaversa dunyo davlatlari orasida oddiy aholi tinchligini birdamlik sifatida saqlash rejalarini takomillashtirish va bu ishlarni amaliy ravishda jonlashtirishdan iboratdir. Yevropa yuqori bosh qoʻmondonlini Nato oliy qoʻmondonligi (asosan amerikalik qoʻmondonlar) nazorat qiladi. Bu qoʻmondonlikga uch Yevropa harbiy teatr qoʻmondonligi nomini olgan koloniyalar boʻysinadi:

• Shimoliy Yevropa qoʻmondonligi
• Markaziy Yevropa qoʻmondonligi
• Janubiy Yevropa qoʻmondonligi

Ushbu choralar orasida harbiy qoʻmita muammolarini NATO maslahatdoshlar qoʻmitasi tomonidan koʻrib chiqiladi.

Sammit

NATO aʼzolari

Sana	Davlat	Qaydlar
Tashkilotga asos solgan davlatlar
4-aprel 1949	Belgiya
4-aprel 1949	Birlashgan Qirollik
4-aprel 1949	Daniya
4-aprel 1949	Italiya
4-aprel 1949	Islandiya	Islandiya — oʻz armiyasiga ega boʻlmagan NATOning yagona aʼzosi, bu mamlakatning tashkilotga kirishining shartlaridan biridir. Shunga qaramay, davlatning qirgʻoq qoʻriqchilari bor. Shuningdek, NATOning tinchlikparvar missiyalarida ishtirok etish uchun Norvegiyaning bazalarida island koʻngillilarini tayyorlash qarori qabul qilingan.
4-aprel 1949	Kanada
4-aprel 1949	Lyuksemburg
4-aprel 1949	Niderlandiya
4-aprel 1949	Norvegiya
4-aprel 1949	Portugaliya
4-aprel 1949	AQSh
4-aprel 1949	Fransiya	1966-yil iyulidan Fransiya NATO harbiy tashkilotidan chiqib ketadi, ammo Shimoliy Atlantika shartnomasining qatnashchisi boʻlib qolaveradi.
Birinchi kengayish
18-fevral 1952	Gretsiya	1974-yildan 1980-yilgacha Yunoniston blokning boshqa aʼzosi — Turkiya bilan tang munosabatlari sababli NATO harbiy tashkilotida qatnashmaydi.
18-fevral 1952	Turkiya
Ikkinchi kengayish
9-may 1955	Germaniya	Faqat Gʻarbiy Olmoniya qoʻshiladi, Saar GFR bilan 1957-yilda birlashadi, GDR — 3-oktabr 1990-yilda.
Uchinchi kengayish
30-may 1982	Ispaniya	2001-yili, Ispaniyani sotsialistlar boshqara boshlagandan soʻng Ispaniya NATOning harbiy organlaridan chiqadi, ammo NATOning aʼzosi boʻlib qolaveradi.
Toʻrtinchi kengayish
12 mart 1999	Vengriya
12 mart 1999	Polsha
12 mart 1999	Chexiya
Beshinchi kengayish
29 mart 2004	Bolgariya
29 mart 2004	Latviya
29 mart 2004	Litva
29 mart 2004	Ruminiya
29 mart 2004	Slovakiya
29 mart 2004	Sloveniya
29 mart 2004	Estoniya
oltinchi kengayish
1 аprel 2009	Albaniya
1-aprel 2009	Xorvatiya

Mudofaalar rejalashtirish qoʻmitasi

Tashkilotda 1967-yilning dekabridan Oliy harbiy va siyosiy organ rukni ostida Mudofaalar rejalashtirish qoʻmitasi tashkillashtirildi. Ushbu organ oʻzining qamrovliligi jihatdan Maslahat organi bilan teng huquqlidir. Bu qo’mita alyansning oliy harbiy hukumati sanaladi hamda strukturasi doimiy aʼzo davlatlar raislaridan tarkib topgan boʻlib, kamida ikki yilda bir marta harbiy aloqalar bilan xavfsizlikni ta’minlash borasidagi savollarni muhokamalash uchun mudofaa vazirlari orasida o’zaro yigʻinlar uyushtirilib, barcha masalalar hal qilinib turiladi. Qoʻmita NATOga aʼzo mamlakatlarni umumiy xavfsizligini taʼminlash va yuksaltirish nuqtai nazarini NATOning siyosiy hukumatiga tavsiya qilib keladi. Mudofaalar rejalashtirish qoʻmitasi har yillik shahar va mamlakatlar miqyosida tinch aholini xavfsizlik bilan ta’minlashga tayyorgarlik samaradorligini oshirishiga koʻmaklashadi. Inqiroz yuz berganda yoki jang vaqtida qoʻmita urush holatini baholash maslahatini taklif etib, harbiy kuchlardan foydalanilishi va yangi qoidalar ishlab chiqishni nazorat qiladi. Ushbu qoʻmita qarorlari bilan NATOning yuqorida sanab o’tilgan masalalari tez hal boʻlibgina qolmay, shu bilan birgalikda qo’mita ishtirokidagi tayyorgarliklar, yechimlarning qabul qilinishi katta ahamiyatga molikdir.

Bosh shtab

Bosh shtab NATOning harbiy qoʻmitasi raislari va yuqori bosh qoʻmondonlik organi bilan birgalikda oliy harbiy namoyandachilar hamda qurolli kuchlar ittifoqi sifatida NATO bosh qarorgohida oliy pogʻonalardan oʻrin olishgan. U Birlashgan ittifoq doirasida Yevropa mintaqasidagi ikki qoʻmondonlikni oʻz maqsadlariga yoʻnaltiradi.

• Shimoliy Yevropaning birlashgan kuchlari:

1. Belgiya
2. Birlashgan Qirollik
3. Germaniya
4. Daniya
5. Lyuksemburg
6. Niderlandiya
7. Norvegiya
8. Polsha
9. Chexiya

Asosiy qarorgoh Niderlandlarning Brunsam shahrida joylashgan;

• Janubiy Yevropaning ittifoq kuchlari:

1. Vengriya
2. Gretsiya
3. Italiya
4. Ispaniya
5. Turkiya

Asosiy qarorgoh — Italiyaning Neapol shahrida joylashgan.

Atlantikaning oliy qoʻmondonligi besh asosiy boʻlinmalardan iborat:

• Sharqiy Atlantika,
• Gʻarbiy Atlantika,
• Janubiy Atlantika,
• Zarba beruvchi flot,
• Suvosti kemalarining birlashgan qoʻmondonligi.

Xalqaro harbiy shtat

Harbiy qoʻmitaga izchillik borasida xalqaro harbiy shtat yordam beradi va u maxsus harbiylardan tashkil topgan boʻlib, davlat ishlarini toʻgʻri yoʻnaltirish qoidasi bilan NATO asosiy qarorgohida faoliyat yuritadi. Ushbu qoʻmita NATOning yechimlarini tahlil qilib tayyorlaydi hamda harbiy hamkorlikni tashkilot aʼzolari oʻrtasida uchinchi ishtirokchi sifatida bitim tuzadi (bu yerda NATOning namoyandalari va unga aʼzo mamlakatlardan tashqari alohida keltirilyapdi). 2002-yilda shtat ishtirokidagi faoliyatda 16 mingga yaqin odam qatnashgan. Xalqaro harbiy shtat hay’ati NATO aʼzolari tomonidan tavsiya qilingan davogarlarni Harbiy qoʻmita yordamida saylangan toʻrt yulduzli qoʻmondon tomonidan boshqariladi. Ushbu qoʻmondon oʻziga boʻysinadigan beshta vitse-direktorlarga ega. Ularning har biri tegishli shtab ostida boʻlingan javobgarliklarga maʼsuldir (yaʼni rejalar va siyosat borasida, tahliliy amaliyotlar, bitimlar, mintaqalar xavfsizligi, qurolli va harbiy zahiralar). Shtab maslahatchilar guruhi, konsultantlar va nazoratchilarga ega.

Iqtisodiy qoʻmita

Mamlakatlar orasida hamma taraflama hamkorlik maqsadlarini hayotiylashtirish va NATO masalalariga oid shartnoma yaratish Iqtisodiy qoʻmita tomonidan oʻz boʻyniga olingan va ushbu qoʻmita aʼzolari mamlakatlar orasida qiziqtirgan savollar yaʼni iqtisodiy rivojlanish hamda xavfsizlikni taʼminlash maqsadi va mudofaaga qobiliyatli mamlakatlar orasida oʻtkaziladigan forumlarni koʻrib chiqadi. Bu qoʻmita tabiy jihatdan iqtisodiy hamkorlik masalalarini muhokama qilishda keng dunyoqarash va sharoit vaziyatlarini mudofaa qobiliyatiga tayyorlash nigohi bilan nazar soladi (budjetdagi harbiy chiqim mablagʻlari, mudofa komplekslari sanoati rivojlanishi, mudofa rejalarini amalga oshirish uchun muhim zahiralar bilan taminlash va hokazo). Bu masalalar doirasiga kiradigan savollar boʻyicha har yili NATO tashkilotchilari orasida oʻrtaga tashlanib iqtisodiy muammolar va xom-ashyolar borasida muhokamalar qilinib tadbiq qilinadi. Bunday yigʻinlarni tayyorlash va oʻtkazishga Iqtisodiy qoʻmita rahbarlik qiladi.

Qoʻmondonlik kotibi

Deyarli kun ora NATOning barcha qoʻmitalari faoliyatidagi xalqaro kotibiyat yigʻinini hokimiyatda tayinlangan aʼzo Qoʻmondon kotibi boshchiligida tashkillashtiriladi.

Qoʻmondonlik kotibi bir vaqtning oʻzida NATO maslahatdoshlar organi raisi, mudofalar rejalashtirish qoʻmitasi, yadroviy rejalar guruhi hamda NATOning boshqa barcha qoʻmitalarning rasmiy raisi vazifasiga tayinlangan. Ushbu shaxs muhokamalarni harakatlantirish va tashkillashtirish, shu bilan birgalikda amalda tadbiq qilish choralarini uning echimi va dunyoqarashiga asoslanib koʻrib chiqiladi. Qoʻmondonlik kotibining oʻzi NATO doirasidagi aʼzo mamlakatlar muammolarini muhokama qilishi, bahslar bilan oʻrtoqlashishi, oʻzining shaxsiy xizmatidan foydalanishi va qabul qilingan qarorlarni taqdim qilish borasida tegishli huquqlarni qabul qiladi. U NATOning tashqi koʻlamligi borasida asosiy raisi va alohida hokimiyat yoki jamiyat bilan aloqa qiladigan targʻibotchisi sanaladi. Baʼzi bir holatlarda bosh kotib oʻz oʻrnida boʻlmaganida, uning vazifalarini vaqtincha barcha qoʻmitalarning oʻrta darajadagi raisi, yaʼni bosh kotib oʻrinbosari egallab turadi.

Qoʻmondonlik kotibining boshqaruv vakolatiga xalqaro hamkorlar, Qoʻmondonlik kotibining xizmati uchun ajratilgan besh operatsiya boʻlimi, boshqarma xizmati va moliyaviy nazorat xizmatlari kiradi va qaʼtiy qoidalarga rioya qilib erkin foydalanish huquqiga ega. Bu boʻlimlarning har biriga Qoʻmondonlik kotibining yordamchilaridan biri rahbarlik qiladi. Yordamchi esa asosiy qoʻmita javobgarligi boʻlimining raisi hisoblanadi. Qoʻmondonlik kotibi NATO tashkilotining yuritayotgan ishlariga vazirlar darajasida ado etuvchi kotib sifatida javobgarlikni oʻz boʻyniga oladi.

NATOning ish yuritadigan rasmiy tillari ingliz tili va fransuz tilidir.

NATO mahkamasi qarorgohi Belgiya poytaxti Brussel shahridan oʻrin olgan.

Stoltenberg siyosati

NATOning yangi rahbari Yevro-Atlantika ittifoqi turli tomonlardan yangi tahdidlar bilan yuzlashayotgani haqida ogohlantirgan.Afinada Yunoniston Bosh vaziri Antonis Samaras bilan koʻrishgan Yens Stoltenberg Rossiyaning Ukrainadagi xatti-harakatlarini hamda Iroq va Suriyadagi janglardan vataniga qaytayotgan xorijlik jangarilarni Yevropa uchun yangi tahdid manbalari deya sanagan.

Rossiya Ukrainada xalqaro huquq normalarini buzdi. Bu holat mavjud ishonchga jiddiy putur yetkazib, Yevro-Atlantika ittifoqi xavfsizligiga tahdid solmoqda. Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikada esa “Islomiy davlat” va boshqa ekstremist guruhlar zoʻravonlik va beqarorlikka sabab boʻlmoqda. Uyiga qaytayotgan xorijlik jangarilar ham tinchligimizni xavf ostiga qoʻyyapti. Koʻplab tomonlardan turli shakllardagi tahdidlar bilan yuzlashyapmiz, - degan NATO Bosh kotibi.^[3]

Antonis Samarasga koʻra, Rossiya bilan toʻliq harbiy hamkorlikni qayta tiklash hozir imkonsiz, ammo Moskva bilan muloqotni davom ettirish kerak, deya oʻz fikrini qayd etgan.

NATO-Rossiya kengashi doirasida toʻliq hamkorlikni qayta tiklash hozir imkonsiz. Lekin Rossiya bilan aloqa qilish yoʻllari ochiq qolishi va siyosiy muloqot davom etishi kerak. Yevropa xavfsizligini taʻminlashda Rossiyaning ishtiroki muhim. Bunga muammo yechimining bir qismi sifatida qarash kerak, - Antonis Samaras.

Rossiya harbiy samolyotlarining Yevropa osmonida faollashishi ortidan NATO harbiy hozirligini oshirayotgani haqida xabar bergan.^[3] Stoltenbergning aytishicha, ittifoq Boltiq, Shimoliy va Qora dengizlar uzra Rossiya amalga oshirayotgan havo reyslarini yaqindan kuzatib bormoqda. NATO Bosh kotibi Yens Stoltenbergning aytishicha, Rossiya Ukraina ichida va chegarasida harbiy kuch toʻplab, ilgʻor uskuna va havo mudofaasi tizimlarini oʻrnatmoqda degan fikrlarni yuritgan.Stoltenberg Moskvadan qoʻshinlarini ortga qaytarishni soʻrab, Ukraina sharqidagi ixtilofni tugatishga hissa qoʻshishga chaqirgan. Gʻarb nazarida Kreml isyonchilarni qoʻllab-quvvatlagan degan farazlar boʻlgan. Moskva bu daʼvolarga javoban har doim ayblovlarni inkor etgan.Ukraina Mudofaa vazirligi 2014-yilning 16-noyabridan to 18-noyabriga qadar Ukraina gʻarbida sodir boʻlgan toʻqnashuvlarda besh askarini yoʻqotganini, sakkiz nafari yaralanganini maʼlum qilgan.Olmoniya Tashqi Ishlar vaziri Frank-Valter Shtaynmeyer Ukraina hukumati va isyonchilarni 2014-yilning sentabr oyida Minskda imzolangan tinchlik shartlarini bajarishga chaqirgan.Birlashgan Qirollik Tashqi Ishlar vaziri Filip Xemmondning fikricha, tinchlik bitimini imzolagan Rossiyaga uning majburiyatlarini eslatib turish kerakligini taʼkidlagan.Ukraina Bosh vaziri Arseniy Yatsenyuk nazarida Ukraina va Rossiya rasmiylari neytral hududda masala boʻyicha muzokara qilishi lozimligini taʼkidlagan boʻlsa, Kreml bunga javoban Kiyevni sharqdagi isyonchilar bilan muloqotga chorlagan.Ukraina Prezidenti Petro Poroshenkoning Olmoniya matbuotiga aytishicha, kerak boʻlsa, Ukraina Rossiya bilan keng qamrovli urushga tayyorligini yashirib oʻtirmagan.^[4]

Sovet Ittifoqi, Rossiya

1949-yili Bitimning tuzilishida Sovet Ittifoqi deputatlari orasida mamlakatning xususiy xavfsizligiga rahna solmoqchi degan fikrlar yuritilgan. 1949-yili va 1954-yillarda Berlin shahrida AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi mamlakatlarining tashqi ishlar vazirlari va SSSR mahkamasi raislari oʻrtasida boʻlib oʻtgan yigʻilishda NATOni mudofa borasida haddan ziyod chuqurlashib ketgan tashkilot sifatida Sovet Ittifoqi tomonidan tanqid qilingan. Keyinchalik oʻzining tashqi aloqalarini mustahkamlash uchun alyans bitimiga aʼzo boʻlib shu bilan birga NATOga aʼzo barcha mamlaktlarni SSSR bilan hamkorlik qilishiga chaqiradi va oradan bir necha yillar oʻtib hech bir asossiz ushbu hamkorlik bekor qilingan. NATOning xatti harakatlariga javoban Sovet Ittifoqi Yevropa taʼsirini oʻzining ravnaqi yoʻlida bartaraf etish uchun 1955-yil davlat ichidan harbiy blokni Sovet Ittifoqi yuritayotgan siyosatni tahlil etish borasida Varshava shartnomasini tuzadi. Varshava shartnomasi tashkiloti va Sovet Ittifoqi parchalanib ketishidan^[5],^[6] soʻng NATO jamlanmasi xavflarni bartaraf etish mahkamasi borasida rasmiy bitim tuzdi va bu bitim oʻzining doirasiga Uzoq Sharq mamlakatlarini qamrab olish choralari qoʻyilgan edi. Va NATO oldindan Sovetlar xavfini bartaraf etish maqsadi ekanligini oshkora va yaqqol amerikalik publitsist Noam Xomsk, aytganidek bayon etib kelgan. Noam Xomsk iboralari:

NATO oldidagi vazifalar xalqaro energetika sistemalarini nazorat qilish, dengiz yoʻllari, yer osti quvurlaridan oʻtgan barcha narsalarni Hukmdor nazorati sifatida yechish.^[7] deya NATO borasidagi fikrlarini omma oldida takidlagan.

2006-yilning aprel oyida A. I. Soljenitsin, „Moskovskie novosti“ gazetasi muhbirlari savoliga javob berayotib shuni eʼlon qilgan:

NATO metodik va ustuvorlik jihatidan harbiy doirasini juda ham keskin tarzda rivojlantiryapti bunga sabab Rossiyani janub tomondan qamrab olishdir. Bu yerda ochiq ravishda rangli inqilobni xom ashyo bilan qoʻllab quvvatlashi Shimoliy Atlantikani Oʻrta Osiyoga qiziqishlari balanda ekanligini namoyon qiladi. Bunda faqat birgina eʼtirof qoladi shu ham boʻlsa erkinlikni yoʻqotib Rossiya atrofini butunlay oʻrab olishidir^[8]

7-iyun 2007-yilda Rossiya prezidenti Vladimir Putin "Shimoliy Atlantikaning ishtirokchi mamlakatlari va „Dunyo tinchligiga birdamlik“ programmasida ishtirok qiladigan boshqa mamlakatlar orasidagi rozilik shartnomasi , 19-iyun, 1995-yilgi qabul qilingan qaror holati hamda unga qoʻshilgan masalalar" borasidagi № 99 federal qonuniga imzo chekdi. 2008-yilning yanvarida NATO ishlarini koʻrib chiqishi boʻyicha Rossiyaning doimiy hukumat boshligʻi vazifasini ijro etish uchun Dmitriy Rogozin tayinlandi va u oʻz oʻrnida Rossiya Federatsiyasi va Shimoliy Atlantika shartnomasi munosabatlarini jamiyatda qiziqtirgan savollarga mavjudiyatlik balandligi sifatini oshirdi.

Londonda joylashgan tadqiqotlar markazi Rossiyani Uchinchi Jahon urushiga turtki boʻladigan harakatlarda ayblagan. Havo makonini buzish, dengizda boshqa davlat hududiga kirish, Gʻarbga qarshi hujumlar uyushtirish niyatini namoyish qilish — bu Kremlning soʻnggi oylardagi qadamlari deya 2014-yilning noyabr oyida yangi hisobotida aynan shu haqida yozgan.2014-yilning fevral oyidan, to 2014-yilning oktabr oyiga qadar Rossiya harbiy samolyotlari NATOga aʼzo davlatlar havo chagaralarini qariyb 40 marta buzib oʻtgan. Bu „Yevropa yetakchilik tarmogʻi“ nomli tahliliy guruh maʼlumoti. Yana bir boshqa hisobotga koʻra, Rossiya qiruvchi samolyotining Daniyaga tegishli yoʻlovchi samolyot bilan toʻqnashishiga oz qolgan. Bundan tashqari, Shvetsiya suvlariga Rossiya suvosti kemasi kirgani taxmin qilingan. Aynan shunday taxminlar hamda Estoniya razvedkasi agentining oʻgʻirlanishi va Rossiyaning mashqlar paytida AQShga qarata raketa uzishini faraz qilishi guruhni izlanish oʻtkazishga majbur qilgan.

Masala aslida nihoyatda jiddiy - deydi londonlik tahlilchi Jonatan Ayl - xavfsizlik kafolatlarini buzishga qaratilgan urinishlarga guvoh boʻlyapmiz. Vaholanki, Gʻarb sobiq kommunistik davlatlarga bu kafolatlarni bergan.^[9]

Kafolatlar yozma ravishda berilgan, Polshada esa chegara zastavalari bunyod etilgan. Bugunda ular kengaytirilmoqda, NATOga aʼzo davlatlar esa koʻproq mashqlar oʻtkazyapti, xuddi Ukrainadagidek.

Moskvaga urush boshlash niyatida emasligimizni namoyish qilishimiz zarur. Bizga mojaro kerak emas. Lekin Rossiyadan qoʻrqmaymiz. Shuni ular tushunsin - degan Ayl.^[9]

Ekspertlar fikricha, Rossiyaning hozirgi siyosati bir tarafdan Gʻarbning harbiy qudratini oʻrganishga, boshqa tarafdan mamlakat ichida Putin obroʻsini oshirishga qaratilgan degan iddaolar ilgari surilgan.Ammo harbiy tahdid jiddiy emas, deya fikr bildirgan Xalqaro strategik tadqiqotlar institutidan Duglas Barri.

NATO yuzlashayotgani Sovet davridagidek katta havo kuchlari emas. Rossiya havo kuchlari undan ancha kichik, salohiyati ham 1980-yillardagi Sovet havo qoʻshinlarinikiga yetmaydi - degan u.

Shunga qaramay, sarmoyalar hajmining oshgani Rossiyaga harbiy parvozlarni koʻpaytirishga yordam bergan. 2015-yillarda Kreml qurolli kuchlarini zamonaviylashtirishni rejalagan.

Bu Rossiya rahbariyatining ishtahasi naqadar yuqoriligidan darak beradi, - deya fikrini qayd etgan Barri.

Mutaxassislar fikricha, Rossiyaning asosiy maqsadi NATOning yanada kengayishiga chek qoʻyish va hatto sobiq kommunistik davlatlarni oʻz taʼsir doirasiga qaytarish deb hisoblashgan.^[9] NATO rahbarining taʼkidlashicha, Sovuq urush davri qaytgani yoʻq, ammo Rossiyaning harbiy harakatlari oʻrtadagi ishonchga putur yetkazishi mumkinligini matbuot anjumanida bildirib oʻtgan.Alyans tarqatgan maʼlumotga koʻra, oʻtgan ikki kun ichida 20 dan ortiq Rossiya harbiy samolyoti toʻrt guruhga boʻlinib ittifoqning havo chegaralarini kesib oʻtgan.2014-yilning oʻzida bunday holatlar soni 100 dan oshgan. Bu esa oʻtgan yilgi koʻrsatkichdan uch barobar koʻp demakligini mutaxasislar taʼkidlashgan.2014-yilning mart oyida Rossiya Qrimni oʻz hududiga qoʻshib olgandan keyin Rossiya va NATO aloqalari keskin sovuqlashgan. NATO, shuningdek, Moskvani sharqiy Ukrainadagi isyonchilarni qoʻllab-quvvatlayotganlikda ayblagan. NATO soʻzlovchisining aytishicha, Rossiya samolyotlarini toʻxtatish uchun Norvegiya, Birlashgan Qirollik, Portugaliya, Germaniya va Turkiyaga qarashli qiruvchi samolyotlar havoga koʻtarilgan. Bu nomaʼlum samolyotlar NATO hududiga kirganda doim rioya qilinadigan odatdagi tartib, deya bu holatni izohlagan NATO rasmiysi. NATOning sharqiy aʼzolari, xususan, Polsha va Boltiqboʻyi davlatlari, ayniqsa, Rossiyaning harbiy faolligidan norozi boʻlishgan. Ularning xavotirlariga javoban, AQSh yetakchiligidagi ittifoq mintaqada havo sarhadlarini qoʻriqlovchi samolyot va harbiy mutaxassislar sonini oshirgan.

Oʻzbekistonning NATO bilan hamkorligi

Oʻzbekiston va NATO oʻrtasidagi hamkorlik 1994-yil 13-iyulda tasdiqlangan NATOning „Tinchlik yoʻlida hamkorlik“ dasturining Doiraviy bitimiga muvofiq hamda 1996-yildan boshlab har yil ishlab chiqariladigan hamkorlikning muhim sohalarini qamrab oladigan (harbiy taʼlim, mudofaa siyosati, terrorizmga qarshi kurash, ilmiy izlanishlar, favqulodda holatlarda fuqarolar muhofazasini taʼminlashni rejalashtirish) sherikchilik boʻyicha individual dasturlar doirasida amalga oshiriladi.^[10]

Oʻzbekiston va NATOning YeAHK doirasidagi maxsus yigʻilishlarida, jumladan YeAHKning tashqi ishlar va mudofaa vazirlari, elchilar, siyosiy qoʻmitalar, oliy harbiy-siyosiy qoʻmitalar, „Tinchlik yoʻlidagi fan“ boʻyicha Qoʻmitasi va fuqarolar muhofazasi boʻyicha Qoʻmitasi yigʻilishlarida ishtirok etib kelmoqda.

Xalqaro ilmiy-texnikaviy hamkorlikni rivojlantirishda NATOga aʼzo mamlakatlar bilan hamkorik, yaʼni NATOning Fan qoʻmitasi alohida ahamiyat kasb etadi. Soʻnggi yillardagi Oʻzbekistonning NATOga aʼzo davlatlar bilan hamkorligi tajribasi uning juda samarali ekanligini koʻrsatmoqda. Hozirgi paytda Oʻzbekistonda NATO bilan informatsion texnologiyalar, tibbiyot va boshqa qator loyihalar amalga oshirilmoqda. 2007-yil may va 2008-yil oktabr oylarida NATOning Fan qoʻmitasi raisi K.Uspelerning Oʻzbekistonga tashrifi hamkorlikning yanada yangi bosqichlarga koʻtarilishiga turtki boʻlgan.

2008-yil 3-aprelda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov NATO Bosh kotibi Ya.Sxefferning taklifiga binoan NATO/EAHKning Buharest shahridagi sammitida ishtirok etdi va Afgʻonistonda barqarorlikni taʼminlash maqsadida „6+3“ Guruhini tashkil etish tashabbusini ilgari surdi.

Oʻzbekiston va NATO oʻrtasidagi ikki tomonlama aloqalarni rivojlanish masalalarini muhokama qilish maqsadida Markaziy Osiyo va Kavkaz mamlakatlari boʻyicha NATO Bosh kotibining maxsus vakili R.Simmons respublikaga bir necha bor tashrif buyurgan.

Yana qarang

• Varshava shartnomasi tashkiloti
• BMT
• YXHT
• NATO harbiy-dengiz unvonlarining kodlari
• Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti

Manbalar

• Tsentr Politicheskix Texnologiy (Wayback Machine saytida 2013-09-27 sanasida arxivlangan)
• Sberejenie naroda — visshaya izo vsex nashix gosudarstvennix zadach (Wayback Machine saytida 2013-11-06 sanasida arxivlangan)

Havolalar

• Rasmiy sayt
• Shimoliy Atlantika shartnomasining rus tilidagi tarjimasi (1949) ^(rus.)
• NATO bilan tanishing ^(oʻzb.)
• 21 yashar Doniyor Oʻzbekcha Vikipediyaga NATO toʻgʻrisida maqola qoʻshdi, Ozodlik radiosi, 20-mart, 2014