Nafas
Nafas, nafas olish (lotincha: respiratio) — organizmga kislorod kirib, undan karbonat angidrid (CO2) chiqib ketishi, shuningdek, hujayra va toʻqimalarda kislorod yordamida kechadigan organik moddalarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari natijasida organizm hayot faoliyati uchun zarur boʻlgan energiya ajralib chiqishidan iborat jarayonlar majmui.
Bir hujayrali jonivorlar va tuban oʻsimliklar N. olishidagi gaz almashinuvi hujayralar sirti orqali, yuksak oʻsimliklarda butun tanadagi hujayralararo qobiq orqali diffuziya yoʻli bilan sodir boʻladi. Tuzilishining murakkablashishi va tana hajmining kattalashib borishi bilan N. olish vazifalarini oʻtovchi maxsus tuzilma yoki aʼzolar hamda qon aylanish sistemasi rivojlana boradi, bu sistemada O2 va CO2 ni bogʻlash va tashish xususiyatiga ega boʻlgan qon va limfa aylanib yuradi.
Hasharotlarda havo naychalari — traxeyalar, baliqlarda — jabralar N. aʼzolari hisoblanadi. Quruqlik va suvda yashaydigan hayvonlar oʻpka bilan birga teri orqali ham nafas oladi. Umurtqali hayvonlar va odamda tashqi N. mahsus nafas aʼzolarida, toʻqima nafasi esa toʻqima va hujayralardagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida amalga oshadi.
Baliqlar, suvda va quruqlikda yashovchilarda ogʻiz tubi muskullarining harakati tufayli jabra va oʻpkaga havo kiradi. Qushlar, sut emizuvchilar va odamda nerv sistemasini uygʻunlashtiradigan N. muskullari (asosan, diafragma va qovurgʻalararo muskullar)ning bir tekis qisqarishi tashqi N.ni taʼminlaydi. Bu muskullar qisqarganda koʻkrak qafasining hajmi kattalashib, oʻpka kengayadi, bunda atmosfera bosimi oʻpka ichidagi bosimdan farq qiladi va oʻpkaga havo kiradi (nafas olish — inspiratsiya). N. chiqarish (eskpiratsiya) passiv (nafas olish fazasida choʻzilgan koʻkrak qafasining puchayishi hisobiga) va faol (baʼzi muskullarning qisqarishi yoʻli bilan) amalga oshiriladi. Bir gal nafas olishda oʻpkaga kiradigan havo miqdori N. hajmi deb ataladi.
Sut emizuvchilar va odamda gaz almashinuvi, asosan, oʻpka alveolalarida sodir boʻladi va qonga O2 ning faqat 2%i teri orqali tushadi. Oʻpka orqali bir daqiqada oʻtuvchi havo miqdori — minutlik nafas hajmi (MNH) deb yuritiladi. Odam tinch turganda bu koʻrsatkich 5—8 l/min, jismoniy ish qilganda esa 100 l/min va undan ortiqroq chiqishi mumkin. Alveolyar havo va venoz qon (oʻpka kapillyarlaridagi) orasidagi gaz almashinuvi O2 (60–70 mm simob ust.) va CO2 (7 mm simob ust.) parsial bosimlarning har xilligi tufayli alveola-kapillyar membrana (odamda membrananing umumiy yuzasi qariyb 90 m2) orqali amalga oshadi, O2 qonda gemoglobin mole-kulasiga bogʻlanib tashiladi. Yetib borgan joyida O2 toʻqimaga oʻtadi, bu ja-rayon arterial kon (100 mm simob ust.) va toʻqimalardagi (0–40 mm simob ust.) nomutanosib parsial bosim hisobiga yuz beradi. SO2 ham toʻqimadagi qonga va qondan alveolalarga parsial bosimning oʻzgarishlari hiso-biga utadi: toʻqimalarda 60 mm atrofida, venozdagi qonda — 47 mm, alveolalarda 25 mm simob ust. SO2ning 80%i qonga ishqoriy metallar (bikarbonat), kam qismi esa gemoglobin bilan birikkan holda (karbgemolobin) boʻladi. Gaz almashinuvining jadalligi N. koeffitsiyenti bilan taʼriflanadi. Hayvonlar va odamlarda bosh miya poʻstlogʻi, buyrak, yurak toʻqimalarining O2 ga ehtiyoji katta.
N. markaziy nerv sistemasi tomonidan idora etiladi. N. olish muskullarining reflektor qisqarishini taʼminlovchi harakat nervlarining yadrolari orqa miya kulrang moddasining oddingi shoxlarida joylashgan. N. olish va chiqirishning birtekis ishlashini, uzunchoq miyada joylashgan N. markazi (NM) taʼminlaydi. Miyaning "Varoli koʻprigi"da pnevmotoksik markaz mav-jud boʻlib, u NM bilan birga N. jara-yonini boshqaradi. N. nazoratida qondagi SO2 miqdorining ahamiyati katta, bu miqdorning oshishi muskullar qisqarishini kuchaytiradi va MNHni oshiradi, natijada organizmdan or-tiqcha SO2 chiqariladi. Uyqu arteriyalarida retseptorlar mavjud boʻlib, ular qonning kimyoviy tarkibini nazorat qilib boradi va NMga qondagi O2 hamda SO2 miqdorining oʻzgarishi toʻgʻrisida axborot beradi. Uzunchoq miyaning sirtqi qismida joylashgan xemoretseptorlar orqa miya suyukligidagi SO2 miqdorining oʻzgarishini sezadi. N. nazorati nafaqat O2 va SO2 parsial bosimini meʼyorda ushlab turishga, balki bu koʻrsatkichlar uzgarishining ol-dini olishga ham qaratilgan.
Oʻsimliklarning hamma aʼzo, toʻqima va hujayralari N. oladi. N. olish jadalligi oʻsimlikning turli qismida turlicha. Eng yuqori N. yosh, tez oʻsuvchan aʼzo va toʻqimalarga xos. Butun oʻsimlikda eng avval reproduktiv aʼzolari, keyin barglari, poyasi va iddizlari N. oladi. Yorugʻlikni sezuvchi togʻ oʻsimliklarida N. olish jarayoni yuqori, soyabondoshlilarda esa aksincha. tashqi muhit harorati oshishi bilan N. olish kuchayib boradi, harorat har 10°ga oshganda 2—3 marotaba koʻpayadi. Ammo maʼlum bir eng yuqori nuqtaga yetgach, N. susayib, 45— 50°da toʻxtaydi. Past haroratda oʻsimliklarning N. olishi keskin kamayadi, le-kin qishlaydigan oʻsimlik aʼzolarida N. qisman saqlanib qoladi. Oʻsimliklarga mexanik va kimyoviy omillar bilan taʼsir koʻrsatilishi natijasida ham N. kuchayadi. Oʻsimliklar oʻsgan sari N. olish jadalligi oʻzgarib boradi. Quruq uruglar juda past N. oladi, urugʻlar unib chiqqach va keyinchalik nihol oʻsishi davomida ularning N. olishi bir necha ming marotabagacha oshadi. Oʻsimliklarning faol oʻsish bosqichi tugashi bilan toʻqimalarining N. olishi susayadi, bu hujayra protoplazmasidagi qarish ja-rayonlari bilan bogʻliq. Urugʻlar va mevalar pishishi bilan N. tezligi kamayadi.[1]
Manbalar